Notae ad Caput IX.

Unius. Mox autem antea Cap. VIII, imo jam Cap. V. nonnisi unius post Baptismum poenitentiae ab Ecclesia indultae, meminit Tertullianus, ulteriorem 1223C districte excludens: quod cum hoc loco rursus inculcet, nonnihil id accuratius, pro instituti tamen nostri modulo, expendendum videtur.

Sane autem nemo existimet, aut Tertulliani duntaxat temporibus, aut in solis Ecclesiis Africanis, hanc disciplinae severitatem viguisse. Imprimis enim S. Augustinus, magnum illud non Africanae tantum, sed totius Ecclesiae Lumen, in Ep. 54 ad Macedonium, inquit: Quamvis eis (de his autem loquitur, qui, ut paulo ante ait, etiam post actam poenitentiam, post Altaris reconciliationem, vel similia, vel graviora, committunt) in Ecclesia locus humillimae poenitentiae non concedatur, Deus tamen super eos suae patientiae non obliviscitur. Rursusque paulo inferius: Quamvis caute salubriterque provisum sit, ut locus illius humillimae poenitentiae Semel in Ecclesia concedatur, ne medicina vilis minus utilis esset aegrotis, quae tanto minus contemptibilis fuerit, etc. Igitur IV etiam et V Saeculo, non in Hipponensi solum, sed reliquis 1223D etiam Africae Ecclesiis, is rigor fuerat, ut nemo in peccata gravia recidivus, ad secundam exomologesin, publice nimirum, et in facie Ecclesiae, et eo modo, quem hoc ipso Cap. Noster deinceps describit, et S. Aug. supra humillimam appellavit, agendam admitteretur.

Quid vero Clemens de Ecclesia sua Alexandrina, aliisque eidem subjectis? Ita enim vero is l. II Strom. inquit: Dedit Deus, cum sit multae misericordiae, iis etiam, qui fide (post susceptam in Baptismo fidem) in aliquod peccatum incidunt, μετάνοιαν δευτέραν, Poenitentiam Secundam, quam, si quis tentatus fuerit post vocationem, violentia quadam adactus, et callide circumventus, μίαν ἔτι μετάνοιαν ἀμετανόητον λάβῃ, Unam adhuc, non poenitendam (post quam poenitentiam, si rursus peccaverit, deinceps non amplius poenitere poterit) accipiet Poenitentiam. Ipse etiam Origenes, Clementis discipulus, poenitentiae post Baptismum secundae locum non fecit, ut Dupinus 1224A in Biblioth. scrip. eccl. t. I. p. m. 216, testatur.

Ut vero etiam de Occidentis Ecclesiis loquamur, sanctus Ambrosius, in l. II de Poenit. c. 10, ita profatur: Merito reprehenduntur, qui saepius agendam poenitentiam putant, qui luxuriantur in Christo; nam si vere agerent poenitentiam iterandam postea non putarent; quia sicut Unum Baptisma, ita Una Poenitentia, quae tamen Publice agitur.

Itaque certorum graviorumque criminum reis, nonnisi in agone (imo, ut quidam probabiliter existimant, ne quidem tunc) absolutio, solennis nimirum et publica (secundum plerarumque Ecclesiarum disciplinam) impendi consueverat.

Neque autem hic rigor, spectata temporum aliarumque circumstantiarum ratione, nimius, ac velut crudelitatis speciem prae se ferens, videri debet; namque major tunc naturae vigor, et ejusdem nimia, praesertim in gentibus ad Christi Ecclesiam recens conversis, depravatio, ac ad certas quasdam delictorum species, in calidioribus praesertim 1224B regionibus, propensio, indigebat, salutari quodam terrore ab illis porro perpetrandis, et poenitentia segnius agenda, cohiberi, quam alias ad novos frequentioresque relapsus noxia tunc futura Ecclesiae laxitas, et saepius impetrandae ab eadem veniae spes, animare potuisset, exemplis ejusmodi facile apud alios quoque perniciosa scandala parituris.

Deinde vero eorum poenitentia, qui post hanc semel actam relapsi erant, non satis seria et efficax fuisse censebatur, ideoque nec secundae poenitentiae, quibusvis operibus demonstratae, tuto jam amplius fidi posse Ecclesiarum Praepositi rebantur. Δόκησῖς τοίνυν μετανοίας, οὐ μετάνοια, τὸ πολλάκις αἰτεῖσθαι συγγνώμην, ἐφ᾽ οἷς πλημμελοῦμεν πολλάκις. Opinio namque poenitentiae (ait Clem. Alex. rursus II Strom.) , non poenitentia est, saepe petere veniam de iis, per quae saepius peccamus. Ac propterea factum est, ejusmodi relapsis nonnisi in exitu vitae, imo, in aliquibus saltem Ecclesiis, neque tunc, ut multi 1224C probabiliter opinantur, absolutionem impensam fuisse. Non tamem propterea peccatoribus illis, secundo jam recidivis, desperandum fuerat, tanquam necessario perituris; quoniam, ut ex S. Aug. supra legimus, patientiae ac misericordiae Dei relinquebantur, utique per contritionem perfectam adhuc, si vere ac serio poenituissent, a peccatis suis liberandi, porroque salvandi. Quin vero admodum probabile est, iis, non tantum in agone, sed et sanis adhuc, et valentibus, per privatam absolutionem Sacramentalem, pro ratione et exigentia circumstantiarum, subventum fuisse.

Haud dubie autem hi sat adhuc miserae, neque ab aliis invidendae, conditionis manebant; quoniam publicis Ecclesiae precibus, quae alias super publice poenitentes fundebantur, et maxime S. Eucharistiae communione deinceps quoque carituri erant, denique eo gravius, ac diuturnius in purgatorio satispassuri, nisi eo studiosius in id incubuissent, ut per internos poenitentiae actus, et externa poenitentiae 1224D opera, voluntarie, aut ex judicio Sacerdotum suscepta, etiamnum in hac vita satisfacerent.

Caeterum illa disciplinae severitas ut non in quibuslibet Ecclesiis eadem fuerat, ita nec aequaliter perduraverat. Et quidem in Ecclesia Orientali cum labente Saec. IV a Nectario, Patriarcha Cp. no, abrogata fuisset confessio et poenitentia publica peccatorum occultorum, idemque, licet serius, in Ecclesia Occident. obtinuisset, peccata occulta soli quoque confessioni secretae subdebantur, quae saepius, et post quoslibet relapsus, iterari poterat, cum spe absolutionis privatae rursus consequendae.

Tandem vero Poenitentiae publicae usus ferme penitus exoleverat, quando etiam pro publicis et atrocioribus delictis in S. Confessione nonnisi poenitentia privata et occulta, ita exigente temporum ratione, dictabatur, caeterum vero illa Judici Ecclesiastico censuris canonicis, etc., vindicanda relinquebantur. 1225A Nimirum cum primitivus ille fervor fidelium plurimum jam refriguisset, et laxata eorumdem conscientia perrupisset illa publicae poenitentiae repagula, neque jam pristinus Ecclesiae rigor, politico, ac praesertim imperantium statui, ob duritiam cordium adaptari posse videbatur, pia providaque Mater Ecclesia immorigerorum filiorum suorum saluti saltem lenitate, et praesertim Indulgentiarum, quibus poenitentia illa publica suppleri ac compensari posset, thesauro jam eo liberalius recluso, succurrendum esse censebat. Atque haec pauca in tanta materiae hujus amplitudine pro instituto nostrae Scriptiunculae, et velut occasione facta, dixisse sufficiat, caeteris apud Theologos nostros Dogmaticos plenius addiscendis.

Ex his autem manifestum jam est antiquam illam Ecclesiae, secundam poenitentiam excludentis, severitatem neutiquam aut Montanistarum, aut Novatianorum erroribus quicquam patrocinii attulisse; hi enim ipsam Ecclesiae potestatem, dimittendi post 1225B Baptismum relapsorum peccata, aggressi, eamque penitus subvertere moliti fuerant: at vero haec, quae et solvendi, et ligandi Potestatem, a Christo Matth. XVIII, 18, et Jo. XX, 23, acceperat, utriusque duntaxat Usum, tanquam in suo arbitrio positum, ita moderabatur, ut tunc, et toties, et eo modo, quo, et quando, et quoties id expidere judicasset, peccata a poenitentibus rite exposita, pro sua Authoritate, ac per suos Sacerdotes, aut dimitteret, aut retineret, caeteris, quae ex ipsius Christi institutione ad hoc Sacramentum requisita erant, inviolate observatis.

Quanto in arcto, pro quanto arctius.

Tanto operosior probatio est, i. e. eo per plura magisque ardua poenitentiae opera debet demonstrari, ut fidem facere possit, eam seriam esse sinceramque.

Sola conscientia, id est solo animo, seu actu interno.

Proferatur. Junius legit perferatur: quod improbare non possum; malo tamen vulgatam lectionem 1225C retinere.

Aliquo etiam actu. Exteriori scilicet, ac sensibili; actum enim hic pro facto accipit, ut ex Cap. III, Not. Agitur, colligitur.

Exomologesis. Ἐξομολόγησις dicitur ab ἐξομολογέω, quod Ss. Scriptoribus proprie confiteri significat. Est autem, ut idem Tertullianus, L. de Orat. c. 6, definit, petitio veniae; quia qui veniam petit, delictum confitetur. Juvat autem quaedam exempla proferre: sic enim Psal. XXVII, 7, ubi in Hebraeo habetur: , Aquila sic vertit: Καὶ ἀπὸ ἄσματός μου ἐξομολογήσομαι αὐτῷ, Et de cantico meo confitebor ei; LXX vero: Καὶ ἐκ θελήματός μου ἐξομολογήσομαι αὐτῷ, quod Vulgatus noster: Et ex voluntate mea confitebor ei. Non dicit In, sed Ex voluntate mea, ut non sit confessio mere intra voluntatem retenta, sed exterius quoque manifestata. Sic Ps. XXIX, 10, ubi Hebr. Symmachus ita reddit: μὴ ἐξομολογήσεταί σοι κόνις, ἢ ἀπαγγελεῖ τὴν ἀλήθείαν σου; Numquid confitebitur tibi pulvis, aut annuntiabit veritatem 1225D tuam? Significat ergo hic confessionem, quae annuntiatio quaedam est, in actu externo posita, ac per metaphoram pulveri applicata. Quam in rem multa alia exempla ex Vet. Lege proferri possent.

Ut autem ad Novum quoque Test. veniamus, Matth. III, 6, de Joanne dicitur: Baptizabantur ab eo, confitentes (ἐξομολογούμενοι) peccata sua; quae utique externa quaedam confessio erat, externis scilicet actibus demonstrata; neque enim temere Joannes administrabat Baptismum suum, sed iis duntaxat, quorum seria poenitentia ex operibus externis nosci poterat. Sic et Act. XIX, 18, habetur: Multique credentium veniebant, confitentes (ubi rursus ἐξομολογούμενοι) et annuntiantes (externe nimirum) actus suos. Quid autem clarius eo, quo Rom. XX, 10, Apostolus ait: Corde creditur ad justitiam, Ore autem Fit Confessio (στόματι δέ ὁμολογεῖται) ad salutem. Quamquam 1226A autem non nesciam, apud profanos scriptores nonnunquam alio sensu sumi, attamen in S. Scriptura ἐξομολόγησις perpetuo per confessionem, quae ore perficitur, exprimi solet. Caeterum etiam singulariter pro confessione peccatorum accipitur 1 Jo. I, 9: Ἐὰν ὁμολογῶμεν τὰς ἁμαρτίας ἡμῶν, κ. τ. λ. Si confiteamur peccata nostra, fidelis est et justus, ut remittat nobis peccata nostra, et emundet nos ab omni iniquitate. Item Jac. V, 16, Ἐξομολογεῖσθε ἀλλήλοις τὰ παραπτώματα ὑμῶν. Confitemini alterutrum peccata vestra, etc. Unde a Graecis Theologis etiam Exomologesis simpliciter posita pro confessione peccatorum, imo pro tota poenitentiae actione, prout etiam satisfactionis opera includit, plerumque sumitur, hacque ipsa significatione ad Latinos quoque translata, eodemque usu hactenus retenta fuit.

At vero Saec. VIII paulo latius etiam ad Litanias, seu supplicationes publicas, extendi coepit, ut S. Isidorus Etymol. l. VI, cap. 19, circa fin. testis est: Inter Letanias et Exomologesin, inquiens, 1226B hoc differt, quod exomologeses pro sola confessione peccatorum aguntur, Letaniae vero dicuntur propter rogandum Dominum, et impetrandum in aliquo misericordiam ejus. Sed nunc jam utrumque vocabulum sub una significatione habetur, nec distat vulgo, utrum letaniae, an exomologesis dicantur. Interea vero apud Orientales antiqua illa significatio permansit, ut ex Cap. II prioris Epist. ab Hieremia, Patriarcha Cp, ad Lutheranos an. 1574. datae, colligitur: imo et a Latinis nostris Theologis usque hodie frequentatur.

Neque vero absque causa huic vocabulo paulo longius immorati fuimus; cum enim Theologi nostri hac voce potissimum contra Calvinianos uti soleant, «caute et prudenter, ut Petavius in Animadvers. in S. Epiph. ad Haer. 89, observat, in hujus vocis interpretatione versandum est, ut ex ipso narrationis contextu, quo sensu a Patribus usurpata sit, dijudicare possimus.»

Confessione, i. e. per confessionem; haec enim satisfactioni 1226C praevia est. Neque enim per satisfactionem alterius laesi injuria reparatur, nisi haec ipsa satisfactio a corde poenitente, ac ore confitente processerit.

Poenitentia nascitur. Loquitur hic de operibus poenitentiae, quae mox postea accuratius enumerat.

Prosternendi. Quatuor olim erant Poenitentium ordines ac veluti gradus, scilicet Flentium, Audientium, Substratorum, et Consistentium.

Flentes (προσκλαίοντες) dicebantur, qui extra januam Ecclesiae, sub porticu, seu humiliori quodam illius tecto, ciliciis induti, cineribus conspersi, etc., genuflexi, vel, pro magnitudine criminum, etiam toto corpore prostrati, amaras inter lacrymas, inter singultus et ejulatus nonnunquam, ab in et egredientibus precum subsidia, quibus apud Episcopum pro sua in Ecclesiam receptione intercederent, implorabant.

Audientes (ἀκροώμενοι, seu auscultantes) jam intra Ecclesiae januam admissi eo in loco, qui 1226D νάρθηξ seu ferula (quasi pro iis proprie, qui adhuc sub ferula disciplinae Ecclesiasticae erant, destinatus) appellabatur, et ab ipsa Ecclesia per tabulas vel cancellos quosdam separatus erat, stabant, ad Divinas Scripturas aliasque Lectiones sacras audiendas illuc intromissi, at vero incipiente Missa catechumenorum rursus expellendi, ceu nondum digni, qui de precibus reliquorum fidelium participarent.

Substrati (ὑποπίπτοντες) erant, quibus intra ipsam Ecclesiam usque ad ambonem (locum Epistolae et Evangelio legendo destinatum) locus indulgebatur: ita quidem ut et preces suas cum reliquis fidelibus conjungerent, et frequentes manuum impositiones (ex quibus, saltem ultimam, sacramentalem, seu a peccatis absolutoriam, fuisse aliqui opinantur) genuflexi, aut in terram prostrati reciperent, incipiente autem Oblatione, quam nos Offertorium vocamus, ab Ecclesia exire compellerentur. 1227A Atque hic Ordo substratorum a Patribus Latinis saepe absolute et simpliciter Poenitentia, et substrati ipsi poenitentes dicebantur; quoniam priores duae classes, nonnisi velut dispositiones ad ipsam poenitentiam habebantur; in tertia vero hac ipsa satisfactio per laboriosa poenitentiae opera, jejunia, vigilias, aliaque carnem excruciantia, non jam sponte, et proprio arbitrio, sed ex ipsius Ecclesiae, tanquam illa suis delictis commensurantis, ordinatione suscipienda, peragebatur, ut in pulcherrima illa S. Paciani Paraenesi ad poenitentiam, et apud Juenin. in Tr. de Poenit. Cap. IV, art. 3, aliosque videre est.

Consistentes (συνεστῶτες) denique vocabantur, quibus inter ambonem et sanctuarium consistentibus, cum caeteris fidelibus ipsi etiam Sacrificio interesse licebat, solum a sacrae Mensae, seu Eucharistiae, participatione, ad probandam eorum constantiam, seclusis.

Atque hos demum ordines cum emensi fuissent poenitentes, publicam et solemnem a delictis absolutionem, 1227B quae denique sacramentalis fuerat, ab Episcopo, aut hujus jussu a Presbytero dandam, consequebantur, porro S. Mensae et totius Ecclesiae Communioni restituti.

Sicut autem dubium non est, jam ab Apostolorum temporibus omnes passim Ecclesias magna severitate usas fuisse, ut nonnisi eos, quos vere et ex animo poenitentes esse diutius comprobassent, reciperent, ita modum, seu ordinem recipiendi, nec semper, nec ubilibet, eumdem observatum fuisse constat. Certe autem Tertullianus noster, in recensendis suorum temporum traditionibus, et disciplinae, praesertim Africae Ecclesiarum, jam tunc prae caeteris rigidarum, observantiis, alias tam sedulus, nullibi tamen 4 illarum classium apertam distinctionem facit.

Sed neque in Ecclesiae Romanae usu tunc fuisse videntur; namque Eusebius H. E. L. V, Cap. 27, de Natalio poenitente ita duntaxat loquitur: 1227C Mane surrexit, cilicio et sacco indutus, cineribus aspersus, cum magno moerore et lacrymis ad pedes Zephyrini Pontificis (is autem ipsis Tertulliani temporibus, ab an. 197 ad 217 sederat) se supplicem abjecit, et non modo ad Cleri, sed ad Laicorum quoque genua provolutus est, ita ut Christi misericordis Ecclesia, illum magnopere commiserata, lamentis una se dederet. Attamen ille (vide rigorem disciplinae illorum temporum), licet multis precibus uteretur, et plagarum vibices, quas pertulerat (quippe ab Angelo per noctem quamdam, dum in haereticorum consortio versabatur, tam acriter castigatus fuerat) ostenderet, vix tandem in Ecclesia ad communionem receptus fuit. Nullus autem hic praedictarum classium ordo observatus fuisse legitur.

Vide autem, quis tempore S. Cypriani, Tertulliano posterioris, poenitentiae agendae mos in Ecclesia Carthagin, viguerit. Ita ergo in Tr. de Lapsis inquit: Orare oportet impensius et rogare, diem luctu transigere, vigiliis noctes ac fletibus ducere, tempus omne lacrymosis 1227D lamentationibus occupare, stratos solo adhaerere cineri, in cilicio volutari et sordibus, post indumentum Christi perditum nullum jam velle vestitum, post diaboli cibum malle jejunium, justis operibus incumbere, quibus peccata purgantur, eleemosynis frequenter insistere, etc., ubi rursus nulla classium illarum successio observatur, quam utique S. Cyprianus dissimulaturus non fuisset, tam solerter aliis quoque in locis, et ex instituto quidem, de poenitentiae publicae usu verba faciens. Verisimilius tamen est, illas poenitentium classes circa ipsa Cypriani tempora, non in Africa quidem, sed Oriente introductas fuisse; primus enim easdem S. Gregorius, Neocaesareensis in Ponto Episcopus (qui vulgo ob vitae suae sanctitatem et miraculorum a se patratorum multitudinem Thaumaturgus nuncupatus) A. C. 265 in coelum abiit, in sua Epist. canonica, enumerasse reperitur: si tamen canon ejus ult. ipsius Gregorii (de quo nonnulli dubitare 1228A volunt), et non potius a Graeco quodam juniore assutus est.

Saltem vero ex S. Basilio M. Caesar. Episc. Epist. Canon. ad Amphiloch. can. ult. illam poenitentiae in quatuor gradus (πρόσκλαυσιν, fletum: ἀκρόασιν, auditionem: et ὑπόπτωσιν, substrationem: et σύστασιν, consistentiam) divisionem jam Saeculo IV (namque S. Basilius an. 379 ad Superos migrasse noscitur) obtinuisse constat. Sed ita occasio tulit, ut rursus, praeter consilium susceptae hujus opellae, nonnihil prolixior essem. Quamquam longe plura dabunt Dogmatici nostri, praecipue vero P. Joan. Morini, Presbyteri Congreg. Orator. Eruditissimus ille Commentarius Historicus de Disciplina Poenitentiae, etc. quo vastissimum hoc argumentum vel solus prope exhausisse videtur.

Humilificandi. Magis latine quis diceret humiliandi.

Conversationem. Sumitur hic pro ratione, ac modo cum hominibus versandi, atque inter eos agendi, quam Graeci ὁμιλίαν dicere solent.

1228B Misericordiae illicem, scilicet quae misericordiam Dei allicere ac provocare possit. Est autem illex, illicis, ab illiciendo, ut Festus ait, ducta vox. Atque hoc sensu Noster, Apol. c. 41, gentiles malorum illices appellat; et in L. de Pat. cap. 13, dicit, quod patientia Dei clementiam eliciat. Dicitur etiam illex, illegis, qui sine lege vivit: sed hoc non ad rem nostram.

Habitu, seu vestimentis.

Sacco. Saccus erat pannosa vestis, ex caprorum, asinorum, vel camelorum horridioribus pilis contexta, quae in signum luctus induebatur. Est autem vox ipsa Hebraicae originis, qua lingua ejusmodi vestis lugubris dicitur. Sic II Reg. III, 31, dixit David ad Joab, et ad omnem populum: Scindite vestimenta vestra, et accingimini () Saccis. Et III Reg. XXI, 27, Achab, auditis sermonibus Eliae Prophetae, operuit Cilicio carnem suam, jejunavitque et dormivit In Sacco, etc. Vide etiam IV Reg. XIV, I, et II Esdr. IX, I, alibique pluries.

1228C Porro ab Hebraeis vox haec ad Graecos, indeque ad Latinos defluxit. Sic enim S. Joan. Evang. (utique graece scribens) Apoc. VI, 12, ait: Sol factus est niger tanquam σάκκος τρίχινος seu, ut Vulgatus noster reddit, Saccus Cilicinus. Quid vero? annon id singulare, quod eadem vox ad Italos, Gallos, Hispanos, Anglos, Flandros, Hungaros, etc. penetraverit, et in ipsam quoque Germaniam eadem vox Hebraea Sack se effuderit?

Cineri incubare. Cinerem quoque, id est, pulverem terrae, in signum publicum luctus adhibitum fuisse, prope innumera, Veteris etiam Testam. exempla commonstrant, praesertim ea, quae in Lib. Esther habentur, ut c. IV, 1, est illud de Mardochaeo: Scidit vestimenta sua, et indutus est Sacco, Et Cinerem spargens capiti. Et ib. v. 3: Planctus ingens erat apud Judaeos, jejunium, ululatus, et fletus, Sacco Et Cinere multis pro strato utentibus. Item II Esdr. IX, 1, ubi: Convenerunt filii Israel cum jejunio in saccis, Et Humus (i. e. pulvis terrae) super 1228D eos.

Corpus sordibus obscurare, nitorem ejus obscurando.

Quae peccavit. Neque autem peccandi verbum accusandi casu jungere Latinis insolens est. Sic enim apud Plaut. in Bacchide: Si unam peccavisses syllabam, etc. Simile est apud Cic. L. I de Off. ubi ait: In Republica multa peccantur. Et in Paradoxis: Quidquid peccatur, in perturbatione peccatur rationis, etc.

Tractationi mutare, pro retractare, ut passim alibi.

Pura, i. e. simplicia; sic enim in L. de Pat. c. 13, ait: Contenta simplici pabulo, puroque aquae potu.

Jejuniis preces alere. Elegans translatio, per antithesin jejuniis adjuncta. Et sane, quae corpori detrahuntur, eo magis nutriendae, ac velut impinguandae animae sunt.

Mugire. Mugitus, boum alias proprius, hic pro ejulatione, maximam doloris vim exprimente, accipitur.

1229A Charis. Aliqui aris habent; atqui retinui charis, seu, ut a veteribus scribi consueverat, caris, i. e. amicis Dei, piis nimirum fidelibus, maxime Confessoribus et Martyribus.

Legationes dep. suae injungere. Ut videlicet tanquam apud Deum pro poenitentibus intervenirent. Quidni autem id magis possint ii, qui extra hanc mortalitatem propiores jam Deo sunt, quin vero intime conjuncti? Aut cur isti preces nostras non audiant? cur horum pro nobis preces minus, quam vivorum, exaudiat Deus?

Timore Dominum honoret. Jam enim supra cap. VII dixerat: Timor hominis (salubriter Deum offensum timentis) Dei honor est.

Pronuntians sententiam, tanquam in reum ferendam.

Pro Dei indignatione fungatur, i. e. Irae, et vindictae Dei, eam praeveniendo, vices expleat.

Afflictione. Afflictio animum afficit; afflictatio, ut ait Cic., IV Tusc., est aegritudo cum vexatione corporis.

1229B Non modo frustretur, sed expungat. Frustratur, qui evitat, et declinat: expungit, qui prorsus delet, atque abolet, omni praecluso reditu. Sed quam elegantes sunt, quae mox sequuntur antitheses! Caeterum de expungendi verbo copiosius supra cap. III, not. Expungit, diximus.