Notae ad Caput XI.

Potiorem, i. e. praecipuam causam, quae a poenitentia deterrere possit, tanquam ad animam pertinens, quae multo delicatior est, saepeque a levioribus quibusdam longe acrius, quam corpus a doloribus, longe gravioribus, ipsisque tormentis, irritari solet.

Sordulentos. Horridiuscula quidem in Latinis auribus vox. Sed quis eam tantopere execretur, cum apud Plautum in Poenulo etiam sorditudinem pro sorditie 1230C reperiat?

Deversari. Simpliciter pro versari, ut jam saepius alibi de ejusmodi compositis monuimus.

In asperitudine. Nominis hujus asperitatem cultius Latii solum aegre tolerabit, tanquam in exustis Africae desertis natam. Nimirum, quod in proverbio est, Africa semper aliquid novi, et sua vocum monstra jam olim trans maria alienis nonnunquam terris invehens.

Vanitate. Contracta enim ex nimiis jejuniis macie, quasi omnis e vultu attenuato decor evanescere seu evanidus fieri, solet. At vero quae haec jactura, cum animae, velut per alluvionem, eo plus decoris accrescit?

In coccino. Veste cocco tincta: quae vox cum in genere alias Graecis omne granum significet, singulariter tamen arboris cujusdam, ilici non absimilis, fructus denotat, in cujus granis vermiculum rubri coloris nasci dicunt, ex quo lana, aut sericum, coccineo seu purpureo colore imbui solet.

1230D Certe autem coccineus et purpureus color in Evangelio confundi videntur; etenim cum Matthaeus, cap. XXVII, 28, de Judaeis, Christo tanquam Regi suo illudentibus, dixisset: Circumposuerunt ei χλαμίδα κοκκίνην, chlamydem Coccineam: Marcus, cap. XV, 7, ait: ἐνδύουσιν αὐτὸν πορφύραν, induerunt eum Purpura; cui et Joannes, c. XIX, consentit: Imposuerunt ei ἱμάτιον πορφυροῦν, vestimentum purpureum.

Caeterum vero alias purpuram et coccineum, si strictius loquamur, distingui, dubium non est; purpuram enim dicimus, quae rubri, sed violaceo suffusi, coloris est, cum coccineo vividior, ac hilarior sit, qualis in sanguine adolescentum praecipue efflorescere solet.

Tyrio. Qui color proprie purpureus est, omnium olim pretiosissimus. De inventore ejus ita Pollux apud Sam. Pitisc. in Lex. verb. Purpura habet: Tyrii ferunt, Herculem captum amore Nymphae indigenae. Tyro vero nomen erat Nymphae. Sectabatur autem 1231A Herculem canis, qui per scopulos adrepentem Purpuram (pretiosi conchylii genus) conspicatus, ipsius prominentem carunculam mordicus arripuit, et pro cibo usus est, cruorque labra canis puniceo colore infecit. Ut vero herus rediit ad puellam, illa conspicata labra canis insueta tinctura infecta, negavit sibi quidquam posthac cum illo fore, nisi ad se afferret vestem canis illius labris splendidiorem. Sic itaque Hercules, animante inventa, collectoque cruore, munus puellae detulit, primus, ut Tyrii dictitant, inventor puniceae tincturae. Verum S. Greg. Naz. Orat. III adv. Julian. pastori cuidam hujus purpurae inventionem tribuit, ita inquiens: Quid? annon eam Tyriis relinques, a quibus ἡ ποιμενικὴ κύων, ἡ τῇ κόχλῳ βρωθείσῃ, καὶ τὰ χείλη καθαιμαξάσῃ, τῷ ποιμένι τὸ ἄνθος γνωρίσασα ( pastoralis ille canis fuit, qui exeso murice, labiisque cruore perfusis, pastori florem notum reddens) per os vobis Imperatoribus pannum illum improbis luctuosum et superbum porrexerit?

1231B Caeterum vestis purpurea olim propria Regum fuerat, deinceps etiam familiae suae, et Optimatibus Regni communicata, ut indicio esset, eos in Majestatis regiae participium admissos fuisse. Reges Madian purpureis vestibus usos, similesque ab illis Gedeoni. Israelitarum Judici, dono missas fuisse, ex Judic. VIII, 26, liquet. Daniel, cum arcanum Scripturae, Balthasari regi in somnio ostensae, sensum prophetico suo spiritu revelasset, purpuram et aureum torquem, sibi in regium munus obvenisse, ipsemet cap. V, 4, testatur. Sic, ut alia ejusmodi exempla praeteream, Alexander Bala, Syriae rex, Jonatham Macchabaeum aurea corona et purpura remuneratus fuisse I Mach. X, 20, legitur.

Cedo. Adverbialiter pro da, aut exhibe mihi.

Acum crinibus distinguendis. Instrumentum mundi muliebris, ab officio suo acus crinalis appellatum, ac ad capillorum cincinnos figendos excogitatum: de quo Martialis L. XIV, Epigr. 24:

1231C Figat acus sparsas, sustineatque comas.
Et L. II, Epigr. 66:

Unus de toto peccaverat orbe comarum
Annulus, inserta non bene fixus acu.
Erat et discriminalis, alia, a crinibus velut singillatim, improbaque, saneque improbanda industria discriminandis dicta. Hoc autem inter virgines et mulieres crinium discrimen erat, quod illae cirratis, hae vero a fronte divisis uterentur. Unde Noster in L. de vel. virg., c. 12, ait: Simulque se mulieres intellexerunt . . . vertunt (prope scripsissem verrunt) capillum, et in acu lasciviore comam sibi inferunt (quidni potius inserunt?) crinibus a fronte divisis apertam professae mulieritatem.

Dentibus elimandis. Pulvere olim quoque dentes detergi solebant; et hinc sunt illi apud Apuleium, quos 1231D Apol., l. I ex Catullo depromptos recitat, versiculi:

Misi, ut petisti, mundicinas dentium,
Tenuem, candificum, nobilem pulvisculum,
Complanatorem tumidulae gingivulae,
Converritorem pridianae reliquiae;
Ne qua videatur tetra labes sordium,
Restrictis forte si labellis riseris.

Bisulcum. Forficem intelligit, ferreum, aut aeneum instrumentum, bifurcum, etc., a sartoribus mutuatum.

Repastinandis. Rusticum verbum, et vinitorum maxime proprium, qui repastinare dicunt, agrum pastino (bifurco pariter, sed longe alterius generis, instrumento) refodere den Ucker umhacken. Quoniam vero repastinatione, fruticibus alienis aut lapidibus erutis, purgatus ager, ideo etiam quaelibet purgamentorum, ipsaque unguium resectio perverbi translationem 1232A repastinatio appellari solet. Hoc ferme sensu etiam de rerum superfluarum, aut noxiarum amputatione in L. de Cult. foem., c. 9, usus reperitur: Quomodo humilitatem poterimus, non repastinantes divitiarum vestrarum vel elegantiarum usum, etc. Itemque in L. de An., c. 50: Non magiae tantum dabit quisquam, ut eximat mortem, aut Repastinet, vitis modo (pro ad instar) vitam, aetate Renovata. Item L. II adv. Marc., c. 18: Ut commissio injuriae metu vicis statim occursurae Repastinaretur. Sed et in Exhort. ad cast., c. 6, repastinationis vocabulo pro revulsione, aut rescissione utitur.

Coacti ruboris. Suggillat hic mollium ac effoeminatorum hominum pigmenta, quibus veterem (imo jam vetustam) et velut effoetam suam formositatem, novo mendacio relinire, itaque cogere ac velut extorquere jamjam invitam rubedinem purpurissa solent.

Balneas. Nomen hoc in plurali foeminino ipse etiam Cicero effert, ut in Orat. pro M. Coelio balnearum Xeniarum meminit.

1232B Hortulani, pro hortensis. Hoc adjectivo autem sensu vox hortulanus apud veteres alios vix occurret.

Senectutem vini. Elegans ad vinum vetustum significandum metaphora, quod ob lenitatem suam, jam exutam mordacitatem, edentulum, quasi dentibus carens, veteres dixere, ut iterum Plaut. in Pen., Act. III, Sc. 3.

 

Vetustate vino edentulo aetatem irriges.

Ut autem senectus vini cognosceretur, e vasis vinariis tabellae suspensae erant, quo anno quibus ve consulibus quodlibet vinum conditum fuisset, prae se ferentes. Atque hinc est illud Tibulli:

Nunc mihi fumosos veteris proferte Falernos
Consulis.
Unde Vinum Consulare pro vetustissimo optimoque usurpatum habetur: inter quae maxime Opimianum, a 1232C Consulatu L. Optimii (sub quo, ut testatur Plin., l. XIV, c. 14, optimus vini proventus erat) olim, et maxime a Petronio Arbitro c. 34 celebratum fuerat; cujus etiam Cicero in L. de claris Orat. c. 83 meminit, de faerno vino agens, sed eo nec ita novo, ut proximis Consulibus natum velit, nec rursus ita vetere, ut Optimium et Anicium Consulem quaerat. At vero cum consulatus Optimii in an. U. C. 632, ante Chr. 119, inciderit, Petronius vero circa A. C. 66, seu U. C. 818 obierit, patet, tempore Petronii vinum illud facile 180 annorum fuisse.

Sed quid hoc ad vinum illud, quod in vetusta arce, Schrofenftein appellata, prope Landeck in Tyrolensi Comitatu, asservatur, et plusquam 400 annorum senectutem ferre dicitur. Certe dolium jam victum ac carie exesum, vinumque ipsum tartareo suo cortice, ne qua effluere possit, undique conclusum esse perhibent. Atque vinum hoc (namque ab insigni quodam in vicinia Amico propinatum gustare licuit) tartarei odoris ac saporis est de quo jure dixeris illud ejusdem 1232D Cic. loc. cit. Nimia vetustas nec habet eam quam quaerimus suavitatem, nec est jam sane tolerabilis: spiritus excipio, plane heroicos, et ultimis senectutis scintillis denuo accendendis aptos. Atque haec per digressionem, ex occasione natam, memorasse libuit.

Animae largiaris. Seu in eandem tam liberalis et largus sis. Aliunde autem constat, crasse nimis de Anima sensisse Tertullianum, quippe quam in L. de Anim. passim, praesertim c. 38, asserit, non minus quam corpus, in pubertate adolescere, eiborum quoque in anima concupiscentiam esse, certo quodam colore cons picuam, etc., c. 9 affirmat.

Delinquendo laesi. Haec abs dubio ironica sunt, contra eos dicta, qui etiam tunc, cum corpori omnia indulgent, satisfacere se pro peccatis posse arbitrantur.

Ambitu obeunt, i. e. perambulant, vel circumambulant.

Magistratus. Est Magistratus munus quoddam in 1233A republica cum potestate juris dicundi: et aliquando ipsas etiam personas ejusmodi potestate fulgentes, Romanis significabat. Erat autem multiplex genus Magistratuum: erant urbani, qui in ipsa Urbe, deinde Provinciales, qui provinciis Reipublicae Rom. subjectis jus dicebant: ut Proconsules, Proraeptores, Legati Proconsulum, et Propraetorum Quaestores provinciales, etc. Erant item ex Urbanis majores, qui comitiis centuriatis creabantur, ut Consules, Censores, Praetores, etc. Alii minores tributis comitiis creari soliti, ut Quaestores urbani, Tribuni plebis, Aediles plebis, etc. Ex utroque hoc genere erant ordinarii et extraordinarii. De his diffuse et accurate tractat Thomas Demsterus L. V. Antiq. Rom. c. 5 per tot.

Neque pudet, neque piget. De Candidatis jam quaedam in l. de Bapt. c. X, not. Candidatus remissionis, attigimus: nunc autem de iis, quasi ab origine sua revocandis, breviter nonnulla dicenda videntur. Cum igitur Magistratus in comitiis per suffragia populi creari mos esset, ex populo autem 1233B plerique ipsas personas, quae ad illos honores aspirabant, ex vultu et meritis suis ignorarent, opus erat illis, suffragia populi meritorum suorum commemoratione, personaeque ipsius ostensione conquirere. Primo igitur, ut dignosci possent, candida veste (erat autem inter hanc et albam id discriminis, quod illa ope cretae cujusdam ad illustrem quemdam ac majorem nitorem expolita fuerit) induti, per trinundinum (quod erat tempus 27 dierum, nam nono quolibet die nundinae in foro agi consueverant) in campo Martio comparebant super collem hortulorum dictum, ut magis conspicui essent, considentes: tum vero populo adventante circuibant, obvios quosque salutando, ac omnis generis officiis demerendo.

Haec autem populi sibi conciliandi ratio 4 praecipue partibus conficiebatur: nomenclatione, blanditia, assiduitate, et benignitate.

Nomenclatio in eo posita erat, ut quemlibet civium (alias enim se hactenus neglectos, aut non parem 1233C cum aliis eorum rationem habitam fuisse, conqueri poterant) nomine suo compellare nossent. Cum vero id in tanta populi multitudine nimis arduum esset, quivis candidatus suos sibi adsciscebat, qui petitori singulorum praetereuntium nomina suggererent, nomenclatores dicti, a Cic. vero in Orat. pro Muraena monitores, a Festo fartores, quod in candidatorum aures nomina civium clam velut infarcirent, appellati. Blanditia dicebatur, cum non proprio duntaxat nomine, sed blandiori etiam, patrum, fratrum, patronorum, etc. ceu quibus arctissime adstricti essent, compellatione salutabant. Assiduitas praecipue in ambiendo, prensando, et rogando, consistebat. Ambibant autem, seu circuibant in plateis quoque ac vicis, et non Romae solum, sed in aliis quoque Italiae civitatibus, in quibus cives multos negotiandi causa versari noverant. Circuibant vero aut per semet, aut alios amicos, ad hujus officii partem adscitos, illucque missos, aut alias ibidem constitutos. Prensatio fiebat, singularum dexteras prehendendo, osculando, dissuaviando, 1233D etc. Rogatio dicebatur, cum inter preces, non raro prorsus putide humiles, commemorabant beneficia jam alias a populo accepta, denudabant etiam cicatrices suas, quas forte pro patria adverso pectore in acie acceperant, etc., tum vero ut hujusmodi rerum intuitu suffragia sibi deferrent, rogitabant, etc. Atque in his cum soli sufficere non possent, etiam alios claros viros adhibebant suffragatores dictos, qui virtutes petentium populo commemorabant, etc. His quoque officiis accedebat benignitas, qua populum per congiaria, missilia, convivia, ludos gladiatorios, pecuniarum, prius apud sequestros, fidei causa, deponendarum, divisionibus, etc., demerebantur, cujusmodi muneribus aliquos integra sua patrimonia nonnunquam exhausisse compertum fuit.

Ne vero nimium haec a nobis exaggerata fuisse quisquam existimet, sane non abs re videtur nonnulla ex Cicerone huc transferre, Q. Tullium, fratrem suum 1234A in L. de Petit. Consulat. ita instruentis: Multi homines urbani, industrii, multi libertini, gratiosi in foro gnavique versantur, quos per te, quos per communes amicos poteris sumere: cura, ut tui cupidi sint: elaborato, appetito, allegato, summo beneficio te affici ostendito. Deinde habeto rationem urbis totius, collegium omnium pagorum, vicinitatum: ex iis principes ad amicitiam tuam si adjunxeris, per eos reliquam multitudinem facile tenebis. Postea totam Italiam fac ut in animo et memoria tibi tributim (per Tribus) descriptam comprehensamque habeas, ne quod municipium, coloniam, praefecturam, locum denique Italiae ne quem esse patiare in quo non habeas firmamentum quantum satis esse possit. Perquiras etiam, et investiges homines ex omni regione, eosque cognoscas, appetas, confirmes, cures, ut in suis vicinitatibus tibi petant, et tua causa quasi candidati sint. Putasne vero, his denique negotium hoc rite absolutum fuisse? imo multo supererant plura, quae ex eodem Cicerone ibid. exactius disces, quem legisse volupe erit.

1234B Sed quorsum haec omnia, et tam prolixe commemorata? Nimirum ut eo magis penetrari vis argumenti valeat, quod Tertullianus hic tantopere urget. Haec nimirum tam gravia, tam molesta, tam diuturna, tam ferme insuperabilia, Viris in Republica Romana gravissimis, de eadem jam alias diu et optime meritis, subeunda, et tam industrie, tam laboriose, tam lubenter quoque, exantlata fuisse, omnem erubescentiam facile honorum spe pervincente, et nullo alio praemio, quam terreno, et inconstanti, et subin nimis cito transeunte, et tam multis, tam gravibus molestiis, et adversis cincto, ac ut ita dicam, redimito, invitatam; Nos contra Christiani erubescimus Christum sequi, quem oportuit haec pati, et ita intrare in gloriam suam, Luc. XXVI, 26. Atqui vero cum candidati illi nil peccavissent in Rempublicam, qui de ea potius optime meriti fuissent, nobis de venia peccatorum agendum est, de gratia in nobis restauranda, de Gloria Coelesti, per hanc consequenda, et in aeternum possidenda.

1234C Contumeliis. Quis enim credat, candidatos hos a quibusdam, forte inimicis, aut minus amicis, non aliquando (pro ea tunc populi licentia) contumeliosius, aut aspernantius, aut ab amicis alioquin, inter tanta, tamque divisa studia, negligentius habitos fuisse? Sed audiamus Sanctum Cyprianum, in Ep. ad Donatum haec elegantissime, ut solet, describentem: Qui amictu clariore conspicuus fulgere sibi videtur in purpura, quibus hoc sordibus emit, ut fulgeat! quos arrogantium fastus prius pertulit! quas superbas fores matutinus salutator obsedit! quot tumentium contumeliosa vestigia, stipatus clientium cuneis ante, praecessit, ut ipsum etiam salutantum comes postmodum pompa praecederet, obnoxia non homini, sed potestati? Et sic ibidem porro.

Votorum, i. e. desideriorum.

Ignobilitates vestium. At ego quidem nihil ignobile in ipso hoc vestitus genere deprehendo; quin vero etiam alias, qui honestiori inter Romanos conditione, 1234D et non e vulgo censebantur, in vestibus candidis esse solebant, quae non in Magistratuum duntaxat petitione, sed etiam in sacris, in conviviis solemnioribus, in nuptiis, in militia, in triumphis tanquam morum puritatis, innocentiae, laetitiae, integritatis, ac victoriae symbolum adhiberi consueverant, ut apud Jo. Guil. Stukium in Antiquit. convival. l. II, c. 26, prolixe legere est. Potius ergo crediderim, aut reliquam vestimenti hujus, quo candidati utebantur formam ab aliorum aliis discordasse aut ex viliori, quo ignobile vulgus uti solebat, panno fuisse, aut quod sane verisimilius existimo, Tertullianum de iis temporibus loqui, quibus jam candidatorum conditio apud ipsos Romanos eviluerat, atque ignobilis habita fuerat, tanquam ambitione omnia jam nimium depravante, et in publicam Reipublicae corruptelam declinante, quam publicis quoque legibus contra ambitum latis vindicari opus fuerat.

1235A Affectant. Aliud omnino est erga rem aliquam affici, moderateque eamdem appetere: aliud affectare, seu immodico in illam desiderio ferri, ipsumque affectum ultra aequi limites nimium curiose urgere, ut ii solent, qui paria desideratis merita, aut dotes idoneas non afferunt, et tamen desiderata omnibus modis consequi student, haud absimiles avium pullis qui nondum sat pennatis, ac intempestive sibi plaudentibus alis, nimiumque immatura fiducia, volatum affectare cernuntur.

Salutationibus occupant. Ita ergo nocturnis quoque et nimis pertinacibus studiis patronos suos sectabantur, etiam atriis, si quae patula invenissent, se infundendo, aut intrudendo verius, et tantum non irrumpendo. Crudas autem dicit salutationes, scilicet cibis e coena nondum bene excoctis, effusas, aut verius eructatas.

Decrescentes. Non jam capite, sed toto etiam corpore, ejusdem profundis inflexionibus, a semetipsis diminuti, ac chamaeleontum instar captandae populi aurae inhiantes.

1235B Nullis conviviis celebres. Enimvero jam supra not. Neque pudet, neque piget, insinuavimus candidatos (florente scilicet eorum adhuc conditione) larga populo sumptuosaque quandoque exhibuisse convivia, etc. At postea, cum etiam plebeii candidatis admisceri coeperant, in tenuiore nimiumque famelica illorum fortuna ipsae etiam culinae frigidiores erant.

Congreges. Ut segrex dicitur, qui in grege non est, sed solitarius agit, ita congreges hic appellat, qui una cum aliis congregantur, seu in grege sunt, ut Apuleius l. VIII de Asino aureo habet: Me congregem pastor egregius aliquando permisit.

Unius anni volaticum gaudium. Magistratus enim apud Romanos, Atheniensium exemplo, nonnisi annuos, raro et ferme nonnisi sub Tiberio Imp. (vide Tacit. l. I Annal. c. 80) ad plures annos prorogatos fuisse constat. Imperandi enim (ait Dion. Halicarn. Antiq. Rom. l. IV, c. 79) parendique vicissitudo, et potestatis, antequam corrumpat animum, depositio, cohibet ingenia contumacia, 1235C nec sinit mores (imperantium) inebriari nimia licentia.

Securium virgarumque petitio, i. e. Consulatus, aut aliorum Magistratuum petitio; ponitur enim hic metonymice signum pro re.

Virgae autem erant bacilli aliquot teretes, loro in fascem colligati, cui securis infixa erat, inde prominens. Ili ergo fasces insignia Magistratibus majoribus dati sunt, quibus eorumdem potestas vitae et necis per securim, leviorum criminum, et flagra commeritorum per virgas castigatio significabatur. Consulibus autem cum in publicum procedendum ipsis erat, fasces cum securibus a totidem lictoribus praeferebantur, porro cum illi jus in foro dicerent, pone abstantibus: quo more prima creditur usa. fuisse Vetulonia, Hetruriae civitas, de qua Sil. Ital. l. VIII:

Maeoniaeque decus quondam Vetulonia gentis,
Bissenos haec prima dedit praecedere fasces,
Et junxit totidem tacito terrore secures.

Aeternitatis. Poenae nimirum aeternae, nisi per poenitentiam 1235D in tempore resipuerimus addicendi.

Castigationem victus. Quae fit per frequentiora jejunia.

Cultus, i. e. culturae vestium, quae per saccos et cilicia arctatur.

Sibi irrogant. Ita ergo Christiani nonnunquam erga homines, quibus saepe nullo gratitudinis vinculo, nullo laesionis reparandae debito adstringimur, multo liberaliores, atque adeo prodigi, in rebus nostris profundendis esse solemus, ut nostris beneficiis non tam cumulati, quam onerati videri possint; imo nos nobismet ipsis nimio oneri sumus, interim illud Christi jugum suave et onus leve (Matth. XI, 30) nimis impatienter ferentes, aut omnino detrectantes. Neque autem, si quis Deo pro injuria debitor fuerit, eidem desperandum est, tanquam solvendo non esset. Enimvero plura (ut S. Ambr. l. II de Poen. c. 9 ait) solvendi habet subsidia, qui Deo, quam is, qui homini debet. 1236A Homo pecuniam pro pecunia reposcit, quae non semper debitori praesto est: Deus affectum exigit, qui in tua potestate est. Nemo pauper est, qui Deo debet, nisi qui seipsum pauperem fecerit. Et si non habet, quae vendat; habet, quae solvat. Oratio, lacrymae, jejunia, debitoris boni census est, multoque uberior, quam si quis ex pretiis fundorum pecuniam sine fide deferat. Itaque nulla debitorum conditio melior, quam quibus Deo obnoxii sumus. Non, propterea ut creditori Deo satisfacias, venumdari te, omniaque tua necesse est. Orandus est autem Deus cum servo Evangelico Matth. XVIII, 26: Procidens autem servus ille, orabat eum, dicens: Patientiam habe in me, et omnia reddam tibi? Quid ergo? Misertus autem Dominus servi illius, dimisit eum, et debitum dimisit ei. Quomodo ergo redditurus erat, qui non habebat unde redderet? Redditurus erat non ex suo, sed ex alieno, ex Christi nostri meritis et satisfactione, et neque aliena, sed quam nostram esse voluit.

Itaque cum ambitiosi illi Romanorum Candidati 1236B tam lubenter tantos labores pro adipiscenda fugitiva dignitate subierint, quanto melius et benignius nobiscum agitur, eadem opera, multoque leviore, et satisfacere, nobis simul foenerari possimus gratiam, regnum coeleste, et Gloriam Sempiternam. Eant nunc magistratus (sic cum S. Cypriano in alleg. Ep. ad Donat. concludo), et Consules, sive proconsules: annuae dignitatis insignibus, et 12 fascibus glorientur.

Procero quasi fune nectunt. Forte illud Prov. V, 22 respicit: Iniquitates suae capient impium, et funibus peccatorum suorum constringitur. Proceri sane hi funes sunt et vix jam amplius disrumpendi. Ex voluntate perversa (ait Sanctus Augustinus l. VIII Conf. c. 5 proprio experimento haec nimis comprobans) facta est libido: et dum servitur libidini, facta est consuetudo: et dum consuetudini non resistitur, facta est necessitas, nullis utique humanis viribus, sed per solam D. N. Jesu Christi Gratiam superanda.