III. Origo haeresis Pelagianae. Hanc Pelagius Romae proferre incipit, quae brevi longe lateque diffunditur.

Pelagiana haeresis originem ex Oriente primam traxit, ab Origene Adamantio, ut volunt, praecipue autem a Theodoro Mopsuestiae episcopo proseminata (Infra, Append. parte 2) . Hanc Rufinus quidam natione Syrus Anastasio Romano pontifice, id est, circiter annum Christi quadringentesimum, Romam primus invexit: et, Ut erat argutus, ait Mercator, se quidem ab ejus invidia muniens, per se proferre non ausus, Pelagium gente-Britannum monachum tunc decepit, eumque ad praedictam apprime imbuit atque instituit impiam vanitatem (Ibid.) . Huc facit, quod in Carthaginensi concilio affirmabat Coelestius, sanctum Rufinum presbyterum Romae qui mansit cum sancto Pammachio, peccatum originale praesente se atque audiente negavisse (Infra, de Peccato Originali, n. 3) . Sunt qui Rufini hujus nomine Aquileiensem illum toto christiano orbe celebrem intelligant: attamen Romae nunquam in convictu Pammachii fuisse Rufinum Aquileiensem, neque eum tempore Anastasii papae in Urbe commoratum esse, asseverare licet. Hinc alii contendunt, debere intelligi Rufinum alium ex Hieronymo cognitum (Hieron. Epist. 66) , qui anno circiter trecentesimo nonagesimo nono in Occidentem venit, missus ab eo Mediolanum ad Venerium. Nihilominus tamen Hieronymus iis quos primos haeresis Pelagianae auctores nominat, satis aperte Rufinum Aquileiensem annumerat; nec ambigue illam haeresim in discipulo Origenis Grunnio, quo nomine quandoque in eumdem Rufinum ludit (Infra, Append. parte 2) , jam jugulatam fuisse pronuntiat. Plerique etiam putant Pelagium esse, cujus praecursorem, saltem in carpendis suis ipsius scriptis, Grunnium fuisse dicit; et in quem alio quoque loco tanquam in haeredem Rufiniani adversum semet odii insurgit (Ibid.) . Verum ad ea non est difficilis responsio; quia eos omnes qui Origeni non cum ipso palam adversarentur, Pelagiani erroris magistros compellare non dubitabat Hieronymus. Porro ejusdem Rufini Aquileiensis Ecclesiasticam Historiam post ortum Pelagianae haeresis Augustinus citavit, neque illam ulla unquam approbationis improbationisve nota affecit.

Verum ne a proposito longius divertamur: jam ex ipsis Pelagii scriptionibus observatum nobis est, illum jam inde ab anno quadringentesimo quinto pravos gessisse animo sensus, ejusque omnino mentem jam tum corruptam fuisse, cum in Urbe morabatur. Testatur quoque Augustinus, eumdem ibi sermonibus et contentionibus adversus gratiam, in quibus versari solebat, notissimum evasisse (Infra, de Peccato Originali, n. 24) ; ita ut Romanos, inter quos tam diu vixerat, illius sensus et dogmata, quanquam ea timide ac secreto traderet, non laterent (Ibid., n. 9) : qui praeterea Coelestium, cujus erat exploratior impietas, ejus esse discipulum sic noverant, ut fidelissimum ac firmissimum possent de hac re testimonium perhibere. Per id vero temporis haec inter alias se dedit occasio, ut haeresim suam Romae detegeret in colloquio quodam, ubi cum episcopus qui tum aderat, retulisset ex Augustini Confessionibus verba illa, Da quod jubes, et jube quod vis (Confessionum, lib. 10, capp. 19, 31, 37) : Pelagius ferre, inquit Augustinus, non potuit, et contradicens aliquanto commotius, pene cum eo qui illa commemoraverat litigavit (Infra, de Dono Perseverantiae, n. 53) . Nimirum Deo volente certis quibusdam casibus se ipse prodebat. Nam alioqui mirus erat dissimulandi artifex, et qua ratione errores suos catholicis verbis involveret, oppido gnarus. Discipulos suos, qui apertius loquerentur submittebat; ut quemadmodum eorum dicta exciperentur explorans, illa deinde vel approbaret, vel improbaret, prout id sibi magis conducere videretur (Infra, Append. parte 2) .

Ejus error brevi tempore tam longe lateque fluxit, ut Augustinus in quodam e primis illis scriptis, quibus eidem studuit occurrere, sectatores illius plures jam esse asserat, quam credere ipse potuisset; ab iisque etiam alios, ubi non redarguuntur, in suam sectam abduci; ac demum haeresim in dies tantum incrementi capere, ut non facile quis pervideat, quo res postmodum sit eruptura (Epist. 157, ad Hilar., n. 22) .

Erat adhuc Romae Pelagius, cum illum Augustinus adversus Dei gratiam disputare, certior factus est. Id enim a viris fide longe dignissimis cognovit: et quidem permoleste tulit sanctus Doctor; ne quid tamen Pelagio imposuisse diceretur, scribere in illum prius noluit, quam vel ipsum coram esset allocutus, vel saltem ejusmodi erroris in quopiam e scriptis ejus testimonia deprehendisset. Venit ille reipsa in Africam, atque ad oram ipsammet Hipponensem appulit: at contigit hoc temporis illinc abesse Augustinum (Infra, de Gestis Pelagii, n. 46) . Adventus iste Pelagii in Africam circiter annum quadringentesimum decimum, quo Roma capta est, collocatur: quo revera tempore longiorem paulo fuisse suam ab Hipponensi urbe absentiam, eamque hominum in se querimonias excitasse, non tacet Augustinus (Epist. 124, n. 2) . Neque est vero dissimile, Pelagium una cum Coelestio, cujus ex Urbe egressum Mercator in annum circiter quadringentesimum nonum refert, Roma exiisse: cumque eodem suo discipulo in Siciliam, quae eorum haeresis germina quaedam sub annum quadringentesimum decimum tertium palam emisit (Epistt. 156, 157) , se primum recepisse; tum inde postea in Africam simul transfretasse (Infra, Append. parte 2) . Caeterum Pelagius haeresim suam Hippone-regio nequaquam aperuit: quia et citius quam putabatur, inde profectus est. Is Carthaginem postea se contulit, qua in urbe eum semel aut iterum anno Christi quadringentesimo undecimo vidit Augustinus, sed in iis quae ad collationem cum Donatistis habendam attinebant, tum occupatissimus (Infra, de Gestis Pelagii, n. 46) . Ad hoc idem tempus respicere illa credimus Augustini verba: Ante parvum, ait, tempus a quibusdam transtitorie colloquentibus, cursim mihi aures perstrictae sunt, cum illic apud Carthaginem essemus, 0017 non ideo parvulos baptizari, ut remissionem accipiant peccatorum, sed ut sanctificentur in Christo. Qua novitate permotus, et quia opportunum non fuit ut contra aliquid dicerem, et non tales homines erant, de quorum essem auctoritate sollicitus, facile hoc in transactis atque abolitis habui: et ecce jam studio flammante defenditur, ecce scribendo etiam memoriae commendatur; ecce res in hoc discriminis adducitur, ut hinc etiam a fratribus consulamur; ecce contra disputare atque scribere cogimur (Infra, de Peccatorum Meritis, lib. 3, n. 12) . Carthagine abiens Pelagius mare trajicere properavit (Infra, de Gestis Pelagii, n. 46) ; idque forsitan animo proficiscendi in Aegyptum; si modo quam epistolam ad eum scripsit Isidorus Pelusiotes, huic tempori attribuenda videatur. Sed in Palaestinam post paulo transisse creditur, ubi perdiu moratus offensionem Hieronymi sibi concitavit. Hinc forte est, quod Hieronymus praefatione libri in Ezechielem sexti, anno, ut opinamur, quadringentesimo duodecimo compositi, vexari se ab Rufiniani erroris atque odii successoribus queritatur.