XXIX. Augustini extrema aetate Semipelagiani Massilienses in dogma praedestinationis insurgunt. Id Augustinus propugnat libris ad Prosperum et Hilarium de Praedestinatione Sanctorum, et de Dono Perseverantiae.

Hac ultima sua aetate suscepit Augustinus aliud contra secundam Juliani responsionem opus, quod ad extremam usque vitam prosecutus, imperfectum nobis reliquit; de quo imperfecto opere agemus infra propria in illud admonitione: jam vero dicturi sumus, qua Deus occasione beatum Antistitem, quem in gratiae suae defensorem elegerat, ad praedestinationis dogma, priusquam hinc ipse migraret, asserendum induxerit: quod sane dogma, ex eo quod Pelagius in Palaestina synodo vel invitus concesserat, gratiam non secundum merita dari, necessario sequebatur (Infra, de Dono Perseverantiae, n. 41) .

Erant ergo Massiliae aliisque in locis Galliarum non pauci, qui sibi ex imperitia persuaderent, quidquid suis in Pelagianos libris de vocatione electorum secundum Dei beneplacitum scripserat Augustinus, id totum a Patrum opinione atque Ecclesiae sententia abhorrere (Epist. 225, n. 2) . Illud idem sanctis juxta ac peccatoribus negligentiam teporemque injicere: quia quoquo modo se egerint, non posset aliud erga eos, quam Deus definivit, accidere. Ac proinde, ut maxime vera esset illa doctrina, non tamen evulgandam esse quippe quae, cum nequaquam esset necessaria, effectus traheret admodum periculosos, necnon cohortantium incitamenta vana cassaque redderet. Quae sua erat a catholico illo dogmate, unde consecutiones tam odiosas colligebant, abalienatio, eos in celebres Semipelagianorum (quippe hoc nomen merito suo consecuti sunt) errores impulit. Nam illi prius meliora et magis orthodoxa sentiebant; sed certis regulis ac fundamentis destituti, modo huc, modo illuc mentem atque opinionem transferebant (Ibid., n. 6) . Visum illis, initium fidei et in finem perseverantiam sic esse in nostra potestate, ut non sint dona Dei (Infra, de Dono Perseverantiae, n. 42) ; aut a Deo nonnisi talem dari perseverantiam, a qua possit homo sua voluntate deficere (Epist. 226, n. 4) . Nec deerant etiam qui a Pelagianis semitis adeo non declinabant, ut nullam aliam gratiam, quam rationem liberumque arbitrium homini nihil prius merenti a Creatore datum, agnoscere viderentur (Epist. 225, n. 4) . Nihilominus tamen, qui amplectebantur hosce errores, viri erant inter caeteros clari, qui virtutum omnium studio, ac probitatis qua fulgebant opinione, magnam sibi auctoritatem apud simpliciores quosque paraverant. Sed nulli recipiendis Pelagianorum impiis placitis magis obnoxii sunt, nisi ab se ipsis sibi caveant, quam isti; nec fere reperiuntur, qui Dei beneficiis abutantur facilius, illis intumescendo et sibi ipsis accepta referendo, quam qui pluribus ab eo fuere cumulati. Massiliensium Christi servorum, hoc est, monachorum, magnam partem pestis ista corripuerat: neque ullus est qui ignoret, Joannem Cassianum, a quo isthic monasterium constitutum fuerat, hunc eumdem errorem propagasse scriptis suis, ac potissimum Collatione tertia decima, quam sub annum quadringentesimum vigesimum sextum in lucem emisit, uno videlicet anno, postquam Valentinianus Gallicanos episcopos, qui Pelagii dogmata sectarentur, abdicari expellique jusserat. Ad haec, auctoritatis non minimum eidem errori hinc accedebat, quod eorum, a quibus defendebatur, nonnulli summo sacerdotii honore, id est, episcopatu nuper obtento praeeminebant (Ibid., n. 7) . Hilarius quoque ipse episcopus Arelatensis, qui Honorato circa finem anni quadringentesimi vigesimi octavi successerat, in caeteris doctrinae Augustini sectator et admirator, in iis tamen quae ad praedestinationem spectant, angebatur, ac nonnihil in querelam trahebat, superque hoc cogitata sua cum sancto Doctore conferre cupiebat.

0103 Virorum tam illustrium, tamque in Ecclesia et pietate et dignitate praestantium auctoritas eorum errorem cum sibimetipsis, tum aliis magis periculosum reddebat: debita enim eisdem veneratio et rudes in imitationem pertrahebat, et simul peritiorum linguas inutili silentio cohibebat; ita ut vix reperiretur ullus, qui vel ipsos admoneret, vel errori quem docebant, occurreret, praeter paucos perfectae gratiae intrepidos amatores (Epist. 225, n. 7) . Horum e numero fuere Prosper et Hilarius quidam, alius ab episcopo Arelatensi, cum ille ordinis esset laicorum (Epist. 226, n. 9) . Hic certe consuetudinis Augustini deliciis potitus aliquando fuerat, doctrinaeque ejus salubri lacte nutritus: ac proinde licet id temporis, ut credibile est, patria et consaguineorum conspectu frueretur; se tamen tanquam extorrem reputabat. Videtur autem ab Augustini convictu eo consilio discessisse, ut fratris sui conjugali vinculo alligati salutem procuraret. Hoc nutu divino factum fuisse probavit eventus. Etenim praeter ab eo susceptam gratiae defensionem in Galliis, ipsius frater de consensu uxoris continentiam amplexus est, quam uterque se ad extremum usque spiritum perfecte servaturos Deo voverunt (Ibid., n. 2) . Nihil autem, nostra quidem opinione, prohibet, quominus Hilarium hunc existimemus eumdem esse, qui circiter annum quadringentesimum decimum quartum e Sicilia epistolam Augustino de erroribus Pelagianorum scripsit. Praeterquam quod animo torquebatur ille ob amissam sancti Doctoris praesentiam, summo quoque dolore ipsum afficiebat, quod non solum dogmata tam manifesta, quae idem Sanctus tradiderat, respuerentur, sed etiam ab iis qui illa minime caperent, reprehenderentur. Quocirca etsi venerationem, quam ex ecclesiastica consuetudine viris ejusmodi superioris ordinis laici debent, religiose exhiberet; tamen oblata occasione non tacebat, sed catholicam doctrinam pro datis sibi a Deo viribus tuebatur.

Prosper autem, qui Augustino in defendendae gratiae munus ac laborem successit, Aquitanus erat, sermone scholasticus ( ex Gennadio), hoc est, egregie litteratus, et omnino vir tum moribus, tum eloquio et studio clarus (Epist. 226, n. 10) , nec sancti Antistitis notitia indignus: quamvis se ipse tantum ex ordine laicorum fuisse quodam modo indicet, ubi profitetur minime se parem auctoritati memoratorum Semipelagianorum, a quibus multum et vitae meritis, et summo sacerdotii honore superatur. Augustinum nunquam viderat, sed tantummodo officiosis salutaverat litteris, quas per Leontium diaconum direxerat, per quem et sancti Antistitis acceperat responsionem. Verumtamen et Augustini lectione et Dei revelatione doctus perversissimum esse, negata praedestinatione ac praeveniente gratia, dicere quod initium salutis ex eo qui salvatur, non ex eo stet qui salvat, quodque voluntas hominis divinae gratiae pariat opem, non gratia sibi humanam subjiciat voluntatem (Id., 225, nn. 6, 7) : spretis aliorum adversis conatibus, non modo hac in fide perstitit, sed et eamdem contra impugnantes propugnavit, tum sancti Doctoris operibus atque illic allatis Scripturarum testimoniis usus, tum argumentis quae per se ipse a positis per Augustinum fundamentis ducebat; pugnans videlicet validis ratiociniis, et nervosis illis assertionibus, quibus idem ipse, juxta Gennadii quoque attestationem, pollebat.

Inter prima hujus disputationis exordia Massilienses aliquantisper maluerunt vitium imputare suae tarditati, quam dogma a se non intellectum damnare: imo fuere inter eos nonnulli, qui Augustinum consultum vellent, rogatumque ut lucidiorem atque apertiorem super hoc expositionem ederet. At vero contigit Dei miserentis nutu, ut Massiliam per id temporis deferretur liber de Correptione et Gratia, quo libro monachis Adrumetinis, ad eadem ipsa quae Massiliensibus facessebant negotium, tam plene respondebatur, tamque absolute, ut idem liber ad componendas, quae in Galliis excitatae erant, contentionum turbas conscriptus videretur. Verum conspecto libro, qui apostolicam Augustini doctrinam sequebantur, ipsi quidem novum inde lumen et majora ad eam defendendam praesidia traxerunt: alii autem, quorum mentes error ante occupaverat, caligine propria impediti, nihil aliud illic, nisi offensionis adhuc et ardentioris in veritatem odii materiam invenerunt (Ibid., n. 2) .

Opinionem suam vetustatis nomine defendentes, praedestinationis dogma nota novitatis inurebant. In Augustini scriptis adversus Pelagianos conditis, contrarium asserebant Patrum opinioni et ecclesiastico sensui, quidquid in eis de vocatione electorum secundum Dei propositum sanctus Doctor disputaverat. Locos Pauli huc pertinentes dicebant a nemine unquam sic intellectos: cumque rogarentur, quonam ipsi modo exponi eos vellent; nullum revera, qui placeret, sensum sibi occurrere fatebantur; sed de his taceri jubebant, quorum altitudinem nullus attigisset. Sententias Augustini ex operibus ante Pelagianam haeresim ab eo compositis producebant, tanquam suae ipsorum opinioni plane congruentes. Quin etiam quae idem ex adversa parte sibi opposuit in libro de Correptione et Gratia, haec omnia pro se isti magna contentione replicabant. At plurimum ipsis displicebat institutum ibidem discrimen inter gratiam quae Adamo data fuerat, et quae nobis nunc datur. Denique praedestinationis exemplum nolebant sumi ex parvulis, de quibus nempe alia prius fuisset opinio ipsius quoque Augustini in libris de Libero Arbitrio (Ibid., n. 3) .

Cum autem illorum, quibus spiritus Pelagianae impietatis sic illudebat, auctoritate premerentur veritatis defensores; compulsi sunt ab sancto Antistite poscere, ut suam ipse auctoritatem illis objiceret. Hac de re duas ad ipsum epistolas scripsit Hilarius: quarum priore, quae excidit, fortasse referebatur odiosa illa praedicandae praedestinationis formula, quam ex adversariis objectavit sibi Augustinus (Infra, de Dono Perseverantiae, n. 58) . Posteriore vero Hilarius postquam de adversariorum querelis egit: Quidquid, ait, pro ea gratia, quam in te pusilli cum magnis miramur, volueris aut valueris, gratissime accipiemus, tanquam a nobis 0105 charissima et reverentissima auctoritate decretum. Ac significat se Prosperum quoque impulisse ad scribendum proprias in eamdem rem litteras, quas ei cum suis conjunctim dirigit (Epist. 226, n. 10) .

Exstant etiamnum hae Prosperi litterae, quarum ille exordio testatur se sancto Doctori non solo salutandi eum, ut in priore quadam epistola fecerat, studio, sed etiam fidei, qua Ecclesia vivit, affectu scribere. Excubante enim, inquit, pro universis membris corporis Christi vigilantissima industria tua, et adversus haereticarum doctrinarum insidias veritatis virtute pugnante, nullo modo mihi verendum putavi, ne onerosus tibi aut importunus essem in eo, quod ad multorum salutem, ac perinde ad pietatem tuam pertinet; cum potius reum futurum esse me crederem, si ea quae valde perniciosa esse intelligo, ad specialem patronum fidei non referrem (Epist. 225, n. 1) . Et post expositam, quae in illis Pelagianae pravitatis reliquiis inerat, non mediocrem virulentiam, subjicit: Speramus non solum tenuitatem nostram disputationum tuarum praesidio roborandam, sed etiam ipsos, quos meritis atque honoribus claros caligo istius opinionis obscurat, defaecatissimum lumen gratiae recepturos (Ibid., nn. 6, 9) .

Augustinus, quanquam moleste ferebat quod catholico dogmati divinis testimoniis tam multis tamque manifestis confirmato quisquam adhuc adversari auderet, Prosperi tamen et Hilarii, virorum, uti diximus, laicorum, quos ipse filios charissimos appellat (Infra, de Praedestinatione Sanctorum, n. 1) ; horum ergo et studio et pia erga errantes sollicitudine permotus, duos ipsorum nomini, id est, ad Prosperum et Hilarium, scripsit libros, utrosque in vetere Noalliensi codice, in Pratellensi ac Metensi, et ab ipso Prospero de Praedestinatione parte 3, Prosperi Responsiones ad Genuensium Excerpta, init. et in tomo 1, variam lectionem ad finem Retractationum): sed posterior tamen jam olim, titulo forsitan per amanuenses mutato, de Dono Perseverantiae vocitatur.

Priore libro monstrat donum Dei esse non solum incrementum, sed initium quoque fidei. Hac de re se aliter sensisse aliquando, et in opusculis a se nondum episcopo scriptis errasse, non diffitetur: at postea convictum se indicat hoc praecipue testimonio, Quid autem habes, quod non accepisti (I Cor. IV, 7) ? quod testimonium de ipsa etiam fide accipiendum probat. Fidem docet inter alia numeranda esse opera, quibus Dei gratiam praeveniri negat Apostolus. Gratia duritiam cordis auferri; et ad Christum venire omnes qui a Patre docentur ut veniant: quos autem docet, misericordia docere; et quos non docet, judicio non docere. Locum ex sua ipsius epistola centesima secunda objectatum, posse recte salvo gratiae et praedestinationis dogmate explicari. Observat quid inter gratiam intersit ac praedestinationem. Porro praedestinatione Deum ea praescivisse quae fuerat ipse facturus. Praedestinationis adversarios, qui ad incertum voluntatis Dei deduci se nolle dicuntur, miratur malle se sua ipsorum infirmitati, quam firmitati promissionis Dei committere. Eosdem hac auctoritate, Si credideris, salvus eris (Rom. X, 9) , abuti commonstrat. Gratiae ac praedestinationis veritatem relucere in parvulis qui salvantur, nullis suis meritis discreti a caeteris qui pereunt: non enim inter eos discerni ex praescientia meritorum, quae si diutius viverent, fuerant habituri. Praeclarissimum vero exemplum praedestinationis et gratiae esse ipsum Salvatorem, qui ut Salvator et Filius Dei unigenitus esset, nullis praecedentibus vel operum vel fidei meritis comparavit. Praedestinatos vocari certa quadam electorum propria vocatione; eosque ante mundi constitutionem esse electos, non quia credituri praesciebantur et futuri sancti, sed ut tales essent per ipsam electionem gratiae.

Posterioris libri prima parte probat perseverantiam illam, qua in Christo perseveratur usque in finem, esse donum Dei. Hoc enim a Deo irrisorie peti, si a Deo dari non creditur: atqui dominica oratione nihil pene aliud posci quam perseverantiam, juxta Cypriani expositionem; qua quidem expositione ipsi gratiae inimici victi sunt, antequam nati. Perseverandi gratiam non secundum accipientium merita, sed aliis misericordia dari, aliis justo ejus judicio non dari docet. Cur ex adultis ille potius quam iste vocetur, quemadmodum et ex duobus parvulis cur iste assumatur, ille relinquatur, inscrutabile. Inscrutabilius autem, cur ex duobus piis, huic perseverare donetur, non illi: sed istud tamen certissimum, hunc esse ex praedestinatis, illum non esse. Praedestinationis mysterium dominicis verbis de Tyriis et Sidoniis, si eadem apud illos, quae apud Chorozain, signa facta essent, poenitentiam acturis, monstrari observat. Exemplum parvulorum ad praedestinationis et gratiae in majoribus veritatem firmandam valere ostendit: atque ad locum libri sui de Libero Arbitrio tertii ab adversariis male huc relatum respondet. Altera postea parte libri refellit quod illi aiunt, praedestinationis dogma utilitati exhortationis et correptionis esse incommodum. Asserit contra, praedestinationem utiliter praedicari, ut homo non in se ipso, sed in Deo glorietur. Quae autem ab istis adversus praedestinationem objectantur, eadem non absimiliter vel adversus Dei praescientiam, vel adversus gratiam illam, quam ad caetera bona (excepto initio fidei et perseverantiae perfectione) necessariam esse consentiunt posse torqueri. Praedestinationem quippe sanctorum nihil aliud esse, quam praescientiam et praeparationem beneficiorum Dei, quibus certissime liberantur, quicumque liberantur. Verum praedestinationem congrua ratione praedicari jubet; ac non eo modo, ut apud imperitam multitudinem redargui ipsa sua praedicatione videatur. Postremo illustrissimum praedestinationis exemplum nobis propositum ob oculos Dominum Jesum commendat.

Hic observant, rem ab Augustino libris illis duobus contra adversarios tractatam tanta 0107 luce atque energia, ut non tam ingenii vires intendisse, quam divino afflante Spiritu locutus fuisse videatur (Rivius, lib. 4, cap. 10, n. 3) .

Tam eximium opus, eorum quae post Retractationes perfecte absolvere ipsi licuit, forte ultimum, eximia peroratione Vir sanctus exornavit, summam illic animi sui modestiam consignatam relinquens extremis hisce verbis: Qui legunt haec, si intelligunt, agant Deo gratias: qui autem non intelligunt, orent ut eorum ille sit doctor interior, a cujus facie est scientia et intellectus. Qui vero errare me existimant, etiam atque etiam diligenter quae sunt dicta considerent, ne fortassis ipsi errent. Ego autem cum per eos, qui meos labores legunt, non solum doctior, verum etiam emendatior fio, propitium mihi Deum agnosco: et hoc per Ecclesiae doctores maxime exspecto, si et in ipsorum manus venit, dignanturque nosse quod scribo .