Caput II. De eo quod haeretici dicunt. Ex nihilo, inquiunt, Deus sibi filium fecit: si fecit eum ex nihilo, creatura est, et non filius.

0049D

I. David uno lapidis ictu Goliae frontem percutiens magni corporis fortem stravit inimicum (I Reg. XVII, 50) . Sed nostrae non est virtutis de uno lapide vincere; duplici, ut opinor, ex causa: quia nec nos tales vires habemus, quales habuit et David; et isti nimis frontem praeferunt impudentiae impietatibus obduratam: unde jam licet multos lapides non in 0050A vacuum miserimus, tamen adhuc in Dei gratia repetendum nobis est, et impudens eorum frons illa quae est sine signo Domini, crebris testimoniorum lapidibus elidenda est; ut, etsi non caro eorum effundit cruorem, multis effossa vulneribus tamen vel pudor suffusione sanguinis erubescat, si etiam ex iis quae illorum esse scripseras, opprimantur. Haec verba haereticorum ais esse. Ex nihilo, inquiunt, Deus sibi filium fecit. Si fecit eum ex nihilo, creatura est, et non filius. Et quid est, quod filium dicis, quem creaturam esse confirmas, cum dicis eum factum ex nihilo esse? non ergo potes et filium eum dicere et creaturam: filius enim ex nativitate consistit, creatura vero ex factura. Quid tibi contraria profiteris? unum elige de duobus: dic aut filium vere filium, 0050B aut creaturam vere creaturam. Si ita filium dicis, ut vere filium dicas, negasti eum esse creaturam. Et quomodo de nihilo factum eum esse dicis, quem vere filium confiteris? Si autem dicis eum vere esse creaturam, cur eum filium nominas, cum in eo istius nominis abneges veritatem?

II. Sed (de) vivis lapidibus divinae vocis percutiamus frontis ejus impudentiam. Tu dicis eum esse creaturam: ego dico eum esse filium: quis inter nos de professionis veritate pronuntiet? puto, quod libenter habeas, ut ille judicet, a quo tu, renuentibus nobis, factum dicis Christum ex nihilo. Audiamus ergo quid de coelis ipse pronuntiet. Hic est filius meus dilectus, in quo mihi bene complacui (Matth. III, 17) . Numquid dixit, Hic est quem ego feci ex nihilo? 0050C Et vide, quia hoc tunc primum dixit, quando Jesus ut homo accessit ad baptismum: et, puto, non alia ratione quam quia poterat credi non esse filius Dei, qui corporeus videbatur, et inter caeteros homines ipse quoque ut homo peccator veniebat ad baptismum, cum peccata propria non haberet. Ne ergo, (cum) sacramentum baptismatis in homine assumpto consummat Jesus, non vere Dei filius crederetur, clamat de coelo Pater, Hic est filius meus dilectus. Intellexerat quidem et Joannes suum illum esse Dominum, quando et venienti ad baptismum ait; Ego a te debeo baptizari, et tu venisti ad me (Matth. III. 24) ? Sed ne forte apud alios Joannis testimonium non tam magnum videretur, ut vinceret fidem carnis et humilitatis in Christo, et omnia omnino 0050D quae per carnem ejus agebantur; ipse quo nemo major, ipse quo nemo melior cognitor, dat testimonium de coelis dicens: Hic est filius meus dilectus, in quo bene complacui. In quantum enim manifesta fides erat circa carnem Salvatoris, in tantum et manifesta fides esse debuit circa deitatem Salvatoris: tunc enim et verus Deus est, si sit et verus filius. Carnem quidem ejus, vel potius hominem dicam, nemo ambigebat, 0051A quia nec ambigi poterat: sed illud quod in homine erat, et natum cum homine, quia videri per naturam non poterat, ne esset incertum, voce et quasi digito patris ostenditur dicentis: Hic est filius meus dilectus, in quo bene complacui; et interea pari auctoritate fides utriusque substantiae, id est, Dei et hominis commendatur in Christo. Hominis enim in se fidem Dei filius ipse signabat per conceptionem et partum Virginis, per infantiae vagitum, per cunas et in volumenta, per ipsa matris ubera, per ipsa materni lactis alimenta, per incrementa corporeae aetatis, per hoc ipsum quod venit, ut baptizaretur. Vides quomodo interim usque ad baptismum expressit in se hominis veritatem, tanto pressius hoc agens, quanto et difficilius credi poterat, 0051B Deum (in) hominem fieri. Et ne forte ad hoc coactum putes, et non sponte filium Dei, filium quoque factum esse hominis, audi Apostolum dicentem de eo: Qui cum in forma Dei esset constitutus, non rapinam arbitratus est, esse se aequalem Deo, sed semetipsum exinanivit, formam servi accipiens (Philipp. II, 6, 7) . Si ergo semetipsum exinanivit, formam servi accipiens, non coactus est, sed sponte factus (est) filius hominis, existens in forma Dei, Deo aequalis. Habes igitur filium exprimentem in se fidem hominis.

III. Item videamus fidem in eo divinitatis expressam: et licet sufficienter supra de fide ejus divinitatis expressum est, et adhuc sint alia quoque multa copiosiora quibus fides divinitatis apparet; tamen illa nunc taceo: sufficit enim mihi si fidem divinitatis 0051C in Christo solus interim pater ostendit dicens: Hic est filius meus dilectus, in quo bene complacui. Quid ais, haeretice? credis sine dubio Christo, quod se filium hominis fecerit: quis censes de patre? estne veridicus apud te, cum Christum filium suum esse testatur? (si non) credis patri, cum Christum filium suum esse testatur, jam majoris apud te auctoritatis est Christus, cui de fide in se hominis credis; et minus idoneus est pater, cui de filii testatione non credis. Et quomodo patrem majorem Deum vindicas, cujus vocem quasi minimi depretias? vel quomodo Christum Deum minorem asseris, cui tantum credis, quantum nec ei, quem majorem praedicas? Magnus iste honor tuus est quem patri defers, ut ei non credas de filio suo profitenti. Qui tamen iterum 0051D et alibi profitetur illum suum filium esse, quando cum apostolis Petro et Jacobo et Joanne Dominus ascendit in montem, et refulsit facies ejus sicut sol (Matth. XVII, 2) . Percutiat iterum divinum testimonium tuae frontis impudentiam: Et ecce, inquit nubes lucida inobumbravit eos: et ecce vox de nube dicens: Hic est filius meus dilectus, in quo bene complacui: 0052A ipsum audite (Ibid., 5) . Certe Moyses et Elias pariter videbantur cum eo loquentes, quos utique de adoptione factos esse filios Dei negare non potes: et quomodo de solo Christo vox divina testatur dicens; Hic est filius meus dilectus, in quo mihi complacui: ipsum audite? Si enim et Christus de adoptione filius est, cum staret inter duos filios adoptivos, dixisset utique, «Et hic filius meus est,» ne Christus solus filius esse crederetur: at cum dixit, Hic est filius meus dilectus, adoptionis filios separavit, ut proprietas verae nativitatis in Christo solo filio crederetur. Sed non sufficit ut Christum tantummodo filium suum esse profiteretur; addidit etiam quod vero filio debebatur, dicens, ipsum audite. Magnam, immo et parem sibi auctoritatem ostendit in filio, cum ita 0052B audiendus est filius, ut audiendus et pater est: Ipsum, inquit, audite. Quidquid ergo jam dixerit Christus, audiendus est. Et videamus, si nusquam se dicit esse filium Dei, si nusquam se Deum patrem habere profitetur. Ipsius vox est: Ommis plantatio quam non plantavit pater meus, eradicabitur (Matth. XV, 13) . Et iterum: Domum patris mei fecistis domum negotiationis (Joan. II, 16) . Alibi quoque: Et tu credis in filio Dei (Joan. IX, 35) ? Numquam praesumeret dicere, Pater meus, patris mei, et tu credis in filio Dei, nisi esset confidentia naturae, quae vindicat vocabulum veritatis in patre, de conscientia propriae nativitatis. Quid enim insolenter ille loqueretur, Qui semetipsum humiliavit factus obediens usque ad mortem crucis.

0052C IV. Sunt et alia testimonia plurima: sed nos nunc non librum scribimus ut omnia prosequamur, sed causa brevitatis paucis testimoniis summas claudimus, ut vox illa obruatur, quae negat Christum esse filium Dei. Sane dicit se Christus filium quoque esse hominis, cum ait: Et videbitis filium hominis (Marc. XIV, 62) . Et, Quem dicunt esse filium hominis (Matth. XVI, 13) ? Hoc est enim sacramentum fidei in Christo, ut cum illum filium Dei esse credideris, credas quoque et filium hominis esse eum factum. Illud enim quod filius Dei est, naturaliter possidet; hoc autem quod filius hominis factus est, qua beneficius nobis praestitit : et ideo qui Christum filium Dei esse non credit, impius est; sed et qui Christum filium hominis esse factum confiteri dedignatur, ingratus 0052D est. Tu tamen, haeretice, credis quod Christus filius quoque hominis factus est, et cum hoc ipsum de se Salvator dicat, non abnuis. At vero cum dixerit pater, Hic est filius meus, et cum dixerit filius, Pater meus; tu ut cor Pharaonis obduras, et non credis? Superest impudentiae tuae, ut quasi melancholicus non vera perspiciens, patrem et filium dicas esse 0053A mentitos. Non, inquit, nego filium; sed nego verum filium: ergo et Petrus ideo beatitudinis vocem promeruit, quia Christum verum filium esse non credidit, licet filium Dei vivi sit confessus. Magnum revera confessae fidei sacramentum est in Petri conscientia, ut cum labiis dicat, Tu es Christus, filius Dei vivi (Matth. XVI, 16) , in corde tamen habeat, quod non sit verus filius Dei vivi. Ego homo sum: verba audio, verba intelligo, interpretationem tacitam cordis audire non possum. Christum filium dixit Dei vivi: nisi et adoptivum adjecerit, ego aliud nihil intelligo, quam quod et loquitur. Viderit si Christus, qua Dominus et Deus cor aspicit: mihi tamen qui auribus tantum audio, debuit etiam per vocem fieri cordis ejus manifesta confessio, propter quem et Petrus 0053B interrogatur: non enim sibi soli Petrus interrogatus est, sed et omnibus (nobis); ut cum ille de Christo bene confitetur, et nos similiter disceremus pari confessione ad beatitudinem pervenire. Et interea videamus si digne Petrus beatitudinis praeconium consequitur, credens in corde quod non sit verus (filius), sed adoptivus: si digna haec patris revelatio est, et non potius carnis et sanguinis. Plurimi certe adoptione sunt filii Dei: et non solum Jeremias, qui adhuc cum esset in vulva matris, sanctificatus est (Jerem. I, 5) ; neque solus Joannes Baptista, qui in utero matris infans exsultavit in spiritu (Luc. I, 44) : sed neque solus Elias, qui mortem adhuc usque passus non est, vel quilibet ex numero prophetarum, ex quibus unus, ut in Evangelio relatum est (Matth. 0053C XVI, 14) , putabatur Christus: sed ad hoc nomen adoptionis, meretrices et publicani, quamvis emendatione venerunt. Et ne quis me putet blasphemare, audiat in Evangelio dici: Meretrices et publicani praecedent vos in regno coelorum (Matth. XXI, 31) , ubi non nisi filii adoptionis sunt. Cum ergo nec blasphemis nec turpibus adoptionis gratia denegatur, si corrigant se: hoc pro magno sacramento Pater Petro revelavit, quod scilicet filius quidem Dei vivi est, sed adoptione potius, et non nativitate, et tantum nomine, non etiam et nominis veritate? Plane qui hoc credit, non beatus ille est, sed miserrimus omnium hominum, habens non solum intelligentiam carnis et sanguinis, verum etiam et spiritum diaboli. Sed quaeso, Regina, sentias, quod multa in hoc 0053D loco dici poterant, quae ad consequentia festinans praetereo; credens quod data occasione, quasi una de sapientissimis plus possis sentire quam loquimur, secundum sententiam Salomonis: Da sapienti occasionem, et sapientior erit (Prov. IX, 9) .

V. Haec vestra, Ariani, doctrina est, haec vestra interpretatio singularis, hoc secretum fidei vestrae mysterium: Adoptione, inquit, Christus est filius, et non verus filius. Interrogemus et Joannem: potest et hic verum didicisse, sive quia interfuit cum Petri 0054A laudata confessio est, sive ex peculiari dilectione Salvatoris, qua ita erat ei proximus, ut etiam supra pectus ejus recumberet (Joan. XIII, 23) . Videamus, quid haerens pectori ejus hauserit. Deum nemo vidit umquam, nisi unigenitus filius qui est in sinu patris (Joan. I, 18) . Nulla creatura videt Deum, secundum hoc quod Deus est; et ideo ait: ( Deum) nemo vidit umquam. Sed sequitur, et dicit: nisi unigenitus filius: ergo unigenitus filius non est creatura, qui Deum videt quem nulla vidit creatura. Et ne forte unum eum de adoptivis filiis crederes, amputavit sensus impii occasionem, cum eum dixit non solum filium, sed etiam unigenitum filium. Hoc nomem non habet socios: et licet dicantur alii filii; adoptione tamen, non natura sunt filii. Sed Christus solus unigenitus 0054B filius est, quia solus verus filius est, non adoptione, sed natura, non nuncupatione tantum, sed et genere: solus (inquam) verus filius est, qui etiam in sinu patris est. Filii adoptivi in sinu Abrahae sunt: qui autem verus filius est, et unigenitus filius est, in sinu patris est. Intellige tamen et in hoc inseparabilem paternae substantiae filium, quod in sinu patris dicitur esse. Item legimus: Sic enim dilexit mundum Deus, ut filium suum unigenitum daret: ut omnis qui credit in eum, non pereat, sed habeat vitam aeternam (Joan. III, 16) . Non video, quomodo dilectio Dei commendetur ad mundum, si non verus et unigenitus est filius, quem dedit pro mundi redemptione. Mundus sine dubio creatura est; si Christus creatura est, quid contulit mundo, dans pro creatura creaturam? Omnis creatura 0054C servili conditione censetur: si Christus creatura est, servus est: quomodo redemit ad libertatem, cum servus nullo jure possit conferre libertatem? et tamen Abraham, ut commendaret dilectionem quam habebat ad Deum, proprium et verum unigenitum et dilectissimum filium obtulit in holocaustum, cum hoc ipsum Deus ad probandum cunctis ejus in se dilectionem fieri praecepisset. Et tu dicis, impie, quia Deus volens commendare dilectionem suam mundo, non habuit verum filium quem daret, sed usus est necessitate, more sterilium, ut, quia verum de se genitum filium non habuit per naturam, vel ex nihilo factum daret?

VI. Dic, impie, (ergo) majore virtute dilectionem commendavit Abraham, proprium et unigenitum 0054D filium offerens, quam Deus qui non habuit proprium, neque vere unigenitum dedit. Et est, quod velit Deus magnopere commendare: et inferius (non) commendat, cum commendaverit homo. Et ille Deus quem majorem praedicas, minor est homine in commendanda dilectione: minus enim commendavit dilectionem, si non verum et unigenitum filium dedit pro mundi dilectione: et Abraham plus commendavit, qui proprium et unigenitum obtulit. Sed absit haec impietas, ut vel in dilectione commendanda minor 0055A sit Deus, qui est per omnia inaestimabilis: verum enim et unigenitum filium dedit, diligens mundum. Hoc enim Paulus vas electionis exsequitur, volens Dei in nos commendare dilectionem dicens, Qui suo filio non pepercit, sed pro nobis omnibus tradidit illum (Rom. VIII, 32) ; cum dicit, Filio suo, proprietatem veritatis expressit in nomine: et vide tamen, quo sermone usus est, dicens, Qui suo filio non pepercit. Legisti utique dicentem Deum ad Abraham, cum filium pro Dei dilectione vellet occidere: Ne injicias manum tuam in puerum, ne facias illi quidquam: nunc enim cognovi, quia times Deum tuum, et non pepercisti filio tuo dilecto propter me (Gen. XXII, 12) . Dicit et Paulus: Qui filio suo non pepercit, sed pro nobis omnibus tradidit eum: dicit Apostolus ex Dei voce, quomodo 0055B commendaret dilectionem: improprie usus fuerat verbis divinis, si non et hic de vero filio loqueretur: et tamen, quis nesciat in patre Abraham et Isaac filio ejus imaginem praecessisse futurae veritatis? In Deo patre et Christo unigenito filio ejus sacramentum praecedentis figurae monstravit Apostolus, consignans ipsis sermonibus veritatem, quibus et primum figura signata est, dicens: Qui proprio filio suo non pepercit, sed pro nobis omnibus tradidit eum. Si ergo figura erat in Abraham, cum offerret filium; veritas autem in Deo patre, cum tradidit filium: quid ais doctor impietatis? ubi major vis versari debet, in figura, an in veritate? sine dubio in veritate. Et quomodo tu minorem exhibes veritatem, pleniorem vero figuram? plenior enim 0055C est figura, ubi verus filius offertur: et minor est veritas, ubi secundum te, non verus filius traditur. Sed plane major est veritas, et minor est figura. Hoc si vis probari, crede verum unigenitum filium Dei; et intelliges, quod multo plus quam Abraham, gessit Deus, dans filium suum unigenitum pro mundi dilectione secundum Evangelium (Joan. III, 16) , vel cum secundum Paulum, suo filio non pepercit, sed pro nobis omnibus tradidit eum. Abraham enim licet filium obtulerit, tamen pro Dei dilectione obtulit, cui quidquid obtuleris, non aequas ad quod dignus est; et obtulit filium, quem posteaquam per naturam habere non potuit, per Deum tamen contra naturam est adeptus: obtulit ergo Deo, quod ei contra spem naturae dederat Deus, et obtulit filium.

0055D VII. Facit ad causam, si dixero se minorem, et sine illa conditione praesenti quandoque mortalitatis lege moriturum: contra, examina quid Deus praestiterit: filium suum praestitit unigenitum, quem non sero ex alicujus adeptus est gratia, sed semper habet sine initio ex proprietate naturae natum de se talem, qualis et ipse pater est qui eum genuit, invisibilem, inaestimabilem, sempiternum, impassibilem et immortalem et omnipotentem, sicut ipse pater 0056A est, et postremo per omnia, secundum hoc quod Deus est, aequalem ei qui eum genuit. Vides qualem dedit filium pater. Ecce jam Deus inaestimabiliter superior invenitur in filio: et nunc considera, quod hunc talem unigenitum filium pro mundi dilectione praestiterit: et expende nunc, quidnam sit mundus; utique creatura est: similiter et Deus quid sit, expende: utique creator est: et nunc jam compara, quem dilexerit Abraham, et quem dilexerit Deus. Abraham quidem Deum. Sed recense quanta Deus Abrahae praestiterit, et invenies, quod Abraham multo minus Deo dilectionis debitum reddidit quam debebat, licet reddiderit quantum reddere potuit. Deus autem mundum diligit pro nulla sibi data ab eo gratia. Vides quia multo est commendabilior dilectio Dei quae non 0056B ex debito praestatur, quam illa Abrahae quae praestatur ex debito. Sed vide adhuc supereminentiam dilectionis qua Deus diligit mundum, non solum sibi, qui eum condidit nullo merito justitiae commendatum, verum etiam peccatorem et adversum se impium. Mundum ergo dilexit Deus peccatis et impietatibus reum, non quia peccata et impietates dilexerit mundi, sed dilexit mundum, ut de peccatis et impietatibus mundus ipse liberetur. Et audi Apostolum per haec mire commendantem Dei dilectionem, cum scribit ad Romanos: Ut quid enim Christus, cum adhuc infirmi essemus, secundum tempus pro impiis moruus est? vix enim pro justo quis moritur. Nam pro bono forsitan quis audeat mori. Commendat autem Deus charitatem suam in nobis: quoniam si cum adhuc peccatores 0056C essemus, Christus pro nobis mortuus est; multo magis justificati nunc in sanguine ipsius, salvi erimus ab ira per ipsum (Rom. V, 6-9) .

VIII. Intelligo quidem, quod hoc testimonium discuti desiderat: sed nunc quod faciat ad causam breviter pandimus. Mundum, habitatores mundi interpretatus Apostolus ostendit, quod pro impiis, et peccatoribus mortuus est Christus, ut suam charitatem commendaret in nobis, qui sumus in mundo: et moritur, inquit, Christus, pro impiis, et peccatoribus; quandoquidem vix pro justo quis moritur, licet forsitan pro bono quis audeat mori. Jamne intelligis quam inenarrabiliter praecellat dilectio Dei ubi est veritatis expressio, et quam minor sit dilectio Abrahae ubi figura signata est? Non hoc dico quasi non multum dilexerit Abraham; immo tantum dilexit 0056D Deum quantum et potuit, quantum nemo ex natis mulierum supergredi potest. Sed licet multum dilexerit Deum, et de toto corde et de totis viribus animae suae dilexerit: tamen inenarrabili supereminentia divinae dilectionis in infinitum superatur. Quis enim possit explicare dilectionem quam Deus mundo praestitit, dans unigenitum filium suum ita, ut homo nasceretur qui Deus est; et haberet secundum carnem humana sorte initium nativitatis, qui sine initio 0057A de patre natus est; et ille aequalis Deo in forma Dei existens semper, accepta forma servili minor fieret, non solum patre, verum etiam angelis, immo et hominibus, nescio, si non et multum infra, vermis quoque comparatione; et postremo, ut secundum naturam susceptae animae, usque ad mortem tristitiam pateretur, qui totus gaudium est, non solum Abrahae, qui diem ejus cupiens videre, vidit et gavisus est (Joan. VIII, 56) , sed et omnium hominum sanctorum. Praestitit ergo mundo unigenitum filium suum, ut qui vera vita est, pendens in ligno secundum carnem, mortem crucis pateretur, occultata interim sempiterna et inviolabili divinitate ejus, quae illi una est cum patre ejus. Vide dilectionem, ut pro mundi salute Dominus majestatis crucifigatur in terra qui se filium Dei credentibus 0057B vitam aeternam praestat in coelis. O te beatissimum, patriarcha Abrabam, cujus maxima dilectio in Deum non nisi inexplicabilis divinae dilectionis inundatione submergitur: et nescio si non hoc (totum) pro respectu tuae dilectionis et fidei Deus impio praestitit mundo. Tibi enim et semini tuo promiserat Deus, ut haeres esses mundi per justitiam fidei (Rom. IV, 13) , sicut docet apostolus Paulus.

IX. Sed satis tardo, si hunc locum voluero plenius exsequi: ad te convertar, haeretice, commonens, ut intendas quomodo Deus diligens mundum, dedit unigenitum suum filium, vel, ut ait Apostolus, quomodo suo filio non pepercit, sed pro nobis omnibus tradidit eum. Si sacramentum istius ineffabilis divinae 0057C dilectionis agnosceres, numquam adversus filium Dei impias componeres quaestiones; quas qui piae mentis est, per illa quae supra diximus, intelligit absolutas. Sed adhuc reliquam partem propositi testimonii videamus, ut tuae frontis impudentia multo pressius obteratur. Nam cum dixisset: Sic enim dilexit Deus mundum, ut filium suum unigenitum daret, prosequitur, et dicit: Ut omnis qui credit in eum, non pereat, sed habeat vitam aeternam. Iterum dicam, est unigenitus filius: quomodo qui credit in eum, non perit, sed vitam habebit aeternam, cum credere in creaturam, sit Divinitatis offensio? Respice ad apostolum Paulum; considera, quae opprobria, quas obscenitates de his referat, qui, ut ipse ait, commutaverunt veritatem Dei in mendacio, et coluerunt 0057D et servierunt creaturae potius quam Creatori (Rom. I, 23) . Tu si sic credis, et sic colis, et servis unigenito filio Dei, ut eum dicas esse creaturam, illa te mala miser exspectant quibus illi puniuntur, qui commutaverunt veritatem Dei in mendacio, et coluerunt et servierunt creaturae potius quam creatori. Adoptione, inquit, Christus filius Dei est, et non verus filius. Omnia leguntur Evangelia, et nusquam scriptum est, quod Christus adoptione 0058A sit filius, et non verus filius. Et bene, quod Joannes, ille Joannes recubans supra pectus Domini, causam scripti Evangelii referens posuit, et dixit: Multa quidem et alia signa fecit Jesus coram discipulis suis, quae non sunt scripta in libro hoc: haec autem scripta sunt, ut credatis, quoniam Jesus est Christus filius Dei, et ut credentes vitam aeternam habeatis in nomine ipsius (Joan. XX, 30, 31) . Estne opus adhuc apertius explanare? multa, inquit, et alia signa fecit Jesus: et licet non sint omnia scripta, quia nec scribi poterat infinita rerum copia; tamen haec ipsa ideo scripta sunt, ut credamus, quod Jesus est Christus filius Dei; et ut fidem singulorum provocaret, ostendit et praemium dicens: ut credentes vitam aeternam habeatis in nomine ejus. Si vere adoptione 0058B esset filius Dei, et non natura, si sola nuncupatione, et non etiam quod in nuncupationi intelligentia est; nusquam magis hoc ipsum explanasset, quam in ultimo scriptionis, ne fides in ambiguo derelicta, vitam aeternam perderet per credulitatis incertum. Sed Evangelista, qui ad hoc positus est, ut habens gratiam sancti Spiritus illa maxime lucidius panderet, quae ad vitae aeternae praemia pertinerent, non ambiguo clausit Evangelium, sed manifestissime expressit, ideo scripta Evangelia, ut credatis, inquit, quoniam Jesus est Christus filius Dei, et ut credentes vitam aeternam habeatis in nomine ejus. Etiam ne hic suspicio est creaturae in filio Dei, ubi, qui crediderit quod filius Dei est Christus, aeternam vitam possidet, et non aliter quam 0058C in nomine ejus? qui utique non est creatura, sed creator, et non adoptione filius, sed verus filius Dei: in nomine enim creaturae ne quidem vitam temporalem potest quis assequi, nisi si aliquis eam non auferendo praestare dicatur.

X. De nihilo, inquit, fecit Deus sibi filium. Praetereo multa testimonia: loquatur Joannes Christi Domini dilectione perspicuus. Scribens Epistolam ait: Omnis qui diligit patrem, diligit eum qui ex eo natus est (I Joan. V, I) : numquid ait, diligit eum quem fecit Deus ex nihilo? sed nec patrem omnino nominasset, nisi scisset de eo natum filium . Et fac nunc, quia ita intelligendum est, ut tu, haeretice, interpretaris; quod scilicet ab eo factus sit ex nihilo, quem ex patre natum dicit Joannes: et quaero, numquid secundum 0058D te solus Christus factus est ex nihilo? Nonne, ut taceam de aliis, etiam mundus ipse ex nihilo factus est? ergo et mundus a nobis diligendus est, si diligendus est pater. Sed clamat idem Joannes: Nolite diligere mundum (I Joan. II, 15) . Numquid tam levis est Joannes, ut ipse sibi contraria praedicaret? Absit haec impietas, ut dicatur, Joannes repugnantia sibi loquitur, qui in sancto Spiritu loquebatur. Scit distantiam facti et nati in ipso jam principio Evangelii sui, 0059A sicut supra expositum est, cum de ipso capitulo tractaretur: et ideo non ut facturam intelligit eum, quem dicit ex patre natum; quia nec singulariter poneret, si hoc quod ex patre natum est, facturam voluisset intelligi, sciens multos factos esse ex nihilo; sed singulariter ponens, de solo vero filio posuit dicens, quod ex patre natus est, quia ipse solus ex patre natus est, caeteri autem omnes facti sunt ut a conditore. Noli ergo facere divinis sermonibus vim: quid infers, quod ille non loquitur? quid doces, quod ille non docuit? Si Christianus es, et si apud te verus doctor est Joannes, crede quod docuit. Ex patre, inquit, natus est: hoc (si) credideris, si diligis patrem, et diligendo patrem, diligis filium qui ex eo natus est: quod si non credideris, quia ex patre natus est; quod 0059B neque patrem diligis, neque eum qui ex eo natus est: non autem diligis hoc modo, cum in patre negas esse quod patris est, id est generare, et in filio negas esse quod filii est, id est nasci. Et audi nunc, quale tibi beatus Joannes nomen imposuit dicens: Hic est antichristus, qui negat patrem et filium (I Joan. II, 22) . Tu quidem falso Christiani tibi cognomen imponis; sed a veridico Joanne pro sectae tuae merito antichristus vocitaris. Mentior, si non tu in patris vocabulo intelligis creatorem, si non in filii nomine asseris creaturam. Joannes patrem et filium nuncupat: et tu in his nominibus creatorem et creaturam interpretaris. Merito ergo vocaris antichristus, qui negas patrem et filium sub interpretatione impia.

XI. Sed adhuc audi, o quisquis ille es insolens et 0059C contumax in filium, et de patris persona gloriaris: et intellige, quia patrem habere non potes, si non confitearis et filium. Idem prosequitur Joannes: Qui negat filium, neque patrem (habet): qui confitetur filium, (et filium) et patrem habet (Ibid., 23) . Vides ubique Joannes ipsa nomina ponere, ut nihil aliud intelligatur, quam quod est in natura nominum: et tamen, si adhuc frons impudentiae tuae potest ictus lapidum sustinere, et si tanta obstinatio duritiae tuae est, ut cum audis patrem et filium, non tamen verum patrem neque verum filium credas; ecce idem Joannes qui est dilectus a Domino, vicem reddens dominicae dilectioni, fortiori lapide jam non tantum frontem, sed ipsum caput serpentinum tuae conquassat impietatis, scribens in ultimo epistolae suae: Scimus 0059D quia filius Dei venit (I Joan. V, 20, 21) , et incarnatus est propter nos, et passus est, et resurgens de mortuis assumpsit nos, et dedit nobis intellectum bonum, ut cognoscamus ipsum verum, et simus in ipso vero filio ejus Jesu Christo. Hic est (Deus) verus et vita aeterna, et resurrectio nostra in ipso. Explicari non potest, quantos adversum te sermonum lapides et saxa congessit sub uno hoc testimonio. Scimus, inquit, quia filius Dei venit. Habes unam de filio confessionem, et paululum infra post sacramenta incarnationis et passionis ejus et resurrectionis, quae 0060A utique propter nos exercuit, subsequitur dicens: et dedit nobis intellectum bonum: sine dubio quia ipse dator bonus est, dans intellectum bonum. Non impie intelligimus, si hunc intellectum bonum dixerimus Spiritum sanctum esse, qui et dicitur Spiritus intelligentiae, in quo cognoscimus ipsum verum. Sine Spiritu enim sancto non potest veritas cognosci: habes testimonium in Evangelio, ubi et Deum ipsum sanctum Spiritum pollicetur, et de ipso ait, quod ipse mihi testimonium perhibebit (Joan. XV, 26) ; utique per apostolos, vel per quoslibet filii Dei praedicatores, dans eis intelligentiam, qua Spiritus intelligentiae verum cognoscendi. Unde et apostolus Paulus scribens ad Corinthios ait: Nos autem non spiritum hujus mundi 0060B accepimus, sed spiritum qui ex Deo est: ut sciamus, quae a Deo donata sunt nobis. Dedit ergo intellectum bonum, id est Spiritum sanctum, ut cognoscamus ipsum verum (I Cor. II, 12) .

XII. Adhuc si non intelligis de tot supra editis dictionibus, vel ex consequentibus animadverte omnes suspiciones impiae interpretationis exclusas: Ut simus, inquit, in ipso vero filio ejus Jesu Christo. Et adhuc amplius densat piam fidem dicens: Hic est verus Deus: et nondum tacuit, sed cumulat et exaggerat, ut impius sensus sophisticis confidens argumentationibus obruatur: subsequens enim ait, Et vita aeterna, et resurrectio nostra in ipso. Ubi sunt nunc illa impia vestra sophismata quae Aristotelis episcopi vestri magisterio didicistis dicentes: 0060C Filius est, sed non est verus filius: Deus est, sed non est verus Deus? Ecce uno testimonio tot modis filii verum nomen expressum est, immo quia et verus Deus est. Quomodo enim non verus Deus, qui verus est filius? quandoquidem non solum de veri filii nomine Deus verus probatur, sed etiam per hoc, quod vita aeterna est. Vita enim aeterna non habet initium neque finem: ergo Deus verus est Christus, non habens initium neque finem, existens ipse vita aeterna, quae est sine initio et fine. Sed et cum resurrectio nostra est, potestas in eo verae divinitatis agnoscitur, cum mortem per virtutem resurrectionis excludit, exemplo sui quem assumpsit hominis, in quo et de Virgine nasci dignatus est, in quo et nos jam resurreximus, habituri 0060D unusquisque nostrum specialem resurrectionem pro merito fidei ac vitae, sive ad refrigerium, sive ad ustionem. Vide, miser, ne adhuc non credas verum esse filium, et incipias habere resurrectionem ad poenam perpetuam gehennae in tenebris exterioribus, ubi erit fletus oculorum et stridor dentium (Matth. VIII, 12) , si tamen non adhuc aliquid tetrius manet impios in filium.

XIII. Satis, ut opinor, licet pauculis testimoniis comprobatum est, quod sit verus Dei filius, natus de patre, non factus ex nihilo. Sed adhuc quaeso, 0061A exhibe infatigabilem patientiam, ut hoc ipsum de veteri Scriptura vel uno testimonio comprobemus. Dicis, haeretice, ex nihilo filium factum, cum hoc nusquam legeris: negas illud quod scriptum est: quia ex patre natus est. Dic mihi, cujus verba sunt: Ex utero ante luciferum genui te (Psal. CIX, 3) ? Si ambigis, respice ad initium Psalmi ejus, et lege scriptum: Dixit Dominus Domino meo, Sede ad dexteram meam, donec ponam inimicos tuos scabellum pedum tuorum (Ibid., 1) . Hoc testimonio ipse Salvator usus est, ut cum vult se Dominum credi, loquens ad eos qui illum solum hominem natum ex semine putabant David, non etiam et Deum qua Dei filium. Sed et Paulus apostolus hoc ipsum credens, quod et olim Spiritus sanctus in David locutus est et 0061B postea exposuit, ait in Epistola sua: Ad quem autem angelorum dixit aliquando, sede ad dexteram meam (Heb. I, 13) ? hoc explanans, quia nemo de angelis talis est, qualis et filius: omnes enim angeli facti sunt, solus autem filius natus est, cui et dicit, sede ad dexteram meam; quia et solus ipse est unigenitus filius qui est in sinu patris (Joan. I, 18) . Non autem nunc expositio totius psalmi necessaria est, sed illud solum probandum, quia Dominus Pater dicit Filio Domino meo, Sede ad dexteram meam; ut et illud quod in sequenti dicitur, non alius quam pater dixisse credatur, id est, Ex utero ante luciferum genui te. Nonne etiam hoc testimonio verissime probatum est, sepultam vocem impiam esse dicentium, quod ex nihilo fecerit Deus filium? Quomodo enim 0061C ex nihilo, cum ipse pater clamet, Ex utero ante luciferum genuit te? Et vide, ne putes nos intelligere, quod Deus membrorum partiumve compositione consistat. Absit haec impietas. Deus enim, quodcumque illud est, simplex est; totus idem est secundum substantiam, non pars et pars, non membrum et membrum; sed, ut diximus, simplex nescio quid, quod sit integrum, et perfectum, et inaestimabile tamen et inexplicabile. Licet ergo talis est, ut non membris partibusve subsistat, tamen Scriptura divina cum vult nobis fabricatoris veram intelligentiam commendare, ex his quae novimus, loquitur dicens: Opera manuum ejus esse coelos (Psal. CI, 26) , vel unamquamque creaturam: quia apud homines vere et proprie opus vel fabrica intelligitur, 0061D quod efficitur (manibus): denique cum visum est arte aliquid fabricatum, ad manus refertur artificis. Similiter autem inter nos volentes filii designare naturam, uteri facimus mentionem: nemo enim de veris filiis non de utero nascitur. Et Deus ergo volens ex se natum filium demonstrare, dixit quod eum ex utero genuerit, ne tu, haeretice, calumniareris ex nihilo. Sed sicut cum Deus manibus fecisse dicitur, ut Deo dignum intelligendum est; ita et 0062A cum ex utero genuit, non contra quam Deo dignum est, opinemur. Illud tamen certissime confitendum est, quod verus est conditor in significatione operis manuum, et verus est pater in significatione uteri gignentis, etsi nihil in se membrorum habeat.

XIV. Sed quia soletis dicere, o Ariani, «In Deo id ipsum est facere, quod et generare,» opportune et hanc vestram perversitatem de praesenti occasione convincam. Multa sunt nempe opera manuum, sed unus est unigenitus filius ventris: non ergo id ipsum est facere, quod et generare: et omnia quidem per Verbum, et in sapientia facta sunt; Verbum autem sive sapientia, non per aliquem, sed ex Deo nata sunt: unde non id ipsum est facere, quod et generare. Nisi enim esset distantia inter facere et 0062B generare, nihil prohibebatur dicere, manus meae generaverunt te, et coeli ventris mei sunt opera. (Sed) sicut dictio multam habet differentiam, ita et res quas dictio determinat. Ex utero, inquit, ante luciferum genui te. Hoc autem dicit pater ad filium, non quod filius ignoraret, sed ut nos scire possemus proprietatem patris ad filium, vel filii ad patrem: ideo ita scriptum est, sicut et ipse unigenitus filius existens sapientia ait: Ante omnes autem colles genuit me (Prov. VIII, 25) . Unde et hoc loco ante luciferum genitus esse dicitur. In luciferi vocabulo omnis ubi ubi lucidior creatura signatur: unde cum dicitur, ex utero ante luciferum genitus hoc, specialiter docetur, quod vere ex patre sit natus, et non factus: quod autem ait, ante luciferum, ante 0062C omnem creaturam significat, secundum quod dictum est, Et ipse est ante omnes (Coloss. I, 17) .