Diatriba Prima. De gestis Liberii exsulis.

0281C

 

§ I.—Afferuntur coaevi scriptores de gestis Liberii exsulis, quos tantum futuros sibi judices proposuit auctor in hac celebri controversia.

0281D

Mecum ipse constitueram, quamquam occasio sese obtulisset, ne quid sermonis istis de rebus agerem, quod illae extra institutum meum positae viderentur, ac ne rotam tam saepe versatam, inutili labore a me versari iterum diceretur. Verum consilium postea immutavi meum, quod videram tum Liberii haeresim ab Jansenianis, elapsis annis ad nauseam usque recantari adversus Catholicos, tum fuisse nuper nostrarum partium scriptorem historicum, qui eam pro re indubia habeat, tum denique quod legendo, et meditando observaverim quaestionem 0282C hanc deficientibus monumentis a viris caeteroquin doctissimis, dum quisque praeconceptae opinioni inservit, non tam explanari, quam implexam magis atque obscuriorem effici. Me igitur cum iis multis, 0282D qui hanc controversiam tractarunt, abripi passus sum; ne autem lectores meos nimium fatigarem, coaevis dumtaxat scriptoribus, quorum supersunt opera, eam dilucidare aggressus sum: quod tamen an successerit ex voto, ii dijudicent.

Principio quin Liberius papa in exsilio positus Sirmiensem fidem susceperit, nemo dubitaverit, qui ejus ad Orientales epistolam legat: neque enim is sum ego, qui eam repugnantibus tot saeculis postulare falsi ac inter Arianorum commenta rejicere prorsus audeam: an vero voluntatem verbo tenus expressam, an potius subscriptione aliqua etiam sua jam 0283A confirmatam, Liberius eo loco explicet, prout etiam quaenam Sirmiensis ea fides sit, de qua ille loquitur, dicam postea. Nunc breviter monuisse satis sit, Sirmiensem fidem triplicem esse, ut triplex est formula seu ecthesis, quae in ea urbe procusa et promulgata est; prima scilicet, cum Photinus ab Orientalibus damnatus, et Sirmiensi episcopatu atque ipsa urbe pulsus est: altera, quae ab Ursacio, Valente et Germinio conscripta posteriori tempore, atque Hosii etiam quamquam immerito et Potamii blasphemia dicta est: tertia denique, quae a Marco Arethusio die 21 Julii Hipatio et Eusebio coss. anno scilicet 359 dictata est, ac ob eam merito causam, ob ascriptos scilicet diem et consules, ab Athanasio in libro de Synodis risu excipitur.

Cum igitur quaerimus ex tribus illis fidei expositionibus 0283B quamnam susceperit, atque ex iis utri deinde subscripserit Liberius pontifex, si hujus aetatis Patres, qui hac de re agunt, Athanasium, Hilarium, Hieronymum consulamus, cum hi nullam ex iisdem formulis aperte designent, incertos nos relinquunt; Athanasius enim in historia Arianorum ad Monachos, sive epistola ad Solitarios haec scribit: Porro Liberius extorris factus post biennium denique fractus est; minisque mortis perterritus subscripsit; tum illum ut purget, statim haec addit: Verum ea ipsa re comprobatur cum violentia eorum, tam Liberii in haeresim illam odium, ejusque pro Athanasio suffragium, quamdiu scilicet libere, arbitrioque suo agere licuit: nam quae tormentorum vi praeter priorem sententiam eliciuntur, ea non reformidantium, sed vexantium sunt placita .

0283C Hieronymus duobus in locis factum attigit, in Chronico scilicet et in libro de Scriptoribus Ecclesiasticis: ac primo haec ait: Liberio in exsilium ob fidem truso, omnes juraverunt (Romani clerici) ut nullum alium susciperent; verum cum Felix ab Arianis fuisset in sacerdotium substitutus, plurimi perjuraverunt, et post annum cum Felice ejecti sunt, quia Liberius taedio victus exsilii, et in haeretica pravitate subscribens Romam quasi victor ingreditur . Posteriori loco: Fortunatianum Aquileiensem detestabilem haberi asserit, quod Liberium Romanae urbis episcopum pro fide in exsilium pergentem, primus sollicitavit, ac fregit, et ad subscriptionem haereseos compulit .

Hilarius etiam Liberii lapsum bis memorat: primo contra Constantium, ubi haec ait: Vertisti deinde 0283D usque ad Romam bellum tuum, eripuisti illinc episcopum: Et, oh te miserum! qui nescio utrum majore impietate relegaveris, quam remiseris . Tum deinde in fragmentis, quo loco Romanum hunc pontificem susceptam a se Sirmiensem fidem scribentem, apostatam vocat, atque anathemati dat, verba non affero, quae inferius opportuniori loco recitanda a me sunt.

Si itaque Liberius haeresi subscripsisse dicitur, secundae tantum Sirmiensi formulae subscripsisse videri potest; nam prior quae in concilio contra Photinum convocato promulgata fuerat, Hilario ipsi 0284A catholica visa est, et sancta in libro de Synodis: atque haec una est ratio, ob quam, ut heterodoxos praeteream, ex nostris nonnulli in hanc iverunt sententiam.

§ II.—Hilarii testimonia late expenduntur, pro constituenda Sirmiensi fide a Liberio suscepta. Nullam in Sirmiensi urbe haberi potuisse Arianorum synodum anno 349 secus ac nonnulli censent.

Caeterum Sirmiensem fidem, quam Liberius suscepit, aliam non esse ab ea, quae a concilio contra Photinum promulgata fuerat, manifesto probat Hilarius ipse, quem propterea miror minime hactenus attente lectum. Agit ille prolixius de Sirmiensi hoc Arianorum concilio, ejusque, quam Orientales sibi proposuerant, duplici convocandi causa: prima 0284B scilicet, ut ea occasione de Photino data Sardicensis catholicae synodi, quae Marcellum, Photini magistrum, et Athanasium innocentes pronuntiaverat, decreta convellerent: altera vero eaque gravior, ut Photinianae haereseos praetextu novam promulgarent fidei ecthesim, qua per cuniculos Nicaenum dogma destruerent. Ecthesim illam deinde recitat, fraudulentam, haereticam, et verbis blandientibus veneno interiore praegnantem vocat, ac ita comparatam, ut uno eodemque contextu, Photinum ejiceret, Athanasium reum ageret, et fidem Nicaenam everteret. Eam etiam cum Nicaena fide comparat, ut hac ipsa alterius falsitatem demonstret, atque haec ait: Nam quae apud Nicaeam ordinata est, plena atque perfecta est, et omnibus undique quibus 0284C adrepere haeretici solent, aditibus observatis, inviolabili inter Patrem et Filium aeternae unitatis soliditate connectitur: haec vero simplicitate blanditur, primum asserens nos ita credere, quod absit a quopiam: caeterum Occidentalium fides, Evangelicis constituta doctrinis, Patrem in Filio, Filium confitetur in Patre, Patrem ingenitum, Filium substantia aeternitatis aeternum, id est ut Patrem semper, ita et Filium semper in Patre, et natum de Deo esse, et in eo semper, de quo est, esse: at vero haec Perfidia, non fides, Deum ex Deo dicens, et primogenitum commendans, et Trinitatis nomen instituens, virus suum sub modestia religiosae moderationis occultat. Post haec ad Athanasium venit, atque eum ejusdem Nicaenae fidei auctorem, ac vindicem acerrimum laudat, ob eamque 0284D causam ab Arianis, falsis accusationibus vexatum, a Sardicensi vero synodo absolutum probat, productis ejusdem synodi, ac pluribus a Liberio scriptis ante exsilium litteris . At illum postremo haec omnia, quae ante exsilium vel gesserat, vel promiserat, in exsilio positum fluxa fecisse dolet, atque hoc ut evincat, recitat illam ad Orientales, et alteram ad Ursacium et Valentem ab eo scriptam epistolam.

Ejus igitur ad Orientales epistolae, ac illi adjecta Hilarii verba recitanda nunc a me sunt, quae rem 0285A definiunt: ait itaque Liberius, ut scialis me vera fide loqui. Dominus, et frater meus communis Demophilus, qui dignatus est pro sua benevolentia fidem vestram et catholicam exponere, quae Sirmii a pluribus fratribus et coepiscopis nostris tractata, exposita et suscepta est: ad ea vero Hilarius illico haec adnotat: Haec est perfidia Ariana . Sirmiensem itaque, quam Liberius susceperat fidem, Hilarius, ut vides perfidiam vocat: at quae perfidia hoc loco Hilario est, Sirmiensis una, ut vidimus, contra Photinum fides est; hanc enim ille exsecratur, hanc cum Nicaena comparat, hanc ipsam Liberio exprobrat; eam itaque Liberius susceperat, Hilario teste. Ad haec igitur minime advertit animum, qui prior Hilarii fragmenta in lucem protulit, vir doctissimus Nicolaus Faber, et si qui sunt 0285B alii, qui iis Hilarii verbis, secundam exprimi Sirmiensem formulam putant: an vero ille eam designare hoc loco potuit, de qua neque cum haec scriberet, neque toto fragmentorum opere, aut agere unquam, aut ne cogitare quidem visus est? Verum nec optimam, ut mihi videtur, ejus pontificis ab haeresi extricandi rationem ineunt, qui eas Hilarii interjectas annotationes, pro adscititiis, adulterinis, atque aliena manu insertis habent; siquidem cum illae ad Sirmiensem, quam hic pontifex susceperat fidem, nos quasi manu ducant, causam hanc pro eo potius conficere videantur. Cur vero idem Hilarius Sirmiensem contra Photinum fidem, quam in libro de Synodis catholicam censuit, Arianam perfidiam hic vocet, dicam alibi: nunc enim rem hanc aliis argumentis 0285C confirmare pergo.

§ III.—Item Hilarii testimonia extenduntur pro constituenda Sirmiensi fide a Liberio suscepta.

Ex eadem igitur epistola, fidem illam praeterea a pluribus fratribus et coepiscopis tractatam, et expositam fuisse intelligimus. Hoc ipsum Hilarius confirmat, episcopos duos supra viginti enumerans huic conscribendae praesentes. Perfidiam autem apud Sirmium descriptam, quam dicit Liberius catholicam a Demophilo sibi expositam, hi sunt qui conscripserunt: Narcissus, Theodorus, Basilius, Eudoxius, Demophilus, Cecropius, Silvanus, Ursacius, Valens, Evagrius, Hyrenius, Exuperantius, Terentianus, Bassus, Gaudentius, Macedonius, Marcus, Aetius, Julius, Severinus, Simplicius et Junior, omnes haeretici. Mss. 0285D codices a Baronio memorati alios etiam adfuisse indicant, at Sirmiensem secundam formulam tres duntaxat episcopos Ursacium scilicet, Valentem, et Germinium; si vero Potamium et Hosium addere placet, ad summum quinque conscripsisse constat: Hilarius profecto eos dumtaxat ubique exprimit, neque unquam plures: hoc ipsum praeterea eadem formula his verbis indicat: Cum nonnulla putaretur esse de fide disceptatio, diligenter omnia apud Sirmium tractata sunt et discussa, praesentibus sanctissimis fratribus 0286A et coepiscopis nostris, Valente, Ursacio et Germinio. Hanc itaque nec Hilarius eo loco exprimit, nec a Liberio susceptam exsecrari potuit, sed alteram.

Deinde, si recte advertas, fidei quam Liberius susceperat conscribendae, neque Hosium, neque Potamium, neque Germinium praesentes fuisse Hilarius ait. Cur vero eos reticuisset, si secundam Sirmiensem formulam eo loco exagitaret, quam alibi ab iis conscriptam ait? Aliam itaque tunc designaverit, necesse est, Sirmiensem scilicet editam contra Photinum, cui nullus ex iis adfuit: contra vero Sirmiensi, quam Liberius susceperat, perfidiae conscribendae, Theodorum, Basilium, et Eudoxium, idem Hilarius adfuisse asserit: at, si de Sirmiensi secunda formula haec intelligas, falsissima sunt; siquidem prior jam 0286B obierat, alii vero duo longe aberant: haec manifesto constant ex Theodoreto, Sozomeno, et Epiphanio, quos lector consulere ipse poterit , ac Petavio praeterea in dissertationibus de Sirmiensi synodocontra Photinum. Hoc ipsum de Narcisso et Cecropio affirmari forte posset: hunc enim inter eos legimus, quos Georgius Laodicenus epistola sua excitabat, ut fidei, Eudoxii, et Aetii fraude pereunti mature succurreret . Alter vero in sede sua tranquillam agebat vitam, cum Basilii Ancyrani opera, ac Imperatoris jussu haereticos illos Antiochia pulsos fuisse intellexit . Fides illa postremo, quam pontifex probaverat, ac Hilarius perfidiam vocat, ab Orientalibus conscripta fuerat, qui Sirmium accesserant Photini dejiciendi specie, at revera, ut Athanasium 0286C iterum sede pellerent, ac Nicaenam fidem convellerent. At Sirmiensis secunda formula solis Occidentalibus ortum debet: hinc Eudoxius statim ac illam ab Hosio probatam fuisse intellexit, Ursacio et Valenti gratias egit, quod eorum ministerio Occidentales recte sentire coeperant . Eam itaque Hilarius, nec iis verbis exprimit, nec in mente habuisse videri potest.

Unum video, quod forte opponi possit, esse scilicet, praeter illam quae Photinum dejecit, ac sede expulit, aliam Sirmiensem synodum anno 349 congregatam, a Petavio et Constantio memoratam, quamquam Petavio Occidentalium Catholicorum, Constantio vero, ac nupero ecclesiasticorum auctorum Historiae Scriptori, Arianorum Orientalium sit: Ejus igitur 0286D esse scriptum hoc de fide decretum, quod Hilarius recitat his verbis expressum: Profitemur enim ita: Unum quidem ingenitum esse Deum Patrem, et unum unicum ejus Filium, Deum ex Deo, lumen ex lumine primogenitum omnis Creaturae, et tertium addentes Spiritum sanctum . Proindeque illam quam Liberius suscepit, fidem conscriptam ab hac synodo esse, atque ab iis episcopis, quos ille exprimit. Profecto, quod attinet ad hoc Sirmiense concilium, Petavius magnos adversarios habet: verum quidquid de hac 0287A lite sit, quam non facio meam; quod confidenter assero, illud est, nullum Sirmii coactum videri posse Orientalium Arianorum concilium anno illo, atque ante Constantis obitum. An vero imperator ille in Urbe imperii sui, ac suis pene sub oculis passus umquam fuerit cogi synodum, qua Nicaena fides, cujus fuerat perpetuo tenax, everteretur, atque Athanasius sibi carus, ac suam in tutelam merito receptus, sede iterum exturbaretur, idque ab episcopis sub Constantii ditione positis, quorum praeterea fraudes, animumque a se aversum noverat? An hoc eorum temporum politiae tum civili, tum etiam ecclesiasticae consonum? At enim verba illa, quae Hilarius recitat, frustra quaeras in Sirmiensi, a qua Photinus funditus eversus et dejectus est, synodo. Hoc vero 0287B ego nego: siquidem, si animum bene advertas, Hilarium sententias potius compendio exscripsisse, quam verba ipsa, quarum tamen partem aliquam retinet, referre voluisse dices.

Caeterum nullum Sirmii esse potuisse Arianorum Orientalium, ejusque anni concilium, Athanasius et Hilarius apertissime probant. Narrat ille, in historia Arianorum ad Monachos , pacem illam summam ac concordiam quae Ecclesiam universam exceperat ac complexa fuerat, cum sedi suae restitutus fuisset. Tum vero cur disrupta illa, ac turbae illae gravissimae, quae deinceps illam vexarunt, iterum exortae, hanc affert causam: Haec cum audirent, et conspicerent sententiae Eusebianae haereseosque successores Leontius, Georgius, Acacius, Theodorus, Narcissus, qui 0287C in synodo (Sardicensi) depositi exauctoratique erant, magno pudore suffundebantur. Deinde cum viderent tantum cum Athanasio animorum consensum, et pacem agitari, metu invidiaque anxii fuere, et quod tot episcopi cum Athanasio communionem foverent, et quod formidarent, ut quos ipsi deceperant, a se deficerent, et huic unanimitati, communionique sese adjungerent, neve quod futurum videbatur, de eorum haeresi ubique famosa triumphus ageretur. Constantium itaque una omnes adivisse, atque illum contra Magnentium properantem adversus Athanasium ira iterum inflammasse scribit, idque malorum omnium quae deinde secuta sunt, initium fuit. Hilarius autem, ut quae tunc agitaverant consilia effectui darent, Sirmii illos convenisse, asserit homines mente calidos, ingenio 0287D subtiles, militia pertinaces, occasionem revolvendi ejus, quod Athanasii absolutione dissolutum fuerat, judicii quaesivisse, scribens, ut mortuam de Athanasio ipso jam tempore quaestionem, et veritatis judicio consepultam, in publicam recordationem nova Photini causa excitaret. Fidem praeterea illam, cujus pauca verba attuli, tunc illos condidisse ait, quam haereticam, fraudulentam, verbis blandientibus veneno interiore suffusam ac postremo Perfidiam vocat, ut cum securitas 0288A legentium atque indoctorum simplicitas tam mollibus principiis intercepta esset, uno eademque subscriptionis elicitae assensu, in Photini animadversionem, in Athanasii reatum, in damnationem fidei catholicae transiretur. Hic igitur Sirmiensis hujus adversus Photinum concilii scopus. Acta vero res haec Athanasio sedi suae jam restituto, ac Constante Magnentii fraude exstincto: si itaque Athanasius anno 349 exeunte Alexandriam redire vix potuit, ut viri celebres censent, ac nuper oppido demonstravit vir cl. P. Thomas Mamachius Casanatensis theologus, de Ratione Temporum Athanasianorum epist. 1 et 3; si Constans imperator, Januario ineunte, Sergio et Nigriniano coss., periit, si ab uno illo eodemque Sirmiensi concilio id actum, ut una subscriptione in 0288B Photini animadversionem, in Athanasii tunc in sua Ecclesia pacifice agentis reatum, atque in fidei Nicaenae damnationem ire omnes possent; aliud quaeras tempus atque annum necesse est, iis profecto agendis accommodatum, quam qui viris illis eruditis visus est.

§ IV.—Agitur de haeresi Demophili Beroeae in Thracia episcopi, eumque Semiarianum perpetuo fuisse probatur, atque acerrimum Arianorum adversarium: an concilio Ariminensi hic adfuerit?

Postremo Sirmiensem a se susceptam fidem, antea sibi a Demophilo expositam fuisse Liberius asserit; quod ne mirum videri possit, Hilarius facit, qui Occidentales praeter unam Nicaenam, reliquas omnes scriptas fides magno Dei beneficio ignorasse scribit 0288C . Inquirendum igitur nunc est, an Demophilus Arianus, an Semiarianus esset, cum Liberius Beroeae exsularet, ac utram haeresim tum eo tempore, tum etiam deinceps professus sit.

Illum itaque cum Eudoxio, Martirio ac Macedonio Μακρόστιχον formulam ad Occidentales attulisse legimus, atque e Mediolanensi concilio iratis animis cum sociis exivisse, quod Arii sententiam haereticam damnare noluerant . At eam formulam, si qui attulerant, sincere profitebantur, Orthodoxi specie saltem videri poterant; siquidem illos qui dicunt Filium ex eo quod non erat, aut ex alia substantia, non autem ex Deo, aut tempus aliquando, aut saeculum fuisse, cum non exstaret, pro alienis habebant a sancta et catholica Ecclesia . Eudoxium saltem ex Arianorum sententia 0288D ad eos, qui homoeusium asserebant, lectis Asterii libris transiisse, ac postremo ad Anomoeos revocatum Philostorgius scribit . Omnes praeterea concilio Sirmiensi contra Photinum adfuerunt, atque unam omnes idcirco fidem professi sunt, si non aliam voce asseruerunt, aliam mente sententiam retinuerunt. Ab ejusdem concilii tempore ad Sirmiensem usque secundam formulam, nullam aliam palam saltem, inter haereticos invectam sententiam fuisse scimus: 0289A prodiit primis, ut ego puto, anni 358 mensibus ea blasphemia per Ursacium, Valentem, et Germinium; at Demophilum ipsum iis sese aliquando junxisse nuspiam legimus, sive cum ea conscripta est, sive cum aliorum aliquot episcoporum numero, et consensu, aucta deinceps fuit.

Ob turbas deinde ortas, anno insequenti Ariminensis synodus coacta est: huic, si Socrati, ac Sozomeno credimus , Demophilus adfuit cum Ursacio, Valente, Germinio, et Caio, atque iis in Patrum consessu tertiam proponentibus Sirmiensem formulam tum succenturiatus est, tum ob eam causam cum sociis anathemate damnatus. Socrates ac Sozomenus haec hauserunt ex Athanasio , quem tamen magnum ac sanctissimum praesulem vereor ne memoria 0289B deseruerit in libro de Synodis, ut eum deseruit in epistola ad Afros, ubi Eudoxium quoque inter eos recenset, qui Ariminensi synodo adfuerant, ac depositi sunt: nam Beroeensis episcopus, qui Orientalibus accensebatur, nec adesse illi concilio potuit, nec praeterea deponi, siquidem Constantius Occidentales Arimini collectos superbe vetuerat, ne quid omnino contra Orientales episcopos statuerent; haec vero est ratio, cur ejus concilii, quae supersunt acta, ac synodicae epistolae, quarum auctoritas potiori habenda in pretio est, Ursacium, Valentem, Germinium, Caium et Auxentium, Arianos tunc synodo praesentes memorant dumtaxat, et inter depositos referunt, Demophili vero nomen nuspiam exprimunt: qui enim absentem ac longe ab eo loco positum memorare potuissent?

0289C Actis iisdem auctoritas accedit ex testimonio Hilarii, qui in tractatu contra Auxentium, eos omnes inter Arii Spiritus haeredes numerat, hunc vero silentio praeterit ; atque hunc etiam omittunt Marcellinus et Faustinus presbyteri, cum Arianos alios recensent, qui Ariminensi eidem concilio praesentes fuerunt. Quid vero praeterea, quod decem illi episcopi, qui ad Imperatorem confecta synodo legati fuerant, ac Nicaeae in Thracia praevaricati deinde sunt, cum priora concilii aeta rescinderent, ac communionem Ursacio, Valenti, Germinio, et Caio nominatim restituerent, eumdem Demophilum alto silentio praeterierunt? An vero gravius ille peccaverat, ut omni omnino venia apud ignaros illos episcopos indignus 0289D esse censeretur? Certum itaque ratumque sit Demophilum Ariminensi concilio non adfuisse. Quaeri tamen hoc loco posset, cur nulla in Seleuciensi etiam synodo, cui imperator Orientales omnes adesse jusserat, ejusdem mentio sit? An forte ab iis turbis abesse maluit? An potius inter illos centum et quinque Homoeusianos ab Hilario memoratos, sed fugitans jurgiorum fuit? Utrumque fieri facile potuit, siquidem Basilius Magnus sic illum animo affectum 0290A scribit: Constantinopolis dudum habet Demophilum, ac de illo quidem simulacrum quoddam rectae fidei, et pietatis ab omnibus advenientibus summo consensu jactatur; adeo ut etiam dissidentes civitatis partes coaluerint in unum, atque ex vicinis nonnulli episcopi conjunctionem amplexi sint .

Sed cur argumentis utimur in re manifesta non necessariis? Nam quae Demophili sententia fuerit, intelligimus ex fragmento quodam, quod ex ejus commentariis Philostorgius excepit, Suidas autem servavit, et ad nos transmisit. Ait itaque: Filius solius Patris voluntate genitus est, sine tempore, et sine medio, ut jussorum Patris minister sit et famulus , in ministerio dispensationis ac redemptionis scilicet, ut videtur iis explicare, quae subsequuntur verbis: haec 0290B enim, si conferas cum prolixa Antiochena formula, seu cum Sirmiensi contra Photinum synodo , unam eamdemque sententiam utrobique expressam videas, Filium scilicet genitum sola voluntate Patris, sine tempore, sine medio, ut Patri obsequeretur ac minister esset, Patrem vero non substantia tantum, sed et auctoritate Patrem, quam porro auctoritatem sic explicavit Hilarius, ut nihil aequalitati detraheret, quia pietatis subjectio non est essentiae diminutio, nec religionis officium degenerem fecit naturam . Hinc idem Philostorgius Demophilum ipsum, ut solet omnes a sua secta alienos, carpit, quod lutulentus flueret, quod omnia atque ecclesiastica potissimum dogmata confunderet, misceretque, ac denique, quod Eunomianis gravissime infensus gravissimis eos 0290C malis affecerit . Hoc vero testimonium, cum apertissimum et decretorium sit, nemo jure dubitaverit, quin Demophilus Semiarianus perpetuo fuerit, ac quin praeterea illam, quam sincere profitebatur, fidem Liberio exsuli exposuerit.

§ V.—Quo anno ac mense Sirmiensis blasphemia conscripta, et in Gallias missa videri possit? Variae ea de re sententiae: Hilarius affertur, et explicatur, ejusque testimonio controversia definitur.

Hoc etiam mihi proposui, ut perscrutarer diligentius, quo anno et tempore Sirmiensis haec blasphemia scripta videri possit, ac quis deinde exitus, fructusque ejus fuerit; siquidem his etiam fiet, ut eorum temporum historiae aliquid lucis accedat.

Plerisque itaque placet anno 357 malis artibus in 0290D lucem obstrusam; at vix est, qui aliquam suae opinionis rationem proferat, praeter Petrum Coustantium, qui Hilarii auctoritate utitur ad Gallicanos episcopos, qui eam damnaverant, haec scribentis: Vicistis enim, Fratres, cum ingenti fidei gratulatione, et geminam habuit illaesae conscientiae vestrae honor gloriam, de integritate scilicet conscientiae, et de exempli auctoritate. Nam fidei vestrae imperturbatae fama quosdam Orientalium episcopos sero jam commovit ad aliquem 0291A pudorem nutritae haereseos, et auditis iis, quae apud Sirmium conscripta impiissime fuerant, irreligiosorum audaciae quibusdam decretis contradixerunt . Decreta, quae Hilarius memorat, illa sunt, quae Ancyrana synodus promulgaverat. Hinc ait idem Coustantius: Ex Hilarii verbis ea inter hanc, Gallicanam scilicet, et Ancyranam synodum debet intercedere temporis mora, ut commode potuerit illius formula in Gallias deportari, deinde Gallicanorum episcoporum convocari synodus, hujus decreta in Asiam ad Hilarium, et ab Hilario ad Orientales perferri, qui Gallorum exemplo excitati Ancyranam synodum coegerint . Non unus tamen est Coustantius, qui hanc in Gallicanos episcopos gloriam conferat, siquidem Tillemontius sic Hilarium intelligit, ut Orientales 0291B episcopos Ancyranam illam synodum coegisse velit, postquam eam blasphemiam in Galliis proscriptam fuisse intellexerant. Caeterum quin Gallicani eorum temporum episcopi, sanctissimi profecto ac doctissimi fuerint, et a Deo concessi, ut fidem tuerentur, nemo negaverit: ego etiam concedo libenter plures fuisse hoc eodem saeculo, ac esse nunc etiam D. O. M. beneficio, qui tantorum Patrum filii et haeredes gloriam auxerint; at forte non ea est Hilarii hoc loco mens, quam Tillemontius et Coustantius putant: neque enim ille Gallicanos episcopos laudat, quod in revocanda et damnanda Sirmiensi hac formula, exemplo suo Orientalibus auctores fuerint, ut enim, mox dicam, ex Hilario ipso hoc falsum fuisse constat: sed quod ii servatae perpetuo rectae fidei fama 0291C effecerant, ut Orientales nutritae a se haereseos aliquando puderet: quae profecto constans fama ut facile per Orientem diu antea spargi, atque ad earum provinciarum episcopos ferri potuit, ita etiam diu antea eos ipsos ad pudorem nutritae haereseos permovisse debuerat, quem tamen palam fecerunt dumtaxat, cum captata Eudoxianae blasphemiae occasione, editis Ancyranis definitionibus, haereseos infamiam alienam a se facere visi sunt. Hinc vero fit, ut ratio, ob quam Coustantius illam retulit ad annum 357 nondum provectum, haud satis solida videri possit.

Qui vero illam anno 358 conscriptam putant, hoc potissimum fundamento nituntur, quod Constantius, qui huic conscribendae adfuit, quamquam anno 357 exeunte Maio, Roma digressus sit, ut 0291D in Illyricum festinaret, tamen nec Italiam reliquisse, nec Sirmium ante postremos ejus anni dies accessisse videatur, cum leges habeamus ab eo Mediolani datas die 4 et 6 Decembris mensis , at haec quoque ratio haud difficultate vacat. Ammianus enim Marcellinus, Urbe aegre relicta, in Illyricum festinasse imperatorem scribit, ut Quadorum, et Sarmatarum motus compesceret: Ammiano accedit Julianus, qui Chnodomarium Argentinensi praelio captum, statim Constantio misisse ait, commodum e 0292A Quadis et Sarmatis redeunti; tum haec addit: Ita contigit, ut cum ego dimicassem, ille solum iter fecisset, et cum Istri accolis pacifice collocutus esset, non ego, sed ille triumpharet . Nunc vero cum praelium Argentinense, ab anno 357 removeri haud possit, atque anno illo per Illyricum Constantius iter fecerit, nihil impedit quominus Sirmium commodo accedere, ac conscribendae formulae adesse potuerit. Neque vero opus est, quod nonnulli faciunt, ut imperatorem invitum ac defatigatum ex Illyrico iterum revocemus Mediolanum, Decembri mense, quo leges in ea Urbe datas legimus, atque eum deinde 18 ejusdem die, Sirmii rursus statuamus vacantem publicationi aliarum legum . Facile enim illum ab hoc incommodo liberamus, si cum Reinesio librariorum imperitia 0292B factum dicamus, ut Medianae aut compendio scriptae, aut exscriptorum imperitia Mediolanum successerit. Erat enim Mediana locus, sive imperatorum recessus, tertio a Naisso lapide, imperii Valentinianum inter et Valentem divisione celebris. Hanc vero correctionem facilius etiam probaturus erit, qui secum reputet, habita itineris ac mansionum ratione vix fieri potuisse, ut imperator, qui 6 et 7 Decembris Mediolani agebat, 18 ejusdem mensis die, publicandis in Sirmiensi urbe legibus vacaret. Quod si lex 14 de Episcop., quae Felici Romano episcopo inscribitur, non Mediolani, sed Medianae data est, Liberius exeunte anno 357 nondum Beroea discesserat, ac pristinam constantiam dimiserat, siquidem eum pontificem, statim ac cedere visus est, ad imperatorem 0292C venisse, ab eoque sedi suae restitutum fuisse scimus.

Cur itaque eorum, qui eam Sirmiensem formulam primo aut altero mense anni 358 scriptam putant, sententiam ego veriorem existimem, facit duplex Hilarii testimonium, alterum in libro de Synodis, alterum in opere contra Constantium. Nam primo loco, cum Gallicanos episcopos de Ancyranae synodi definitionibus certiores faceret, haec ait: Et haec quidem, fratres charissimi, omnis quae edita est fidei doctrina per paucos juxta universitatis modum Orientales, Sub His Ipsis Prope Diebus quibus vos ingestam haeresim respuistis, emersit; cujus exponendae ea fuit ratio, quod unius substantiae silentium decernebatur . Hisce itaque verbis, quae profecto decretoria sunt, 0292D manifesto liquet, uno prope, eodemque tempore a Gallicanis et Ancyranis episcopis, anathema dictum eidem fuisse. Si vero id ab Ancyranis factum fuisse scimus sub festum Paschatis, quod incidit anno illo in duodecimam Aprilis, eodem etiam mense id a Gallicanis praestitum videri debet; quo argumenti genere Sirmondus utitur, ut synodum, qua Sirmiensem eam blasphemiam damnatam a Gallis putat, eodem prope tempore collectam merito censeat. Quantum vero temporis spatium intercurrisse 0293A potuit, ut impia haec formula a loco, ubi scripta est, in Gallias deferri posset? Nam statim ac ea accepta, et significata est, Hilarius damnatam fuisse indicat: An vero mensis unius spatium minime sufficiens fuerit, Ursacio potissimum et Valente adnitentibus, ut ea quam citissime transmitteretur? Itaque extra primum aut alterum anni ejusdem mensem collocari vix poterit.

Alterum Hilarii testimonium, haec ejus ad Constantium verba suppeditant: Incerto enim doctrinarum vento vagamur . . . . Jam vero proximi anni fides, quid jam de immutatione non habet? Primum, quae homoeusium decernit taceri. Sequens rursus, quae homoeusium decernit et praedicat. Tertium, quae Usiam simpliciter a Patribus praesumptam per indulgentiam excusat. Postremum, quae non excusat, sed damnat . 0293B Scribebat ille Constantinopoli positus, anno 359 jam prope exeunte, aut altero jam ineunte. Huic vero proximus unus est, qui praecesserat, annus: hic igitur Sirmiensi blasphemiae, ac quae huic contrariae est, Ancyranae ecthesi ortum dederat; quas deinde formulas haud multo post Sirmiensis tertia, quae usiam excusat, ac deinde Seleuciensis Acacianorum, quae deinde nova appendice Constantinopoli ab iis donata est, ac usiam aperte damnat, subsecutae sunt.

Monstrum itaque hoc, quin statim ac in lucem prodiit, in Gallias missum fuerit, dubitare nos haud sinunt Hilarius et Phoebadius. At cum Hilarius, non a synodo, quae nulla fuerat, non ab episcopis, sed tantum ex Oppido Sirmiensi missum dicat, non obscure 0293C viam indicat, qua missum fuerat. Ursacius igitur et Valens, rerum domini cum essent, Magistriani seu publici cursoris opera usi sunt, eo consilio, ut celerrime ferri posset, ac praeterea ut imperatoris nomen et jussionem prae se ferret, quo facilius reciperetur: Magistrianos enim ad magna principum perferenda mandata electos Gothofredus observat, atque iis uti in rebus Ecclesiae perturbandis, Constantio haud insuetum fuisse, ex Theodoreto colligimus . Hoc vero est, quod idem Hilarius alio loco, atque his verbis apertius explicat: Antea in obscuro atque in angulis Dominus Christus, Dei esse secundum naturam filius negabatur, et essentiae inops paternae, accepisse cum aliis Creaturis de non exstantibus praedicabatur. At vero nunc Publicae Auctoritatis Professione 0293D haeresis prorumpens, id quod antea furtim mussitabat, nunc non clam victrix gloriabatur: tum deinde Ursacium et Valentem veluti impietatis hujus auctores arguens, fefellerunt, ait, ignorantem regem, ut istius modi per fidiae fidem bellis occupatus exponeret et credendi formam Ecclesiis nondum regeneratus exponeret; hinc enim colligis uno omnia imperatoris nomine tunc peracta fuisse. Hac eadem illi fraude, quae male cecidit, usi fuerant latrocinali in Mediolanensi synodo 0294A anno 355 congregata. Nam metu plebis propria piacula non ausi proferre, epistolam sub imperatoris nomine miserunt, omni pravitate refertam, eo consilio, ut si ea aequis auribus populus reciperet, Publica Auctoritate cupita referrent: sin aliter fuisset excepta, omnis invidia esset in rege, et ipsa etiam venialis, quia etiam tum catechumenus sacramentum fidei merito videretur potuisse nescire . Ex hoc autem Severi loco intelligis etiam, quid Hilario sit, publicae auctoritatis professio.

Sed et alia est causa, cur ea formula non synodi, aut episcoporum, sed uno tantum imperatoris nomine missa videri oporteat. Si enim Hosium excipias, caeteri quatuor, quos Hilarius illius auctores fuisse asserit, extra Ecclesiae communionem fuerant: hoc 0294B saltem de Ursacio et Valente Galli episcopi certo statuerant . Quamobrem omni cum orthodoxis episcopis interdicto per canones litterarum commercio, non erat cur illis consueto more ac de rebus ad fidem pertinentibus Ariani illi scriberent; unaque haec supererat via, qua etiam usi sunt, ut formulam a Constantio mitti ac per magistratus promulgari curarent, quod aliquando a Constantio factum legimus. Siquidem cum de Athanasio agebatur, magistratibus scripserat, et mulctam denuntiaverat, nisi quis propriae civitatis episcopum adversus illum subscribere coegisset . Quae cum ita sint, paradoxa mihi videtur eorum sententia, qui Sirmiensem illam blasphemiam synodicam appellant, atque in synodo conditam aiunt, cum praeterea nec episcoporum numerus 0294C rei tantae definiendae necessarius adfuerit, nec synodicae de more aut scriptae, aut missae fuerint, nec ii convocati, quibus accedendi jus erat: quamquam si fortuitum illum, ac quatuor, aut quinque episcoporum clandestinum congressum synodi nomine, editamque ab eo formulam synodicam appellare volueris, minime repugnarem, eo tamen sensu, quo Sardicense concilium scripsit Arianos venientes Sardicam per singula loca synodos fecisse inter se, et pactiones cum interminationibus, ut omnino venientes Sardicam ad judicium non accederent, neque in unum cum sancta synodo convenirent, ea voce peculiares, clandestinosque eorum conventus exprimens .

Sed ut ad institutum redeam, quamquam haec ab 0294D eo minime prorsus extranea sint, statim ac formula haec Gallis episcopis nuntiata ac significata est, palam rejecta, palam damnata fuit: an vero collecta synodo, ut Sirmondus censet, an vero circumeuntibus episcoporum litteris, ut fieri etiam potuit, nihil interest quaerere. Nunc vero, quo recidat oratio, vide: si eam anno 357 scriptam asseris, si Constantii auctoritate promulgatam ac suffultam vides, cur nihil actum ab illo interea fuit contra repugnantes 0295A episcopos? Hilarius profecto Ursacio et Valenti exprobrat, quod ea promulgata, contradicentes episcopos ad exsilium coegerant. Coegerunt enim nos, ait ille, ad voluntatem exsulandi, dum impietatis imponunt necessitatem .

At viris illis ad omnem audaciam, crudelitatemque paratis, non consilium, non animus, sed tempus defuit. Nam confecta interea Ancyrana synodus est ineunte Aprili mense, quae Sirmiensem blasphemiam sub Eudoxiana haeresi latentem confixerat. Legati qui ab illa ad Constantium fuerant, Basilius Ancyranus, Eleusius et Eustathius, ac Sirmium ineunte Maio commodo accedere potuerant, imperatorem a priori sententia depulerunt. Ursacius ipse, Valens ac Germinius Constantio obsequi, Sirmiensem 0295B formulam ejurare, atque Ancyranam ecthesim, quae tunc promulgata est, profiteri coacti sunt. Hinc illis omnes nocendi nervi repente, ac praeter omnem exspectationem, succisi sunt. Rem narrant Hilarius, Socrates ac Sozomenus, qui consuli possunt. An non vides aperta omnia, et plana, ac quod Hilarius ait, Gallos et Ancyranos episcopos uno prope eodemque tempore impietatem illam damnasse, ut verissimum sit?

Sed pergamus rei, de qua agitur, lucem afferre. Quaeri igitur potest, an ea formula sicut in Gallias, ita missa in Orientem fuerit, ac promulgata? Sic nonnulli putant: equidem haud facile concesserim, Ursacium, Valentem, Germinium et Potamium ejus auctores, Occidentales cum essent, ac caeterarum 0295C omnium Ecclesiarum consensu carerent, fidem proposuisse propriam Orientalibus, ut iis etiam communis esset, ac promulgasse, ut ab omnibus velut certum constitutumque dogma reciperetur. Hanc vero sententiam haec, ni fallor, praeterea confirmant. Primo quod Georgius Laodicenus in litteris, quae in Ancyrana synodo recitatae sunt, unum tantum Aetium et Eudoxium haeresis tunc ortae auctores dat. Secundo quod Basilius Ancyranus in encyclica ex synodo a se habita, scripta, tum eos perstringit dumtaxat, tum vero ex Illyricorum nuntiis accepisse se scribit, perniciem illam latius serpere propagarique, ad instar fermenti: eam igitur non viderant Orientales, nec illa iis in locis vulgata de more fuerat. Tertio non ego diffiteor, quin Eudoxio, 0295D qui recenter Antiochenae sedi irreperat, cognita fuerit: at uni Eudoxio significatam contendo, ac familiaribus 0296A tantum Ursacii, Valentis, et Germinii litteris, quod eos non lateret, cujus esset animi vir pessimus, communemque sese habere cum illo causam: hinc ille unus gratias egit Ursacio ipsi, Valenti, ac Germinio, quod eorum Ministerio Occidentales recte sentire coeperant; Hosium eam blasphemiam profiteri coactum iis verbis exprimens: atque ii, quibus rescribit, ut vides, tres sunt dumtaxat. Quarto Constantius haeresi per legatos, qui Ancyra venerant, indicata, tum novatores exsilio damnavit, Aetium, scilicet, Eudoxium ac socios, tum scriptis litteris Antiochenos monuit, ne promulgatam in Encaeniis fidem desererent: atque ut Eudoxianam haeresim, impiam, novam ac sero ex erroris barathro emersam exsecrarentur . An vero ille tam impudens fuerit, 0296B ut haec ageret, et scriberet, si ea formula probata antea a se fuerat, si per Orientem promulgata jussu suo ac encyclicis episcoporum litteris, ut reciperetur? At, inquies, potuit ea privatim ac familiaribus epistolis vulgari: quid vero hinc colliges? An eam propterea Demophilus certo viderat? An fidem praeterea, quam fama tantum, ac incerta voce clanculum protusam acceperat, nec satis perspectam habebat, exponere Liberio potuit? Contra vero Ancyranae definitiones, quibus Antiochena et Sirmiensis expositio expresse confirmata est, promulgatae statim fuerant encyclicis de more litteris: Constantius praeterea illas tunc obtinere solas jusserat . Vix igitur aliam ab ea, quae tunc obtinebat, fidem Demophilus Liberio exposuisse potuit.

0296C Haec autem cum ita se habeant, minime necesse est, ut diutius immorer in refellendo Dupinio, atque anonymo scriptore, qui Dupinium nobis iterum proposuit elapsis annis in Gallicam linguam conversum sub titulo Tractatus de ecclesiastica et saeculari potestate . Qui primo Demophilum inter Anomoeos confidenter collocat, deinde duplicem a Liberio signatam formulam somniat, alteram scilicet Beroeae, eamque Arianam totam, atque Anomoeorum sententiae conformatam, alteram vero Sirmii, eo nempe animo, consilioque, ut de priori illa Beroeae subscripta sese purgaret, vulgatamque quod Filium Patri dissimilem professus esset, famam dissiparet apud Basilium Ancyranum caeterosque Semiarianos, qui ad Constantium Sirmii agentem legati fuerant . 0296D Quae enim dicta a me hactenus, et disputata sunt, ac quae praeterea rursus dicenda restant, 0297A aperte demonstrant, Dupinium, quae numquam fuerunt, facta temere comminisci, falsisque ea testimoniis confirmare, ut fucum, prout solet, lectori faciat.

§ VI.—Rei totius a Liberio gestae series exponitur, ejusque ad Orientales, et ad Ursacium et Valentem litterae explicantur. Exposita rei tunc gestae series confirmatur auctoritate Sozomeni, atque Acacii, aliorumque Constantinopoli congregatorum Arianorum testimonio non antea observato.

Quae itaque hactenus dicta, et disputata a me sunt, cum quae suscepta a Liberio fides fuerit, ostendunt, tum vero totam rerum gestarum seriem facile jam pervidendam offerunt. Basilius igitur, confecta Ancyrana synodo, ac Paschalibus forte diebus, ad imperatorem profectus est Sirmii agentem; eoque, ut dixi, pervenire facile potuit ineunte Maio: res 0297B illum suas pari celeritate, ac felicitate confecisse ex Hilario et Sozomeno scimus: nam Sirmiensis blasphemia abrogata et Antiochena in Encaeniis fides iterum confirmata est; Ursacius praeterea et Valens ejusdem blasphemiae auctores ignorantiam professi, revocarunt, quod fecerant, Antiochenae et Ancyranae ecthesi subscribere coacti: Eudoxius et Aetius, aliique manifesti ejus impietatis sectatores exsules facti: Basiliani denique victores universa loca peragrarunt, ut homoeusium sive Ancyranam fidem, quae eadem cum Sirmiensi est, confirmarent . Nullus itaque dubito, quin litteras quaquaversus illico spargi curaverint, quibus episcopi omnes per Orientem, atque ii potissimum, qui Sirmiensem fidem profitebantur, ea de re certiores fierent, quos inter Demophilus 0297C merito numerandus est, quia non longe aberat, ac Sirmiensi eidem fidei conscribendae adfuerat, eamque ut vidimus, cum Semiarianis palam profitebatur. Haec vero omnia cum ille Liberio praesens narrasset, atque explicasset, obtinuit, ut ille exsilio fractus, et Urbis revisendae cupidus, ad Orientales scriberet, qui in comitatu erant, et rerum apud imperatorem potiebantur, Basilium scilicet, ut Nicephorus explicat, ejusque socios . Nec vero sententiam hanc meam evertere videtur, quod idem pontifex Ursacio etiam, et Valenti scripserit, Sirmiensis ejus blasphemiae auctoribus et assertoribus: cum enim istam tunc ii revocassent, et eamdem cum Basilio, caeterisque Semiarianis fidem profiteri coacti fuissent, nulla erat aperta ratio cur idem pontifex, qui Orientalibus scripserat, eorum Occidentalium 0297D etiam, quorum magna erat apud Constantium gratia, ac eadem tunc cum caeteris fides, communionem refugere debuisset. Hinc vero intelligis, 0298A cur in litteris ad Orientales scriptis, fidem sibi a Demophilo expositam se suscipere Liberius ait, hac vero de re nullum in aliis ad Ursacium ipsum, et Valentem et Germinium exaratis, verbum fecerit. Quis enim hinc non videat, cum idem Liberius eas litteras exararet, unam fuisse eorum omnium fidem, missamque proinde utramque epistolam, postquam Valens, Ursacius et Germinius Ancyranae synodi definitionibus subscripserant, nullaque inter eos, et Orientales exterior in sententiis discordia esse videbatur?

Nunc vero videndum a nobis est, quid Liberius egerit, postquam Sirmium accessit. Athanasius et Hilarius, ut dixi, nihil profecto exprimunt, quod nos ejus rei dilucide scientes faciat. Socrates de hujus 0298B pontificis lapsu nihil omnino attigit; siquidem Rufinus, quem sequitur plerumque, hac de re nihil certi compertum se habuisse scribit . Unus itaque Sozomenus superest, qui gestae tunc rei memoriam transmisit ad posteros, atque illam adeo descriptam accurate, ut omnem omnino pudorem exuisse oporteat, qui ejus hoc in facto auctoritatem sequi nolit. Illum itaque operae pretium est ut audiamus.

Haud multo post Imperator ab urbe Roma Sirmium reversus, cum Occidentales episcopi legationem ad ipsum misissent, Liberium Beroea ad se accersivit. cumque adessent legati episcoporum Orientis, convocatis sacerdotibus, qui in comitatu erant, Liberium coepit compellere, ut Filium Patris non esse consubstantialem profiteretur. Instabant autem, et imperatorem 0298C ad hoc impellebant, Basilius, Eustathius et Eleusius, qui praecipua apud ipsum auctoritate pollebant. Qui cum ea, quae contra Paulum Samosatenum, et contra Photinum episcopum Sirmii decreta fuerant, ac praeterea fidei formulam in dedicatione Antiochensis basilicae editam, in unum tunc libellum conjecissent, perinde quasi quidam sub obtentu vocabuli consubstantialis propriam haeresim stabilire conarentur, effecerunt ut Liberius et Athanasius, Alexander, Severianus et Crescens Africae episcopi ei formulae consentirent. Consenserunt pariter Ursacius et Germinius episcopus Sirmii, et Valens Mursae, et quotquot ex Orientis partibus aderant episcopi. Sed et confessionem a Liberio vicissim susceperunt, qua eos, qui Filium substantia et per omnia Patri similem non esse assererent, alienos ab Ecclesia pronuntiabat . . . . . His 0298D per legatos Occidentalium confectis, imperator Romam redeundi potestatem fecit. Scripserunt etiam episcopi, qui Sirmium convenerant ad Felicem, qui 0299A tum Romanae Ecclesiae praesidebat, et ad clerum ejusdem civitatis, ut Liberium susciperent, atque ambo apostolicam sedem gubernarent, et simul sacerdotio fungerentur absque ulla dissensione . Haec Sozomenus: at quos Valesius, cujus interpretatione utor, Occidentalium legatos in medium statuit, equidem nullos fuisse puto: siquidem Graecum verbum πρεσβεύω, tum eos exprimit, qui legati missi sunt, tum eos quandoque, qui pro alio deprecatores accedunt: hoc saltem sensu Langus Nicephori interpres ac Fronto Ducaeus vocem illam acceperunt . Fortunatianum igitur Aquileiensem, quem Liberius cum litteris ad imperatorem miserat, hoc loco ego designatum intelligo, atque ipsos etiam Ursacium et Valentem, quos ille sibi devinxerat, caeterosque in 0299B comitatu tunc positos: neque enim brevis mora patiebatur, ut quos mitti per Vincentium Capuanum ex Campania idem pontifex optaverat, tunc adesse potuerint.

Vides itaque Liberium Basilii opera ab exsilio revocatum, postquam Sirmiensem fidem se recepisse scripserat: deinde vero, postquam eidem fidei cum Afris aliquot episcopis reipsa subscripsisset, Romam eundi, suamque recipiendi sedem potestate donatum. Cum autem ille, Anastasio teste, III non. Augusti Urbem ingressus sit, Sirmium accessisse debuit in Junio mense, rebusque eo jam labente confectis, Romano itineri se dedisse. Omnia vero, si sic accipias, sibi recte cohaerent: nam clandestina Ursacii, et Valentis formula, Basilio instante, abrogatur, 0299C ac Sirmiensis contra Photinum ecthesis iterum promulgatur Maio nondum provecto: Liberius non longe absens a Demophilo expositam suscipit idque Basilio Ancyrano, aliisque Orientalibus in comitatu positis denuntiat iis quas memoravi litteris. Ab exsilio itaque evocatur ad imperatorem, ac fidem, quam se suscepisse dixerat, scripto professus, ad sedem suam revertitur. Neque enim negaverit aliquis, quin haec omnia trimestri spatio fieri commode potuerint.

Caeterum non unus Sozomenus hujusce rei testis est; siquidem non obscuro Acacii Caesariensis testimonio confirmantur. Fuerat ille cum caeteris ex faece Ariana, qui Usiam a fide rejiciendam statuerant, depositus in Seleuciensi synodo a Semiarianis Usiae assertoribus: 0299D sed Acaciani paulo post fortiores, ut par referrent in latrocinali Constantinopolitano conventu, Semiarianorum duces sedibus expulerunt: quod cum jure fecisse videri vellent, ubi de Basilio Ancyrano agunt, has cum nonnullis aliis expresserunt causas, quod scilicet, Illyriis, Italis et Afris dissidii, et tumultus causa exstitisset, et eorum quae Ecclesiae Romanae contigerant, auctor fuerat . Cur igitur Illyriis, Italis et Afris dissidii, et tumultus causa ille fuisse dicatur, ego minime inquiram, 0300A quamquam inclinat animus, ut credam iis verbis exprimi studium illud, quo allaboraverat, ut iis in locis Ancyranae definitiones reciperentur, atque Anomoei damnarentur. Quaero itaque, siquidem hoc ad institutum pertinet, quaenam fuerant, quae Ecclesiae Romanae haud pridem contigerant, atque eidem Basilio Acacius veluti auctori praecipuo, crimini vertit. Plerique rem, veluti in obscuro positam, intactam praetereunt; Tillemontius vero, cujus nihil diligentiam fugit, suspicatur hoc loco Felicis intrusionem indicari, atque ejus rei culpam in Basilium ab Acacio transferri . At cur Acacius Felicis ordinationem Basilio exprobrare potuit, cujus ipse Mediolani cum caeteris Arianis Constantium possidens , si Hieronymo credimus, auctor potissimum ac promotor 0300B fuerat? Ego vero miror, cur nullus unam illam, quae sese sponte offert, veram causam attigerit, eorumque verborum vim aperte explicuerit: iis enim haud obscure expressas intelligimus seditiones illas, ac forte etiam caedes, quas Socrates, ac Sozomenus, et preces Marcellini et Faustini memorant, Romae ortas et perpetratas, cum Felix, quem Acacius evexerat, sede expelleretur Liberio reduce; earumque in culpam vocatum eo loco fuisse Basilium, quippe qui unus, ac praecipuus fuerat ejus pontificis reducendi auctor. Quod si Liberius Basilii ejusdem opera Beroea evocatus est, si fidei ab eo propositae subscripsit, si iis deinde confectis sedi suae restitutus est, nullum deinceps futurum esse puto, qui de Sirmiensi blasphemia huic pontifici litem moveat, nisi sibi antea 0300C persuadeat, eam fuisse a Basilio propugnatam, praetereaque Constantium, qui huic rei agendae praeerat, qui Antiochenam formulam, retineri jusserat, qui Eudoxium, atque Aetium ejusdem blasphemiae per Orientem duces mulctaverat, qui Valentem, Ursacium et Germinium coegerat, ut eam ejurarent, permisisse, ut Romanus pontifex illam eodem tempore confirmaret; mirari itaque haud satis possum praeceps eorum judicium, qui cum tam longe adsint ab aetate gestarum rerum, Liberium, quod nemo veterum scriptorum ausus est, subscriptae Sirmiensis secundae formulae reum agere potuerit.

§ VII.—Quaestio a Tillemontio primum proposita excutitur: an scilicet Liberius homousium non reticuerit solum, sed etiam damnaverit? Rationes, ob quas scriptor ille doctissimus ancipitem se ostendit, proponuntur. Sozomenus adducitur pro veriori sententia, et illustratur: an pro certo sit habendum, damnavisse homousium synodum Antiochenam, quae habita fuit contra Paulum Samosatenum. Hilarius et Victorius haud recte a Tillemontio accepti afferuntur, et explicantur.

0300D

Hanc dubitationem nullus in medium adduxerat ante Tillemontium, qui eam primo proposuit, cum de Arianis ageret, versatamque in utramque partem, postremo inexplicatam, deserit doctiori, ut ille pro 0301A singulari sua modestia inquit, viro dignam .

Cur vero sic dubitaverit, faciunt haec pauca, quae jam recitata sunt, Sozomeni verba: Convocatis Constantius sacerdotibus, qui in Comitatu erant, Liberium coepit compellere, ut Filium Patris Non Esse consubstantialem profiteretur. Siquidem ea sic accipit, ut Liberium nedum homousii professionem deserere, verum etiam illud palam damnare a Constantio coactum putet. Erat vero causa, ut suspicatur, cur imperator id vellet. Nam si Basilius, aliique Semiariani in Ancyrano conventu huic voci anathema dixerant, si Constantii animum tunc possidebant, ac moderabantur, fieri etiam facile potuit, ut temporum benignitate, atque ejusdem imperatoris auctoritate usi sint, ut eum pontificem in hanc sententiam pertraherent. 0301B Unum tamen est, quod Tillemontium ea de re dubium habet, atque illud est, quod Basilius, aliique Ancyranae synodi legati anathema illud clam esse oportere statuerant, atque hoc decretum ab iis, quae Sirmii promulgatae sunt, definitionibus expunxerant. Rationes deinde, seu conjecturas affert, ob quas eos captata opportunitate ab instituto illo consilio recessisse, ac liberas eidem anathemati habenas laxasse censet; primo quia Hilarius scribit, Ursacium, Valentem et Germinium ab eodem Basilio postulasse, ut legeretur epistola de homousii et homoeusii expositione; quam illam ipsam esse opinatur vir doctus, quae ab Ancyrana synodo scripta fuerat, ab Epiphanio recitata , ac homoeusium asserans, homousium anathemate proscripserat; secundo quia Victorinus 0301C nos docet scriptas ab Orientalibus ad Afros litteras, ut ii cum Orientalibus omnibus, et Afris ipsis, qui sic statuerant, homousium ab Ecclesia ejicerent, ac iis litteris non rationes a sacra Scriptura petitas, sed jussiones, et minas adjunctas fuisse dolet; nam si omnes, ut vidimus, uni eidemque formulae cum Liberio subscripserant, idem profecto de omnibus judicium esse debet; et si Afri episcopi, et Orientales homousium ab Ecclesia tunc proscripsisse dicti sunt, nulla afferri ratio potest, cur ab eo crimine Liberius excipiatur.

Hae igitur sunt causae, ob quas vir ille accuratissimus rem hanc in incerto relinquere visus est; quae tamen, ut in aperta luce collocari possit, primo disquirendum a me est, quid Sozomenus recitatis 0301D modo verbis senserit, tum deinde expendenda allatarum conjecturarum vis. Quod itaque attinet ad primum caput de mente nempe Sozomeni, haud equidem contendo, quin Constantius, ac Semiariani illi episcopi Liberium sollicitaverint, ne profiteretur μὴ εἶναι τὸν Υἱὸν τῷ Πατρὶ ὁμοούσιον. At quaestio est, quae sit horum verborum vis, an scilicet apertam homousii execrationem, an nudum ejus silentium expetitum inferant; atque hoc ego tota, quam idem Sozomenus narrat, facti serie recte perpensa, verissimum, 0302A ac manifestum puto. Constat enim Basilium Ancyranum subscribenda proposuisse ea quae contra Paulum Samosatenum, et contra Photinum episcopum, Sirmii decreta fuerant, ac praeterea fidei formulam in dedicatione Antiochensis Ecclesiae editam, una simul scriptione conjuncta, atque aliud nihil. Quid vero hinc colligas haud obscurum est. Si enim Sirmiensis cum adjunctis anathematismis, si Philippopolitana fides, si Antiochena illa, quae caeterarum omnium, ut ita dicam, fons et origo est, homoeusium adstruunt dumtaxat, homousium vero quamquam supprimant, minime damnant , nec Basilius voluit, ut a Liberio ea vox damnaretur, nec eam Liberium damnasse videri potest, sed nudo involvisse silentio; quae una erat oblatae ac ab eo confirmatae formulae vis.

0302B Unum tamen video, quod ex Sozomeno ipso objici adversus hanc sententiam forte posset. Eudoxius, ut haeresi tunc erumpenti patronos quaereret, in vulgus sparserat, Liberium et Occidentales tum homousium rejecisse, tum praeterea confiteri Filium Patri dissimilem. Vides itaque bicipitem esse calumniam. Quid vero Liberius? Eos qui secundum substantiam, et per omnia Patri similem non esse assererent, alienos ab Ecclesia pronuntiat . Cum itaque una tantum homoeusii professione eum pontificem sese purgantem videas, alteri calumniae capiti latus praebet. At hoc minime necesse est, ut dicamus: Eudoxius enim, qui utraque voce eamdem exprimi et asseri fidem merito intelligebat, homousium aeque ac homoeusium proscripserat, atque in ejus criminis societatem Liberium 0302C falso advocaverat: id igitur tunc agebatur dumtaxat, ut idem pontifex fidem catholicam adversus Eudoxii dolos assereret, vulgatamque adversus se calumniam eversum iret. Id vero cum aperta una homoeusii professione abunde consequeretur, tum apud Eudoxianos, tum apud ipsos etiam Catholicos, quibus tunc temporis una erat utriusque vocis, eademque vis, nihil opus fuit, ut etiam de homousio aliquid adderet, aut suam tunc proferret sententiam. Caeterum cum Liberium oblatae a Semiarianis formulae subscribentem, Anomoeos dumtaxat ab Ecclesia alienos pronuntiantem vides, aperte etiam intelligis, homousianos, et homoeusianos pari in pretio et loco ab illo habitos, ac etiam non obscure colligis, quae ejus praeterea de voce illa, cum haec ageret, sententia 0302D fuerit.

Sed ut ad eam, cui a Liberio subscriptum vidimus formulam revertatur oratio, ab eruditis quaeritur, an illa tunc temporis ex integro composita, et procusa fuerit, an vero, quae jam exstabant, Antiochena in Encaeniis, et Sirmiensis iterum exscriptae simpliciter, unaque scriptione, unoque libello alligatae huic Pontifici oblatae sint. Sed observari debet pro rei dilucidatione Antiochenam in Encaeniis fidem, omnium, quae deinde excogitatae sunt, expositionum fontem, 0303A ac typum, ac quamdam veluti sectae suae tesseram, Semiarianos perpetuo esse voluisse. Hinc ex Antiochenae hujus fidei formulis Pseudosardicensis expositio primo composita, et conflata, tum deinde anathematismis adversus Paulum Samosatenum, et Photinum promulgatis adaucta est : Sirmiensis vero, quam hoc loco Sozomenus memorat, Pseudosardicensem illam retinet, ac fere verbo tenus exprimit. Si igitur Sirmiensis fides Pseudosardicensem, si haec Antiochenam continet, si praeterea anathematismos adversus Samosatenum, et Photinum promulgatos iterum explicat, nihil opus est, ut formulam, quae oblata Liberio a Basilio est, recenter compositam, et tunc procusam fuisse dicamus ex Sozomeni mente: siquidem una haec Sirmiensis fides omnia in se ipsa 0303B continet, et complectitur, quae ille exprimit. Vim igitur huic scriptori inferunt, qui Antiochenae fidei voce, eam etiam indicatam putant, quae adversus Pauli Samosateni haeresim in ea urbe olim promulgata fuerat, eamque Antiochenae in Encaeniis, et Sirmiensi junctam fuisse opinantur, veluti homousio evertendo, qui erat Semiarianorum conatus imprimis idoneam, et comparatam. Enim vero Sozomenus unam tantum exprimit Antiochenam fidem, eam scilicet, quae in Encaeniis dicta est: quis igitur reliquus veteri illi Antiochenae expositioni locus? Quod si Liberio ea etiam proposita fuisse ait, quae adversus Paulum Samosatenum et Photinum episcopum Sirmii decreta fuerant, cum Antiochena in Encaeniis, et Sirmiensis ecthesis eos haereticos nominatim damnent; 0303C ecquae amabo Antiochenae veteris illius adversus eumdem Samosatenum synodi definitioni, si quae umquam fuit, iterum tunc depromendae necessitas esse potuit?

Sed nec ego facile concesserim, homousium ab Antiochena adversus Samosatenum synodo damnatum, rejectumque fuisse. Hoc quidem decretum (neque enim nego) Basilius Magnus, hoc Hilarius memorat. At viri docti Basilio opponunt auctoritatem Athanasii, ac rationes alias afferunt, ob quas ea de re merito dubitamus. Primo scilicet, quod assertum illud Antiochenae synodi decretum iis repugnat, quae paulo ante synodum inter utrumque Dionysium, Romanum scilicet, et Alexandrinum gesta fuerant. Secundo, quod illud ab omnibus prorsus, ne Arianis quidem exceptis, ignoratum fuerat usque ad annum 0303D 358, cujus profecto rei idoneus testis Eusebius vir infinitae propemodum lectionis, qui cum rationes omnes afferret in synodo Nicaena adversus homousium propositas, hanc nec memorat quidem . Tertio denique, quod nullo alio testimonio nititur, nisi tunc viventium Arianorum, quorum nemo ignorat, quam suspecta fides fuerit . Quod vero ad Hilarium pertinet, nullum in historica hujus rei perscrutanda veritate studium posuit, sed Semiarianis, aut 0304A credidit simpliciter, aut quod magis placet, credere videri voluit. Ne vero hoc existimer confidentius, quam par est, asserere, duo faciunt; primum quod jactatum illud ab iis decretum, non Antiochenae, sed Samosatenae synodo attribuit: alterum, quod cum quam ille causam agit, invictis aliis argumentis obtineat, nihil sua referre putavit quaerere, an verum, an falsum illud esset . Caeterum si epistola Dionysii Alexandrini nomine inscripta ad Paulum Samosatenum vera, ac genuina est, si quae Nicaenorum Patrum nomine in Ephesino concilio recitata est, fidei expositio, ad Antiochenam antiquam synodum pertinet, falsum profecto est homousium ab ea rejectum fuisse, cum utroque loco asseratur illud apertis verbis : ego vero non video, cur eorum, qui haec 0304B pro veris, et genuinis habent Antiochenae ejusdem synodi monumentis, sententia non praeferenda sit alteri, quae negat: haec enim paucis tantum, iisque levissimis conjecturis nititur, alia vero Antiochenae Ecclesiae symbolo congruit, atque auctorum ab ea aetate haud longe distantium testimonio comprobatur. Sed haec non est iis de rebus agendi locus, quem praeterea praeoccupavit vir doctissimus Michael Angelus Jacomellus intimus Cappellanus Ss. D. N. in dissertatione de haeresi Pauli Samosateni, quam si quis consulat, operae pretium fecerit.

Ad epistolam nunc venio quam Valentem, Ursacium et Germinium postulasse Hilarius ait, ut a Basilio Ancyrano legeretur. Quae fuerit igitur, a quibus scripta, quidve ea praeterea contineret, obscurum 0304C est: hoc tantum ab eodem Hilario intelligimus, actum in ea fuisse potissimum de homoeusii et homousii expositione. Epistolam, ait ille, quam a vobis de homousii et homoeusii expositione apud Sirmium, Valens, Ursacius et Germinius poposcerunt, legi; intelligo in quibusdam non minus circumspectam esse, quam liberam . Tillemontius Arianos illos, ut legeretur postulasse conjicit eo consilio, ut Semiariani, qui eadem epistola homousium anathemate proscripserant, ac deinde hoc decretum clam omnes habuerant, palam etiam illud aliquando facere, ac vocem illam damnare cogerentur. At epistola illa, quae lecta est, homousium anathemate notatum, qua saltem conjectura, ne dicam ratione probat vir doctus? Hoc Semiariani illi praestiterant in ea Ancyranae synodi encyclica. 0304D At si quis Hilarium legat, ac cum eadem synodica conferat, aliam a synodo scriptam epistolam, aliam tunc fuisse lectam facile deprehendet: in epistola enim Ancyranae synodi, eam quam Hilarius memorat, homousii, et homoeusii expositionem frustra quaeras. Causa etiam, cur quae Valenti, Ursacio, et Germinio lecta epistola est, aliam esse oporteret ab ea, quae Ancyrae scripta fuerat, haud obscura est.

Enim vero Ancyrani legati anathema consubstantiali 0305A dictum clam haberi oportere inter se statuerant: contra Valens, Ursacius, et Germinius homoeusium aversabantur, quod nihil ab homousio differre merito arbitrarentur: res tota ex Hilario constat . Quid igitur Semiariani illi facerent, ut Arianos alios ad homoeusii professionem pertraherent; anathema vero homousio dictum, clam omnes pro instituto haberent? Alia scribenda ab iis epistola fuit, qua homousii, et homoeusii vim latius explicarent, ac rationes afferrent, cur hoc alteri praeferendum esse videretur. Haec itaque scripta tunc, ac composita est, hanc Hilarius indicat, at nos frustra nunc quaerimus. Caeterum quidquid de hac epistola, quae Arianis illis lecta est, dixeris, aut scilicet diversam, ut opinor ego, illam esse ab encyclica Ancyranae synodi, aut anathema 0305B in ea dictum homousio, quod tamen ad Liberium attinet, perinde est. Neque enim praesens ille fuit cum legebatur; sed postquam ea lecta est, postquam Ancyranae definitiones ab Ursacio et Valente probatae jam ac promulgatae fuerant, Basilii tunc rerum Domini opera ab imperatore accitus Sirmium venit, omnibus scilicet, ut vidimus, confectis jam ac compositis rebus, ac eo tempore quo nihil necesse erat ut ea legeretur. Hoc vero quod aio, ex Hilario ipso non obscure colligitur, qui cum tres illos dumtaxat episcopos ejus lectionem postulasse scribat, alium nullum, cum lecta a Basilio est, adfuisse indicat.

Victorini tandem testimonio, quod idem Tillemontius in suam trahere sententiam nititur, nihil fragilius, nihil obscurius. Haec sunt ejus scriptoris verba: 0305C Orientales scribunt ad Afros, ut ejicerent a sancta Ecclesia Homousium, dicentes secum sentire et Afros, et Orientales omnes . Incertum itaque est quonam tempore haec ad Afros ab Orientalibus scripta sint, an scilicet ante Ariminense, an vero post Ariminense concilium, ejusque confirmatam Constantinopoli formulam: enim vero Afri aliquot episcopi homousium bis abjecisse videri possunt; primo cum Liberius Sirmiensem ecthesim professus est, ut vidimus; secundo cum a legatis Ariminensis concilii Arianorum formula recepta est: constat enim inter praevaricatores illos, tres ex eadem Africa praesules annumeratos. Incertum praeterea est, an Orientales illi qui ad Afros scripserant, Ariani an Semiariani fuerint, quos omnes hoc vocabulum, homousion, aeque tunc abjecisse 0305D constat. Equidem hoc ego loco Afrorum nomine eos qui Ariminensem formulam receperant, per Orientales vero, qui scripserant, Acacianos expressos existimo, ac litteras a Victorino memoratas, datas ab iis puto postquam Semiarianos ipsos qua vi, qua fraude induxerant, ut eamdem Ariminensem formulam, a praevaricatoribus illis legatis admissam profiterentur. Cur vero sic ego existimem, facit Hilarius, qui tunc Constantinopoli positus Constantio haec exprobrat: Substravisti voluntati tuae Orientales episcopos, 0306A neque solum voluntati tuae, sed violentiae; mandas tibi subscriptiones Afrorum, quibus blasphemiam Ursacii et Valentis condemnaverant, reddi: renitentibus comminaris, et postremum ad diripiendos mittis . Liquet igitur eo potissimum tempore Afros ab imperatore variis artibus sollicitatos, ut Ariminensem formulam complecterentur, ac fidem desererent: frustraque aliquod in rerum tunc gestarum commentariis argumentum quaeras, quo ante Ariminensem formulam hanc Afris episcopis vim inferre Constantium potuisse probes. Nemo etiam negaverit, quin Acaciani, qui Constantii autoritate abutebantur, eo etiam tempore ad eosdem litteras communi nomine scriptas miserint, quibus de recepta ab omnibus formula ipsa, tum certiores eos facerent, tum deinde hortarentur 0306B ut reliquis accederint. Si enim Victorini testimonium cum Hilario conferamus, facile intelligimus utrumque designare gravissima ea tempora, quae latrocinalem Constantinopolitanam synodum, qua eadem formula comprobata, et promulgata est, subsecuta sunt. Fac tamen hoc Victorini loco Orientalium voce Basilium ejusque Ancyrana legatione socios exprimi, scriptasque ab eo tunc fuisse litteras in Africam, quibus ejus Ecclesiae praesules in suam sententiam pertrahere studuisset exemplo eorum, qui cum Liberio homoeusium professi fuerant: quid vero inde conficies? An forte cum Basilius scripsit, ut homousium abjicerent, hoc etiam voluit, ut anathemate configeretur? Id vero minime necesse est, ut dicamus, cum aliud abjicere sit, aliud vero damnare, atque 0306C unum, haud alterum inferat. Rem vero se ipsa manifestam duobus allatis exemplis confirmare placet, altero ex Hilario, altero ex Arianorum penu producto. Hilarius itaque Gallicanos episcopos laudat, quod missam ex Sirmiensi oppido infidelis fidei impietatem, non modo non suscepissent, sed nuntiatam, significatamque damnassent . Acaciani vero in seleucensi synodo homousium, et homoeusium velut voces sacris Scripturis incognitas simpliciter rejiciunt, ἐκβάλλομεν. Anomaeum vero anathemate aperte damnant, ἀναθεματίζομεν.

Infirma igitur, ac jacentia argumenta vides, quae Tillemontium in eligenda sententia ancipitem habuisse visa sunt. Placet tamen unum adhuc pro Liberio testimonium nunc ex Hilario afferre. Fuerat ille 0306D effectus certior episcoporum aliquot litteris, in Ancyrana synodo, quam tantopere laudaverat, anathema Consubstantiali dictum, quamquam hoc decretum episcopi illi tectum deinde, ac secretum habere studnissent. Rationes itaque omnes quibus temerarium facinus tueri poterant cum attulisset, easque vehementissime expugnasset, tum haec ait: Sed forte dicetur mihi: Aliqui hodie ex his, qui tum synodo (Nicaenae) interfuerant, tacendum de homousio decreverunt. Et ego invitus licet respondebo dicenti, numquid non et ipsi tacendo 0307A de homoeusio esse constituunt? Oro vos, ne quisquam alius ex his praeter senem Hosium reperiatur, qui tacendum esse existimet de utroque . Vides itaque unius Hosii exemplum pro Semiarianis ab Hilario productum, quamquam eorum propugnandae sententiae haud satis idoneum, quia Hosius homousium aeque ac homoeusium a fide sustulerat. Cur igitur Liberii exemplo non utitur rei de qua agebatur confirmandae aptissimo? An Hilarius hoc dissimulans praeteriit? Hoc ne suspicari quidem licet. An igitur ignoravit? Quis vero animum inducere possit, ut credat, Semiarianos ejus pontificis potiorem auctoritatem negligere potuisse, ac rem, quam illorum imprimis intererat vulgari quam maxime, Hilarium ipsum, ac caeteros omnes clam esse voluisse? Verum 0307B ignoraverit Hilarius, quod profecto fidem superat, an vero ignoravit Valens, Ursacius, et Germinius, qui rebus a Liberio gestis praesentes fuerant? Cur vero cum ii in Ariminensi concilio Usiae nomen sublatum, ac tertiam Sirmiensem formulam confirmatam vellent, cum ob eam causam a Patribus quaererent, si Rufino credimus , an homousium quod summa constantia retinebant, an vero Christum Dominum adorandum, sibi proposuissent, de Liberio ne verbum quidem? An forte nullo in pretio apud illos fuerat aeternae Urbis episcopi auctoritas, et exemplum, quod tanti fecerant ante ejus exsilium, et Mediolanense concilium, ut ab illo uno caeterorum omnium animos pendere arbitrarentur?

§ VIII.—Hilarii exsecrationes, ex celebri fragmentorum loco adversus Liberium afferri solitas, nullo loco haberi oportere demonstratur, velut ex rejectis ab eo scriptis acceptas, bonaque fide haud agere, qui iis utuntur.

0307C

Cum igitur teneamus Sirmiensem fidem, ac formulam, quam Liberius pro humanae fragilitatis exemplo professus est, ad ea quae hinc fluunt, consectaria oratio convertenda esset. At haec a me omittenda esse existimavi, tum quod unum hoc mihi proposui, ut rerum gestarum veritatem ab involucris, quibus quasi obtegi videbatur, eo quo possem modo, explicarem, tum quod in ea re tractanda alii ante me operam diligenter collocarunt suam. Reliquum igitur est, ut videamus cur formulam illam, quam velut catholicam probaverat Hilarius in libro de Synodis, perfidiae Arianae loco habuerit in Fragmentis. Nam cum 0307D episcopi aliquot Germaniae primae et secundae ab eo quaererent, quid Orientales in fidei professionibus aut gessissent, aut gererent, rogarentque illum, ut rescriberet, quid ipse super omnibus eorum dictis sentiret, post laudatas probatasque Antiochenam ecthesim in Encaeniis, ac Philippopolitanam, quam Sardicensem ex Orientalium ore vocat, cum deinde de Sirmiensi contra Photinum agit, primo ejusdem anathematismo allato , sic ait: Quis hic ambiguitatis locus, 0308A aut quid ex sincerae fidei conscientia reliquum est? Non est exstans ei ad originem substantia aliqua alia, nisi sola quae Dei est: ut in eo nihil aliud natum esse possit quam omne quod Dei sit, quia non ex nihilo exstans aliunde non subsistit . Hoc itaque loco Hilarii apertam et manifestam sententiam vides: frustra vero dixeris illum haud probasse eam formulam tanquam integram et perfectam, sed hoc egisse, ut qui ea utebantur, eos alliceret ad catholicam fidem. Quibus enim ita rescribit Occidentales fuerant, ac perfecte catholici episcopi, atque iis cum haec scribit, aliquam in viro integerrimo, ac in re omnium maxima, simulationem suspicari piaculum est. An itaque inconstantem potius in sua illum sententia dicemus? Magnus Baronius, quae in iisdem fragmentis adversus Liberium 0308B verba legimus, margini adscripta fuisse censet, et ex eo in textum deinde translata. Natalis Alexander, tum hanc Baronii opinionem probat, tum aliam rationem addit, Sirmiensem scilicet ecthesim quae verbis tenus catholica est, spectatis tamen ejus auctoribus eorumque consiliis, perfidiam merito ab Hilario dictam; quod etiam Tillemontio placuit. Ego vero non video, cur spectatis auctoribus ea fides in Liberio perfidia videri debeat; cum vero ad Gallicanos episcopos mittitur, sincera et catholica sit, atque cur illa eum pontificem subscribentem, haereticum efficere Hilario potuerit, eorum vero, ad quos mittebatur, fidei, ac religioni nocere non posset. Petrus igitur Coustantius Sirmiensem eam expositionem ab eodem Hilario numquam ex animo probatam fuisse asserit, 0308C siquidem, quidquid praeter fidem unam Nicaenam est, perfidiae, non fidei loco constanter habuerat; quo ex capite Hilarium ipsum tum ab inconstantia purgat, tum anathema Liberio dicere haud immerito potuisse putat : at eo ipso libro, ex quo vir doctus ea verba in rem suam transtulit, Antiochenam, Philippopolitanam, et Sirmiensem fidem iterum laudat idem Hilarius ; ait enim: Damnas quoque et substantiae nomen, quo te et Sardicensi synodo, et Sirmiensi, pium esse Occidentalibus mentiebaris, quod tamen prophetica auctoritate susceptum fidei intelligentiam continebat. Quod si eas ipsas Hilarius eodem loco haud omnino probare alioquin visus est, id se facere innuit, quia nihil iis erat opus post Nicaenam fidem; nam etsi nullum in iis vitium agnoscat, aberat tamen causa religiosae, 0308D ut ille ait, voluntatis, siquidem bonorum demutatio, mali meditatio est, et non necessaria emendatio, perversitatis occasio est. At vero, an ob eam dumtaxat causam, Liberium apostatam, praevaricatorem dicere, ac diris exsecrari jure potuerit Hilarius, nemo ut opinor, facile concesserit.

Equidem, ut dicam aperte quod sentio, non video cur Hilarianae auctoritatis tanta (absit invidia dicto) in hoc quo sese explicat loco ratio habenda sit. 0309A Nemo profecto negaverit quin fragmentis illis ad posteros transmissis, magnum Ecclesiae thesaurum servaverit, ac ingentes propterea quin illi habendae sint grates. At cum in iis collocandis nullus aut ordo temporis aut rerum servatus fuerit, cum ea quae primo loco ponenda erant extremum, quae extremo priorem occupent, farraginis casu potius congestae quam justi operis nomen a viris doctis obtinent. Quis igitur certos nos faciat an liber de Synodis prior tempore sit fragmento illo, in quo de Liberii lapsu agitur, an vero posterior, ut hinc judicare possimus, utrum, cum eum librum scriberet, a precipiti illo adversus Liberium judicio re melius ac diligentius cognita discesserit, necne?

Confusa deinde rerum congeries, ac monstruosa 0309B est ejus operis facies, ut jam praemonui. Id minime negat Nicolaus Faber, qui primus in lucem emisit, ac in ea expolienda, ac obducto quodam veluti fuco occulenda, tota versatur praefatio viri docti Petri Coustantii. Multa postremo in iis sunt, quae festinanter exarata extremam manum, et criticum judicium desiderare videantur. Haec igitur facile me inducunt ut credam, ea quae nunc possidemus fragmenta, Hilarium inter rejectanea, atque a se improbata habuisse, eamque praeterea unam esse causam, cur imprecationes illas nunc legimus, erasurum procul dubio, ac alia omnino scripturum, si futurum putasset, ut ea per manus ire aliquando possent, ac palam fieri: neque enim aliquam aliam rationem video, qua illum tueri alioquin possimus, cum de eo 0309C pontifice, qui tum ante lapsum, tum deinceps etiam, magno animo fidem asseruerat, atque in lapsu ipso minime deseruisse videri poterat, haec indigne scripta reliquerit.

At quid de Hieronymo, cujus etiam adversus Liberium testimonia afferri solent? Sane in Vaticano reginae Suecorum Chronici Hieronymiani Codice, quem Holstenius admirandae vetustatis appellat, ac viri docti VI aut VII saeculo scriptum putant, de Liberii lapsu, ne vestigium quidem exstare, nos admonet vir clar. Fr. Thomas Mamachius Casanatensis theologus, atque hinc conjicit recentioribus exemplaribus adjuncta esse, quae ad eamdem rem pertinent . Ut ea vero mihi etiam suspecta sint, facit praeterea alter Hieronymi, atque huic repugnans locus 0309D ex libro de Scriptoribus Ecclesiasticis. Nam si Liberius pro fide ad exsilium pergens, a Fortunatiano fractus, et ad subscriptionem haereseos compulsus est , cur illum antea non jam ad exsilium pergentem, sed taedio victum exsilii in haeretica pravitate subscripsisse asserere potuit? Hinc saltem colligi jure potest, Hieronymum ipsum haud ex compertis a se rebus, sed ex falso potius ac olim vulgato rumore haec scripsisse, quam sane incertam famam cum Rufinus se haud 0310A tuto sequi posse existimaret, optimo sane consilio a certa proferenda sententia abstinuit .

Unus esset adhuc, qui adversus Liberium afferri solet, ex scriptore prooemii ad preces Marcellini et Faustini locus . At illum praetereo, tum quod incertum est, quid perfidiae voce scriptor ille intellexerit, tum quod ejus praeterea mendacium manifestum est: nam si Constantius Romam venit ineunte Maio, si Felicem a se intrusum pro episcopo habuit, si illi veluti episcopo legem 14, C. 3 de Episc., anno illo 357 exeunte, inscripsit, si Liberius tunc temporis nec manus perfidiae dederat, et de sua deponenda constantia ne cogitabat quidem, qui fieri potest, ut populo suum reposcenti episcopum imperator ille responderit: Habetis Liberium, qui melior revertetur?

§ IX.—Liberii in Urbem reditus describitur, et narrantur quae illum consecuta sunt. Anonymus adnotator ad defensionem Propositionum cleri Gallicani affertur, et rejicitur: Acta Eusebii presbyteri et martyris commentita: sub eo nomine non Eusebium presbyterum, sed Eusebium papam latere.

0314B

Haec habui, quae de gestis Liberii exsulis, sive ex indubiis veterum monumentis, sive ex probabilibus conjecturis accepta scriberem. At ab illis ego minime separanda puto, quae ejus ad urbem consecuta sunt reditum; sunt enim haec veluti quaedam ejusdem exsilii pars et accessio: atque hoc eo etiam facio libentius, quod iis abutantur nonnulli, ut eum pontificem nedum haereticum, verum etiam acerrimum Catholicorum persecutorem fuisse probent; tanta iis inest Romanos pontifices deprimendi voluptas. Rediit 0310C itaque Liberius ad Urbem, Anastasio teste, IV kalendas Augusti anno 358, tertio scilicet, ex quo exsul fuerat, ut communior etiam chronologorum sententia statuit, ac ex rerum, quas narravimus, serie constat. Socrates ac Sozomenus , ut vidimus, tunc ortas in urbe seditiones aiunt, at nihil in specie memorant. Hieronymi Chronicon Liberium quasi victorem Romam ingressum scribit, ac ejectos cum Felice, qui substitutus illi fuerat, Urbis clericos, qui pro Felice stabant. Aliquam tamen rei tunc gestae imaginem repraesentat auctor praefationis ad Marcellini et Faustini preces haec scribens: Tertio anno redit Liberius, cui obvians cum gaudio populus Romanus exivit. Felix notatus a senatu, vel populo de Urbe propellitur; et post paulum temporis impulsu 0310D clericorum, qui perjuraverant, irrumpit in Urbem, et stationem in Julii Basilica trans Tiberim dare praesumit, quem omnis multitudo fidelium, et proceres de Urbe iterum cum magno dedecore projecerunt. Ratio itaque cur Liberius Romanorum ulnis, cum rediit, exciperetur, ac Felix ejiceretur, unus fuit amor gregis erga pastorem suum, cujus praeter Christianos scriptores egregium in Ammiano argumentum exstat, alio loco a me productum . Hoc vero testimonium 0311A eo gravioris momenti est, quod ejusdem praefationis auctor Liberium postremo manum perfidiae dedisse asserit: hinc enim intelligis, maledicum hominem aliam nullam habuisse ejus pontificis vituperandi causam.

At si Anastasio auscultas, aliisque nonnullis, alia omnino rerum facies. Neque enim ille Urbem ingredi ausus est, cum ab exsilio redux esset, sed habitavit in monasterio sanctae Agnetis apud germanam Constantii, ut quasi per ejus interventionem, aut rogatum, rediret in civitatem. Id autem cum idem Constantius rescivisset, init cum Ursacio et Valente, Romanis presbyteris, aliisque Arianis consilium, ex eorum sententia Liberium a coemeterio sanctae Agnetis revocat, imperator una cum pontifice Romam ingreditur, 0311B iterum ipsa hora Arianos illos consultat, et Felicem, qui catholicus erat, ex episcopatu ejicit. Ab eo vero die fuit persecutio in urbe Roma in clero, ita ut intra ecclesiam presbyteri, et clerici necarentur. Hos inter Acta a Mombritio primum, ac deinde a Baluzio auctius edita Eusebium presbyterum numerant, quem a Constantio et Liberio interrogatum, magno animo fidem confessum statuunt, ac demum utriusque jussu exiguo cubiculo inclusum, ac pro eadem fide mortuum asserunt.

Quod si dicas, imperatorem bello per Illyricum, et disputationibus Arianorum Sirmii occupatum, cum Liberius urbem ingressus est, atque haec Romae agebantur, adesse non potuisse, audi qua ratione ii qui Acta illa tuentur, omnem tibi dubitationem 0311C eripiant. Aiunt igitur, ea sic intelligenda non esse, ac si Constantius Romae praesens fuerit, sed ejus loco data ab eo mandata, ac per veredarios allata, accipi a te oportere. Sic enim ni feceris, tum Anastasii, tum Actorum, quae Liberium haeresim aperte professum, ac praeterea in Catholicos acerrime saevientem produnt, fides perierit. Nihil enim proderit, si deinde dixeris, quae Orosius, Eusebii consanguineus, sodalis, et oculatus testis Acta scripserat, non ipsa illa esse, quae nunc legimus apud Mombritium et Baluzium, sed interpolata sequioribus saeculis, et immutata ad nos pervenisse. Enim vero, si quis hoc negaverit, ut jure potest, ac merito, quo argumento, quo judicio contrarium vinces?

Pudet me in his refellendis quisquiliis diutius immorari: 0311D at hinc videre licet, tantam esse praejudicatae opinionis vim, ut quae aperte falsa sunt, pro veris obtrudat, ac putidis figmentis in pretio habitis, gravissimae in viros sanctos, et immerentes calumniae ingerantur. Hinc cum altum ejus persecutionis apud scriptores omnes tum coaevos, tum huic aetati proximos, silentium sit, atque hinc figmentum illud sequioribus saeculis ortum videas, miraberis tamen esse nuper potuisse, qui, ut quod volebant, efficere possent, sordes illas collegerint, atque, ut aliquod iis pretium conciliarent, probatos auctores vexaverint, ac invitos in eam sententiam 0312A detorquere studuerint, atque hujus persecutionis vestigia in iis, quae retulimus, Sozomeni, ac Hieronymi Chronici verbis, deprehendisse sibi visi sint, audi anonymum adnotatorem ad defensionem propositionum Gallicani cleri: Quod spectat ad persecutionem, praeterquam quod huic aperta testimonia perhibentur in gestis pontificalibus Felicis et Liberii, Sozomenus quoque Liberio suos usque adeo addictos fuisse scribit, ut ejus causa gravissimam seditionem excitaverint, et ad caedes usque proruperint: sed clarissime omnium Hieronymus, ideo cum Felice ejectos clericos memorat, quod Liberius taedio victus exsilii, et in haereticam pravitatem subscribens, Romam quasi victor intravit: quibus in verbis apparet, utrumque pariter junctum, id est fidei negationem, quam importat haereticae 0312B pravitatis subscriptio, et victoriam, utique non sine vi, et pugna aliqua, cum aemulis, qui per illam victoriam ejecti dicuntur. Et haec est (o lepidum caput!) persecutio peculiaris urbi Romae, quam describunt Acta Eusebii . . . . Et illam quidem localem urbique Romae propriam Acta nostra cessasse volunt sive post Eusebii mortem, sive, quod magis series demonstrat, post synodum, auctore Damaso, qui postea pontifex fuit, in Liberium congregatam, et si non ad multum tempus, id est ad exitum usque concilii Ariminensis. Nec enim mirum est Liberium, cui tanta constantia omnes resisterent, intellexisse tandem viam a se insisti, quae res suas in odium invidiamque maximam deduceret: tum aliae subinde causae intervenisse videntur. Jam enim omissis prima et altera formula Sirmiensi, quarum 0312C alterutri Liberius subscripserat et hactenus ab omnibus subscribi voluerat, tertia in nova Synodo Sirmiensi parabatur, propter acti disputationem de majoribus conciliis Arimini in Occidente, et Seleuciae in Oriente celebrandis agitabantur consilia, quorum exspectatio suspensos omnium detinebat animos; unde per illud intervallum, incerto futurorum Liberio, facile Ecclesia respirare potuit. Post Ariminense vero concilium, si Socrati Sozomenoque credimus, renovata est persecutio, quae vix integro anno quieverat, adeoque acta nostra cum caeteris scriptoribus consentiunt, nec veritatem exaggerant, dum Liberii sive haeresim sive persecutionem describunt.

Mirum profecto est, anonymum hunc confidentia tanta mendacia tot consuere ac vulgare potuisse. Ut 0312D enim caetera omittam, primo falsum est synodum illam, quam persecutioni finem imposuisse fingit a Damaso tunc presbytero convocatam, quod ut lector ipse judicet, do actorum verba: Mortuo autem Liberio, levatur Damasus, qui voce publica damnavit Liberium cum episcopis viginti octo et presbyteris viginti quinque, et cessavit persecutio non tamen multum tempus. Defensor Gallicanarum propositionum, qui probe noverat Liberium, ut ait ille, pridem antea resipuisse, ne illa quae in suae sententiae praesidium advocat Acta deserat, ea sic intelligit, ut eam synodum a Damaso tunc presbytero convocatam velit . Eaque etiam fallacia adnotator 0313A utitur: at recitatis verbis vim inferunt apertissimam, qui ea sic explicant. Deinde an Damaso presbytero tot episcopos ad synodum convocandi jus et copia fuerit? Tertio, an ea, quam sibi scriptor uterque fingit, gravissima persecutione fervente id commodum praeterea, et facile? Quarto denique, si Liberius a Damaso presbytero damnatus, ac per synodum depositus a sede fuerat, cur idem Damasus jam pontifex Ariminense concilium ob hanc potissimum causam rejicit, quod Romani episcopi sententia expetita non fuerat? An Liberio damnato, et deposito, eo tunc jure uti licuit, ut ejus concilii decreta moderaretur? Caeterum ex hoc actorum illorum loco videre mihi videor, unde falsarius consuendo huic figmento materiam sumpserit. Viderat ille libellum Marcellini 0313B et Faustini, ejusque praefationem legerat: quae igitur tunc contigisse scimus, cum Felix Urbe ac sede expelleretur, sic accepit, ac si adversus Catholicos perpetrata essent, atque ex schismaticis Felici ipsi contra Liberium adhaerentibus martyres effinxit, infra illius saeculi captum homo plane rudis. Hinc vero Damaso electo persecutionem cessasse ait non multum tempus, quia adversus Ursinianos, aliosque schismaticos, quos ille pro catholicis itidem habuit, ex legibus et edictis imperatorum saepe actum viderat.

Secundo falsissimum est excitatam a Liberio, cum rediit, persecutionem quievisse anno fere integro ante Ariminense concilium: ut etiam falsum fuisse illam a Liberio integratam post concilium ipsum. Nam si 0313C actis illis fides est, Eusebius presbyter post septimum ab inclusione mensem dormitionem accepit XIX kal. Septembris, 14 scilicet Augusti: mensem igitur ac diem tenemus quo Eusebius defunctus est. Nunc quaero a te, o adnotator anonyme, quo illum anno defunctum censeas, an scilicet anno 358, an vero sequenti 359. Si primum ais, cum Liberius urbem Romam ingressus sit anno illo die 2 Augusti, quo ea, quam tibi fingis anteacta diuturna persecutio, quo Eusebii tui confessio, quo septimestris ante obitum inclusio, quo denique martyrium recidet? Si vero rem protrahis ad Augustum mensem sequentis anni, tempus illud frustra quaeres, et annum fere integrum, quo excitatam pridem a Liberio persecutionem, ob imminentis Ariminensis concilii exspectationem quievisse 0313D ais; siquidem si Acta Eusebii vera canunt, fatearis necesse est Liberii et imperatoris iram adversus Catholicos numquam deferbuisse, sed eo ipso tempore, quo episcopi in ea urbe collecti deliberabant, ac statim post ejusdem Eusebii mortem gravius exarsisse, Gregorio presbytero, qui eum sepulturae mandaverat, neci tradito, ac caeteris ex clero per plateas, vicos, ecclesias, et balnea, palam gladio trucidatis.

Tertio, causae, ob quas eam a Liberio persecutionem intermissam ais, falso et inepte excogitatae a te sunt. Ut enim dixi, aut Acta Eusebii presbyteri deserenda a te sunt, aut ejus in Augustum mensem anni 0314A 359 mors conferenda est. Jam vero vides, quid hinc fluat. Nam si Eusebii ipsius, et Gregorii alterius presbyteri mortem gravior et acerbior persecutio statim consecuta est, si tertia Sirmiensis formula antea conscripta jam fuerat, si episcopi Orientales Seleuciam, Occidentales Ariminum pridem convenerant, horum profecto nihil Liberium detinuit, quominus in Catholicos saevire pergeret, ac falleris tu, aut nos fallere vis. Cum autem eum pontificem primae aut alteri Sirmiensi formulae nedum subscripsisse, verum etiam ut ab omnibus subscriberetur voluisse inquis, facis pro consueta tua bona fide, ac pro ea quae Christianum decet, humanitate, qui crimen gravissimum non solum inexploratum, sed falsum profecto, velut manifestum, unus ac primus in lucem effers. Sed jam 0314B anonymum missum faciam: nam si omnes ejus fallacias persequi dicendo vellem, lectori gravioribus occupato fastidium crearem cum temporis jactura conjunctum.

Caeterum cum Acta Eusebii presbyteri rejicio, quod viri alii gravissimi fecerunt ante me, ne quis a me Eusebii confessoris sanctitatem et cultum imminutum putet: hunc siquidem ad alium sub eo nomine latentem transfero, Eusebium scilicet papam pro asserenda Ecclesiae disciplina, sartaque tecta servanda, in exsilio mortuum . Rerum enim ad eum pontificem pertinentium, cum nulla praeter nudi fere nomiminis ac cultus memoriam, cognitio esset posterioribus saeculis, haec ipsa cujusdam veluti substructionis loco jacta sunt construendae, quae nunc legitur de 0314C Eusebio presbytero fabulae rimarum plenae. Cur vero ego sic opinor, rationes accipe. Eusebii titulum in Urbe sane antiquum esse haud negaverit qui eum expressum legat in concilio primo sub Symmacho. At non videtur dicendum Eusebio presbytero dicatum illum esse potuisse, cum ejus presbyteri nomen in Martyrologiis Beda antiquioribus frustra quaeratur. Sacramentarium quidem Gregorianum recurrentem hujus Eusebii memoriam colit die 14 Augusti: at sacerdotis vox, qua eum ornat, episcopum pro usu tunc recepto exprimit, praetereaque omnia quae in Antiphonario Graduali, et Evangeliorum Capitulari ven. card. Thomasius collecta refert ad XIX kal. Septembris episcopo confessori aut martyri accommodata legis, atque ideo in S. Marcelli P. et M. aliorumque 0314D pontificum natali celebrando cani, et legi consueverunt . Ad haec Bucherianus indiculus Eusebii papae mortem consignat ad XIV kalendas Septembris; Eusebium vero presbyterum Acta illa apocrypha XIX kalendas itidem Septembris obiisse ferunt: facilis vero in iis exprimendis numeris error, ac ille tam levis, si bene advertas, ut unus idemque credi possit Eusebius, qui utrobique exprimitur. Ex alio denique Bucheriano catalogo, Eusebium papam in coemeterio Kalisti depositum fuisse constat: in iisdem Actis commentitiis Eusebius presbyter in crypta juxta corpus S. Syxti martyris et episcopi in via Appia in 0315A coemeterio Calixti sepultus dicitur. Vides itaque quam haec similia sint inter se, atque hinc intelligis, quam facile fieri possit, ut impostor, qui sequioribus et tenebrarum plenis saeculis Acta illa scripsit, ex Eusebio papa, cujus alioquin gesta diu in obscuro jacuisse scimus, Eusebium presbyterum effecerit, ac nobis obtruserit . Sane Gregorius nonus, qui Ecclesiam sancti Eusebii consecravit, minime nos edocet, an ille episcopus, an presbyter fuerit , ex quo conjici potest, nihil illum habuisse certum, exploratumque, ac rem in vado etiam tum haesisse, quae hoc saeculo Damasiani carminis beneficio lucem accepisse visa est.

§ X.—Inquiritur quem ergo sese revera Liberius praebuerit, postquam reversus ad sedem est, ac deinceps, concilii scilicet Ariminensis tempore? An se ab Athanasii communione revera unquam subtraxerit, vel quamdiu ea interruptio duraverit? De tempore scriptae ab eodem Athanasio epistolae ad episcopos Aegypti; quae illustratur. Hilarii locus ex fragmentis pro Liberio, explicatur. De iterato Liberii ab Urbe recessu, Constantii metu: Luciferi locus affertur, et illustratur. Anonymus Amstelodamensis notatur.

0315B

Fabellis igitur ad eos quos illae delectant amandatis, jam videamus quid Liberius egerit, quaeve fuerit de eo opinio, postquam Felix ejectus est, ac pontificatum, quem aliquo forte tempore legitime administraverat, sponte dimittere visus est. Duo vero tempora consideranda sunt: alterum quod ab ejus reditu ad Ariminensem synodum excurrit; alterum, quod eam deinceps consecutum est. Primo igitur loco observari potest, nuspiam legi aliquid 0315C ab eo scriptum aut gestum, quo veniam, ut aequum fuerat, ab Ecclesia deprecari visus sit. Secundo non liquere eumdem sive a suis, sive ab Italiae episcopis pro haeretico aliquando habitum: magnum vero ex hoc silentio de numquam ab eo deposita catholica fide argumentum capitur. Tertio Damasus, cum Ariminense concilium ageretur, necesse fuisse scribit, ut Romani episcopi sententia expeteretur, atque hinc quid fluat jam dixi. Quarto denique, cum Ariminenses episcopi imperatori scribant, rejectam a se formulam, quam Valens atque Ursacius proposuerant, eo quod vidissent, si ea recepta fuisset, turbationem, ac contentionem tum reliquis civitatibus, tum vero Romanae Ecclesiae suborituras esse ; intelligimus tum Romanos cives ac clericum cum 0315D episcopo suo, tum eos qui scribunt, catholicos omnes episcopos, una cum illo pacifica communione ac fide jam antea conjunctos.

Ariminensis interea synodus congregata est: at Liberium neque per se, neque per legatos suos huic adfuisse scimus. Qui vulgatam sub celebri Bossueti Meldensis olim episcopi nomine defensionem ex latino in Gallicum sermonem nuper vertit, id factum putat fraude Ursacii et Valentis, quorum scilicet 0316A intererat in absentia Romani episcopi facinus aggredi, ne ab eo impedirentur, quominus res suas facilius agerent, ac quo vellent perducerent. Hoc ego non nego, quin fieri potuerit: at si haec vera est ratio, viderit ille, qua deinde via, quove consilio, acta apocrypha Eusebii presbyteri cum suo auctore tueri deinceps poterit. Nam si Liberius Catholicorum persecutor fuerat, ut asserunt Acta illa, cur duo illi Arianorum coryphaei Romanum episcopum sibi consentientem abesse ab eo concilio voluissent? Videtur itaque probabilior eorum opinio, qui illum abfuisse putant, ne concilio huic, quod Constantius iniquis adeo conditionibus convocaverat, et cui certos agendi ac decernendi fines praescripserat, vim aliquam consensu suo conferre videretur: atque 0316B hanc esse causam intelligis, cur congregati episcopi lapsi sint, quia scilicet Romano absente pontifice, qui est Ecclesiae caput, deerat illis divinum illud inerrantiae donum, quod integro Ecclesiae corpori numquam defuturum scimus.

At quid interea cum Athanasio? An Liberius ejus communionem retinuerat? Sic equidem puto: Arianos enim, antequam is in exsilium pelleretur, id unum voluisse constat, ut pontifex Athanasium damnaret: at de mutanda a Liberio fide, ac omittendo homousio ne verbum quidem. Legantur litterae ab eo ad imperatorem tunc scriptae, ac colloquium Mediolani habitum. Abiit itaque Beroeam in Thracia exsul ob unam retentam cum Athanasio communionem: postremo fractus ad Orientales scripsit, Sirmiensem 0316C se suscepisse fidem, atque Athanasium a sua communione amovisse, pacemque cum iis habere velle: id Valenti etiam et Ursacio significavit quamquam ea epistola suspicione non vacet. Venit igitur Sirmium, Basilii Ancyrani omnia tunc pro arbitrio administrantis opera: quid actum, tractatumque tunc fuerit jam vidimus. Una fides est, quae Constantii imperatoris, Basilii praeterea atque omnium animos occupatos habuit, huc omnis omnium cura collata est: de Athanasio nihil. Cur vero? quia mutata scilicet rerum facie, alia omnino studia esse debuerant. Eruperat enim recens Eudoxii haeresis, et factio in apertum campum; adversus quam curae fuit Basilio, eos omnes, qui Usiam profitebantur, aut retinere, aut sibi adjungere: hinc de Athanasio, 0316D quem haud ignorabat cum omni fere Ecclesia communione junctum, ne cogitare quidem visus est: sic etiam Constantius, qui Basilii mente regebatur, vetus erga illum odium aliquantisper deposuit. Hinc rursus factum est, ut cum Liberius rem illam tunc prorsus neglectam, atque in oblivione positam videret, ac nihil a se amplius postulari intellexisset, minime censendus sit pristinam cum Athanasio communionem, quidquid antea scripsisset, 0317A re ipsa deposuisse; atque haec est ratio, ut ego suspicor, cur Athanasius ipse, Liberium haud quidem aperte adversus se, sed in haeresim potius subscripsisse dicat.

Caeterum, si quo tempore Ecclesiastica communio inter utrumque abrupta est, quin haec haud diu postea redintegrata fuerit, vix dubitaverit, qui legat ejusdem Athanasii epistolam ad episcopos Aegypti et Libyae, sive orationem primam contra Arianos, videatque eo loco Liberium atque Hosium inter Orthodoxos episcopos, et fidei defensores laudatos . Haec enim cum scripta sit, ut Athanasius ait, anno a Nicaena synodo trigesimo sexto, validissimum aut numquam abruptae aut jam redintegratae charitatis argumentum praestat; si enim rationes subducas, 0317B annus tunc labebatur 360; si vero annos illos exactos jam esse vis, annus tibi 361 occurrit. Me non latet esse, qui cum eam epistolam anno 356 atque ante Liberii lapsum exaratam censeant, annos illos ab ea expressos numerant ab Alexandrina synodo, quae Arium damnavit, et adversus ejus haeresim classicum prima cecinit. At ii qui ita sentiunt, vim inferunt manifestam apertis Athanasii verbis, qui unius ejusdemque generalis synodi, Nicaenae scilicet, decreto Arianos tum haereticos declaratos, tum ab Ecclesia ejectos ait. Caeterum, ne qua erroris atque aliud opinandi occasio esse posset, idem Athanasius quo loco Arianos ante 36 annos haereticos declaratos, et ab Ecclesia pulsos asserit, Meletianos ante quinquaginta quinque, schismaticos factos ait . 0317C Meletiani vero schismatis initia referri oportere ad annum 305, aut ad alterum huic proximum, ut Baronio visum fuit, manifesto evicit vir doctissimus marchio Maffeius, productis Aegyptiorum quatuor sanctissimorum praesulum ac martyrum epistolis antea ineditis, quas ad Meletium iidem miserunt . Cum enim scriptae hae fuerint fervente Diocletianea persecutione, dataeque sint ab ipso, quo illi detinebantur carcere; cumque praeterea schismatis tunc temporis erumpentis indicia, et causas iidem referant, ipsumque Meletium acerbe increpent, atque hortentur, ut ad saniora consilia redeat; recte conficit vir celebris nullo prorsus solido fundamento niti, quin potius errare eos qui Meletianum schisma ad annum 300, aut ad alterum huic proximum referunt, 0317D praevertuntque triennio integro ante ipsam persecutionem.

Tempus praeterea, quo eadem epistola scripta est, sequentia quoque verba demonstrant, quae in ea leguntur: In hisce regionibus commorans audivi, ut germani et orthodoxi fratres nuntiaverunt, aliquos ex Arii sectatoribus convenisse, ac de fide, prout voluerunt scripsisse, velleque ad vos litteras mittere, ut vel 0318A quemadmodum ipsis placet, seu potius ut illis suggessit diabolus, subscribatis, vel qui contradixerit, in exsilium ejiciatur . Enim vero, aut anno illo, aut insequenti exaratae ab Arianis, ac deinde promulgatae alicujus fidei nullum omnino invenire est vestigium in veteribus monumentis: contra vero mire omnia conveniunt cum eo anno, quo scriptam eamdem epistolam diximus: nam his verbis facile quisque expressam videt Acacianam formulam, latrocinali Constantinopolitano conventu confirmatam, potestatemque nullis constrictam finibus a Constantio factam, quam Socrates et Sozomenus memorant, quo ea ubique reciperetur; tunc enim Eudoxius et Acacius simul juncti, fidei formulam, quae Arimini recitata est una cum additamentis, quae ipsi tamquam eam correcturi 0318B eidem adjecerant, ad omnes Romani imperii provincias miserunt, eosque qui huic fidei subscribere recusassent, in exsilium ablegari jusserunt ex imperatoris mandato , atque ea tunc potissimum inducta Ecclesiae facies est, quam scriptores omnes eorum temporum describunt, aiuntque usque ad obitum Constantii durasse: neque vero ab hac me sententia depellit, quod Athanasius eodem loco Georgium, veluti tunc Alexandriam mittendum commemoret: duplex enim praedonis illius in Alexandrinam sedem irruptio fuit, alia, quae anno 356, aut ut mihi videtur, sequenti alliganda est; alia vero anno 361 post tres fere annos, ex quo pulsus ab Urbe illa populi seditione fuerat. Utramque hanc latrocinalem invasionem memorat et distinguit, suoque tempori assignat 0318C anonymus Maffeianus: ut vero priorem Heraclius comes, Cataphronius, et Sirianus vim populo illaturi, a Constantio missi praeverterant, ita etiam ne quid posteriori deesset, missus est Paulus Notarius, qui edictum pro Georgio proposuit, et domuit multos ob ejus vindictam. Quis igitur certo nos doceat, an priorem, an vero posteriorem eadem epistola Athanasius voluerit indicare? Nam quod etiam Cecropii Nicomediae episcopi, qui anno 358, die 24 Augusti sub ejus urbis Basilica terrae motu prostrata periit, mentio ibi fiat, non video, quid argui inde possit, si locus ille attente observetur: si enim cum de catholicis episcopis Athanasius agit, Maximinum Trevirensem, Julium Romanum pontificem, aliosque, quos pridem defunctos noverat, cum Hosio et Liberio 0318D tunc lucis usura fruentibus memorat, atque eos inter egregios fidei defensores collocat, in quorum de fide scriptis nullus esse poterat suspicioni locus; ita etiam non video, cur inter eos, quorum rejicienda scripta, ac dogmata, exsecranda docet, recensere non potuerit Cecropium, et Leontium Castratum, et si jam vita sublatos; siquidem hoc unum eo loco sibi proposuisse videtur, ut comparatis utriusque partis 0319A episcopis, eorumque collatis inter se scriptis, episcopi Aegypti et Libyae intelligerent, quorum eligenda, et quorum sibi fugienda sententia sit .

Redeo nunc, unde discesseram, ad synodum scilicet Ariminensem, cujus praeterea occasione, haec leguntur in Hilarii fragmentis : Sed Potamius, et Epictetus, dum damnare Romae episcopum gaudent, sicut in Ariminensi synodo continetur, audire haec noluerunt. Locum hunc luxatum, perturbatum, ac medicam, sed frustra, exspectare manum nemo est, qui non videat ac fateatur. Si quid tamen exsculpi inde potest, videtur, actum in Ariminensi synodo de Romano episcopo Liberio fuisse. Quam vero causam? Eam scilicet quae huic pontifici laudi et ornamento esset; hanc ut conjiciamus, praemittendum est, Potamium 0319B jam mortuum, si Faustino et Marcellino presbyteris fides, concilio nec adfuisse, nec adesse potuisse. Reliquum igitur est, ut ea quae in Mediolanensi concilio ab eodem Potamio, et Epicteto adversus Liberium perpetrata fuerant, refricata iterum, et memorata dicamus in Ariminensi consessu, occasione recentis formulae ab Ursacio et Valente propositae; cui cum episcopi catholici repugnarent, ac Romanum etiam episcopum certo repugnaturum scirent, fieri non poterat, quin etiam praeviderent fore, ut ille rursus vexaretur, atque iterum sede exturbaretur.

Rem vero probavit eventus: nam Liberius omnia Arimini gesta, apostolica auctoritate cassavit et in irritum misit, datis ad omnes episcopos encyclicis litteris, 0319C quas Siricius in celebri ad Himerium Tarraconensem epistola memorat. Ne vero iteratum humanae fragilitatis exemplum ederet, ipse deinde sui conscius sese subduxit, ac in coemeterii latebras contulit. Liberiani hujus iterati secessus Sozomenus aperte meminit, eumque a priori exsilio distinguit . Rufinus vero, a quo deceptus Socrates, cum Beroeae exsilio inscite confundit . Quamobrem Tillemontius, quamquam iterato huic ipsi exsilio aliquam veri speciem concedat, abesse tamen fundamentum ait, ex quo illud pro certo haberi possit: nam Sozomenus, ut ille putat, dubius est, Actis vero Liberii, quae eam rem confirmant, Baronius ipse haud multam adhibet fidem: quod si Liberianus hic secessus perit, Damasi etiam vicariatus concidit. Sic saltem visum 0319D est Constantio in monito praevio ad eadem Liberii Acta in appendicem rejecta.

Verum huic duplici exsilio nec ratio deest, nec alii praeter Sozomenum testes. Nam quod ad rationem attinet, ex eodem Sozomeno ac Socrate scimus eamdem, atque illam, quam in Oriente Eudoxius et Acacius habuere, Ursacio et Valenti concessam per Occidentalem potestatem fuisse . Hac vero latrones 0320A illos abusos esse, tum ex iisdem historicis, tum ex Hieronymo Vincentio Lirinensi et Augustino discimus, quorum dicta hic frustra afferrem. An igitur Liberium, qui Ariminense concilium in irritum miserat, atque unus eorum conatus fregerat, ab sceleratis illis illaesum, et intactum praetermissum dicemus?

Sed et Sozomeno accedunt Prosper in Chronico, quod integrum Canisius edidit , ac Lucifer adversus Constantium. Prioris testimonium minime dubium est, cum utrumque exsilium memoret et distinguat, atque alterum conferat in nonum Liberii pontificatus annum, alterum vero in consulatum Constantii VIII et Juliani Caesaris: quae vero Lucifer scribit, fateor nobis, qui ab iis temporibus longe absumus, subobscura 0320B videri posse: at si attente observentur, argumentum praestant minime dubium iteratae hujus Liberianae secessionis: ait itaque ad imperatorem: Negabis te ad idololatriam invitasse nos suscipiendam? Si censes negandum, convincent te expositiones sectae tuae episcoporum comblasphemorum videlicet tuorum, convincent te libelli recitati a te, ac dati Romae episcopis etiam catholicis, ad hoc videlicet, ut omni in loco tua roborari posset blasphemia . Sunt igitur, qui hisce verbis designari putent tempus illud, quo Constantius in Urbe substitit, anno nempe 357; eoque libellos tunc ab eo recitatos ac distributos conjiciunt catholicis, qui aderant episcopis eo consilio, ut persentisceret, quo quisque animo futurus esset erga praemeditatam jam, ac producendam ex Sirmiensi 0320C Urbe blasphemiam . At cum Lucifer, recitatos a Constantio libellos, ac per manus Episcoporum traditos scribat, ut ejus in omni loco blasphemia roborari posset, facile lector intelligit, agere illum non de praemeditata tantum, sed producta jam in lucem et promulgata blasphemia: deinde nemo facile concessurus erit, blasphemiam, quam sciunt omnes Sirmiensi illo clanculari, ac fortuito congressu deinde conscriptam, eo jam tempore efformatam, lectam Catholicis episcopis, ac per manus traditam esse potuisse, quo Constantius in Urbe substitit; si quis igitur ab Lucifero designatam, significatamque censeat impiam illam, quam dixi, Ariminensem, seu potius Acacianam formulam, a vera illum ejusdem mente vix ego abiturum credo. Haec enim illa est, 0320D quae post diuturnam coram imperatore ipso disputationem cum a praevaricatoribus episcopis recepta fuisset, proposita deinde, ac Constantinopoli publice recitata est . Quia vero Romae, quo interea imperatoris jussu delata fuerat, recitari non poterat, Liberio episcopo, totaque Ecclesia repugnante, traditam dumtaxat per manus episcoporum fuisse legimus, nullo tamen prorsus successu. Quamquam igitur Lucifer 0321A eo loco non exprimat, an Liberius, cum haec Romae agerentur, absens esset, an praesens, illum tamen abfuisse credibile est, eo consilio, ut ab eorum, quibus in episcopos huic formulae adversantes omnia licere Constantius edixerat, potestate liber, catholicae fidei integritati sua etiam fuga, et secessu cavere pergeret.

Caeterum quominus de altera Liberii ab Urbe migratione ego dubitem, faciunt potissimum haec Anastasii de Julio verba: Fuit temporibus Constantii haeretici filii Constantini. Hic in multa tribulatione, et exsilio fuit mensibus decem: et post hujus Constantii mortem cum gloria est reversus ad sedem divi Petri: haec ipsa habet vetus reginae Suecorum martyrologium, a Georgio memoratum . Vides itaque Julium 0321B sub Constantio a sede pulsum; illum praeterea Constantio mortuo post decimestre exsilium ad sedem suam cum gloria reversum vides. Haec porro si huic pontifici attribuas, falsissima sunt: at si illa expungas ab Actis Julii, ac restituas cum Baronio, aliisque eximii judicii viris, sinceris Liberii Actis, a quibus sumpta per errorem sunt, tum secundum habes ejus exsilium, tum vero omnia nitida sunt, ac sibi cohaerent. Latrocinalis enim Constantinopolitana synodus in Februario mense confecta est. Valentem autem et Ursacium, quibus tunc facta Occidentales Ecclesias arbitrio suo vexandi copia, non statim ab ea urbe discessisse constat: siquidem ipsi, si Fortunato credimus, auctores Constantio fuerunt, ut Hilarius redire in Gallias juberetur . At ille primis ejus 0321C anni mensibus Constantinopoli nondum discesserat, ut ex litteris Gallicanorum episcoporum ad Orientales apud eumdem discimus . Vero autem simile est, sceleratos hosce turbones non ante iter in Italiam instituisse quam imperator viae se daret, contra Persas iturus, adulto scilicet, ut Ammianus ait, jam vere. Hoc vero si dederis, facile etiam concedes, eosdem factam sibi ab imperatore per Occidentales Ecclesias tyrannicam potestatem explicare vix potuisse, anno illo jam medium praetervecto cursum. Hisce deinde per Ecclesias ab Urbe remotiores agendis, si aliquod aliud temporis spatium assignes, atque huic praeterea decem illos menses addideris, quos Julius falso delituisse dicitur, facile pertinges ad Constantii obitum, atque ad tempus illud, quo, ut Hieronymus ait : 0321D Episcopi qui de propriis sedibus fuerant exterminati, per novi principis indulgentiam ad proprias Ecclesias redierunt: praetereaque tum ea, quae a Julio extranea sunt, ad Liberium pertinere, tum vero alterum ejus exsilium nulla solida ratione in dubium vocari.

Atque haec sunt, quae ex diligenti synchronorum testium lectione, de rebus a Liberio exsule gestis colligi, 0322A ac certo asseri posse existimavi. Scio non deesse viros eruditione praestantes, qui eum pontificem nullo umquam modo lapsum fuisse censeant, ac quae adversus illum vulgata sunt, incerto tantum rumore niti, quae vero ab eo scripta dicuntur, falsa omnia, ac Arianorum; quorum artes, et fallaciae aliunde probe constant figmenta esse, non sine probabili aliqua ratione opinentur, sed et si ea pro veris et genuinis habeantur a nobis, puto jam liquere nihil ex iis effici, et extundi posse, quod desperatae eorum, qui ab Ecclesia projecti sunt, causae prodesse possit, nullamque ideo esse solidam rationem, cur anonymus ille Vitarum Romanorum pontificum consarcinator, catholicarum partim scriptoribus thrasonice insultare, ac captiosa perplexaque oratione ejus nobis pontificis 0322B lapsum exprobrare deinceps pergat, ut fecit ; siquidem, si quod in eo vitium fuit, non illud amissae fidei, sed pristinae depositae severioris constantiae fuit, atque illud haud ita grave, quin ratione aliqua, si non prorsus tolli, extenuari saltem posse videatur. Nam cum is esset rerum status tunc temporis, ut una eademque reputaretur, et esset, homousii et homoeusii vis, tum apud Catholicos, tum apud Anomoeos, ut oppido demonstrarunt Toutteus et clar. Gorgneus Suessionensis canonicus . Liberius fidei Sirmiensi ideo fortasse subscripsit, quod duo haec assequi se posse confideret, et ut fidem retineret integram, et ut inter Catholicos et Semiarianos homoeusii assertores episcopos, arctius iniretur foedus, quo vires amplificarentur adversus Aetii, Eudoxiique 0322C et Anomaeorum tunc palam erumpentes conatus, apprime utiles et necessariae.