Prolegomena.

1093D I. Quinti Julii Hilariani meminisse veterum neminem, est sane quod miremur; licet ipsum saeculo IV 1094D desinente claruisse ex ejus litterarum monumentis quae adhuc superant, compertum habeamus. Duos 1095A enim libellos scripsit hic auctor, in quorum utroque temporis notationem quo illos exaravit, consignatam reliquit. Et priorem quidem inscripsit: Expositum de die paschae et mensis, in cujus fine haec habet: «Consummavimus hoc laboriosum opus in die isto III nonarum Martiarum post consulatum Arcadii IV et Honorii III. Quapropter admonemus eos qui ante a nobis non emendata haec scripta accipere festinaverunt, ut secundum istum ordinem emendatum opus habere conentur; ideoque et diem et consules, quod non posuimus primo, nunc huic rationi infiximus, ut exhinc sciat quis emendatum hoc esse opus. Quintus Julius Hilarianus explicuit, emendavit die III nonarum Martiarum, Caesario et Attico consulibus.» Hujus opusculi meminit idem Hilarianus in posteriore 1095B libello de mundi Duratione. Sic enim ibi : «Nam ut ipsi scitis, olim de ratione paschae numeroque annorum mundi hortantibus vobis scripta fecisse me; sed idcirco silui aliquanto tempore, ne a nobis opuscula condimentis sapientiae alienae, irrationabiliter conderentur. Unde digestis melius rebus, de die sacratissimo paschae jam libellum praemisimus; in quo, et qui sit mensis primus, legaliter demonstravimus; dehinc etiam, cursum annorum a fabrica mundi, in hoc opusculo, suo quoque (forte, quaeque) ordine supputando, notamus.» Haec ille. Tempus autem quo posteriorem hunc libellum perscripsit, definit ipse his verbis : De Cccc vero et LXX annis a passione Domini, in consulatu Caesarii et Attici, die IX kal. April. anni transierunt CCCLXIX. Quem in locum 1095C observat Gerardus Joannes Vossius , a passione Domini ad annum CCCXCVII, quo consules fuerunt Caesarius et Atticus, annos effluxisse non CCCLXIX sed CCCLXIV. Atque ita sane scripserit Hilarianus: proclivi enim lapsu pro V, reponi potuit X. Hinc porro constat, non solum quo ordine, sed etiam quo tempore suos libellos digesserit noster auctor.

II. Jam vero prius opusculum primus in lucem extulit ex membranaceo codice DCCCXL bibliothecae regiae Taurinensis Christophorus Matthaeus Pfaffius: ejusque specimen post virum illustrem Scipionem Maffeium , edidere qui ejusdem bibliothecae Taurinensis codices mss. recensuerunt et animadversionibus illustrarunt, eruditissimi viri . Illud itaque 1095D Hilariani opusculum ad calcem Epitomes Institutionum divinarum Lactantii evulgavit laudatus editor Parisiis anno 1712 doctissimi Nicolai Nourrii cura et industria usus. Atque hanc Pfaffii editionem ex qua describendum erat praefatum opusculum, quamvis diu summoque studio quaesitam, nuspiam tamen nancisci licuit: jamque de ea mihi aliquando acquirenda spem omnem pene abjeceram; cum ecce tibi praesto fuit V. C. Josephus Vernazza, Albae Pompeiae civis ornatissimus bonarumque litterarum 1096A solertissimus cultor, qui neque umquam mihi agnitus neque a me proinde rogatus, ipsemet sua sponte unum adeo exoptatae editionis exemplar, et dono quidem datum, ad me perferendum curavit: quo sane praeclaro munere tanta cum comitate auctus, iniquus sim enimvero, nisi memetipsum humanissimo viro quam maxime obstrictum profitear, simulque gratias et agam et habeam plurimas pro ejusmodi beneficentia, qua liberalior ne voto quidem fingi possit: numquam enim non satagam, ut alibi testatum me fuisse memini, ne sit qui beneficium in immemorem plane collatum fuisse jure conqueratur. At vero quum praedictum exemplar proxime tantum elapso Septembri missum ad manus pervenerit, postquam scilicet posterius Hilariani opusculum 1096B de Duratione mundi quod nobis unum tunc in promptu erat, quin et aliorum scriptorum non pauca pro temporis ratione distributa, typis commissa jam fuerant; id solum reliquum fuit, ut priorem ejusdem Hilariani libellum in Appendicem ad calcem hujus voluminis cum aliis nonnullis conjiceremus.

III. Exstat praeterea, ut superius docuimus, ejusdem auctoris libellus alter de mundi Duratione, sive, ut fert codex ms. Vindobonensis, de Cursu temporum, quem primus Petrus Pithoeus in vulgus emisit. De quo quidem libello Margarinum de la Bigne celebrem Sorbonae theologum ita loquentem audire juverit : «Diu, inquit, multumque dubitavi, num auctori huic locum in hac bibliotheca (Patrum) darem: primum quidem, quod obscurus adhuc neque 1096C ulli scriptorum ecclesiasticorum catalogo cognitus: deinde, quod in subducendis temporum summis et rationibus, fidei non prorsum indubitatae auctor esse videatur: ac postremo, quod Danielis hebdomadas, magis ut Judaei quam ut Christiani volunt, Christi adventu et aetate non definiat omnino; et ad Chiliastarum etiam deliria sub operis finem declinasse possit videri. Sed quum magno usui futurum sperem in designanda constituendaque chronologia (qua non aliud omnium historiarum momentum varie magis ab historicis describitur) fateor, mihi religio fuit, scriptorem elegantem vix dum in hac bibliotheca natum, idque Pithoei beneficio, tam cito proscribere, vel (quod non levius) mille annis antiquiorem velut de ponte dejicere ex hac bibliotheca. Proinde amplectere, 1096D o lector, hoc Pithoei donum, quod ante annos ducentos eleganter quidem, sed non accurate satis, ut opinor, exscripsit Rodolfus presbyter, ut testatur fronti codicis adscriptum hoc elogium: Hunc librum Rodolfus lucratus est S. Bonifacio anno Domini MCCCLX. Pithoeus vero pluribus locis recognovit: ut proinde non uno tantum, sed altero nomine etiam, quod Q. Julium Hilarionem, scriptorem antiquum eumque castigatum et ornatum tibi donat, Pithoeo sis devinctus.» Haec ille. Quod superest, 1097A illa pene exciderant, quae de auctore nostro litteris tradidit cl. Mansius, quaeque hic describere libet : «Ad hunc Q. Julium Hilarianum, inquit, scriptum credo opusculum de ratione Paschatis, auctore Agriustia cive municipii Timidensium Regiorum in provincia proconsulari Africae. Lucubrationis hujus et auctoris meminit vetustissimus quidam scriptor 1098A opusculi Paschalis adhuc inediti, quem mihi ex bibliotheca Canonicorum majoris ecclesiae Lucensis descripsi, suo tempore evulgandum. Vide commentariolum meum de codice tempore Caroli Magni scripto § 15, in tom. XLV opusculorum P. Calogiera.»