Caput XXI.

I, II. Quid definitum in eo Romano concilio, ac de Constantinopolitani confirmatione. III. De fragmentis deinde agitur ab Holstenio editis. IV. Baronii conjecturae expenduntur, ac vindicantur. V. Daduli de eodem concilio testimonium adducitur.

I. Dolendum profecto est, si quae alia, tum profecto 0242B hujus synodi, quam Theodoretus maximam vocat, acta, quae aetate scriptoris libelli synodici adhuc exstitisse videntur, deperdita postea fuisse: neque enim dubitari potest quin ea omnia quae gesta decretave ab ea sunt digna prorsus fuerint doctrina ac sanctitate Patrum, qui frequentes in ea adfuerunt: at cum vetustas temporum hoc nobis bonum praeripuerit, reliquum est, ut pauca, quae possumus, conjectura saltem assequamur.

Quin itaque iis de rebus in illa actum fuerit, ob quas a Damaso convocatam diximus, nemo dubitaverit. Verum cum interea tres ab Orientalibus episcopis legati litteras, de quibus nuper actum est, attulissent, quibus eorum quae tum circa fidem, tum circa Constantinopolitanam et Antiochenam sedem 0242C decreta a se fuerant, confirmationem postulare videbantur, hac etiam de causa, quae omnium maxima, de fide scilicet actum fuisse oportuit, eaque occasione quae in Constantinopolitano concilio definita fuerant, Romae iterum probata fuisse, ac confirmata, quae Baronii aliorumque sententia est.

Objici quidem posset, Damasianae hujus confirmationis nullum exstare certum argumentum ante Photii aetatem: quin potius cum in Gelasiano decreto ex Vaticanis codicibus per Fontaninum, ac virum cl. Blanchinium edito ac recensito Nicaenae, Ephesinae, et Chalcedonensis synodi mentio dumtaxat sit, secus ac in Hormisdiano a Chiffletio edito, in quo post Nicaenam additur etiam Constantinopolitana, hinc colligi videatur, illam ab apostolica sede ante 0242D Hormisdae aetatem minime acceptam et confirmatam. At ejusdem Photii testimonium apertum adeo expressumque est, ut ego vix dubitem quin litteteras ab ipso Damaso ea de causa scriptas, ut moris erat , aut aliud aliquod documentum legerit, quo ea de re certior factus fuerit. Recensitis enim in libro de synodis praecipuarum in Oriente Ecclesiarum episcopis, qui Constantinopolitano huic concilio 0243A adfuerant, Timotheo Alexandrino, Meletio Antiocheno, Cyrillo Hierosolymitano, ac Nectario, quos synodi principes fuisse ait, illis Damasum postremo jungit, eadem non multo post confirmantem, et consensu suo comprobantem, eumque consensum, ut vides, non ex nudo tantum silentio praesumptum, sed ejusmodi praeterea fuisse judicat, ut ea valida et firma redderet, certo aliquo scilicet documento munitum, ac cum imperio et potestate conjunctum . Etsi igitur vigilantissimus pontifex haereses illas antea saepe damnaverat, credibile tamen est, aliquo iterum solemnique scripto, novam hanc invictamque definitis in Constantinopolitano illo concilio dogmatibus vim conferre voluisse, tum quod ea erant Orientalium episcoporum vota, tum quod 0243B post peremptorium hoc apostolicae sedis judicium, nulla erat amplius Macedonianis atque Apollinaristis evadendi spes. Cum itaque, ut nuper dictum a me fuit, Orientales illos a se gestorum confirmationem postulasse constet litteris per legatos episcopos Romam allatis, Damasus id praestitisse videtur in eorumdem reditu: illos siquidem abeuntes sine responsione aliqua ac sine aliis ad Theodosium litteris, quibus certior fieret de confirmata Nectarii ordinatione, ab eo pontifice fuisse dimissos nemo dixerit, quem in respondendo synodicis consultationibus diligentissimum fuisse constat, tum ex iis quae supersunt litteris, tum vero ex Hieronymi, cujus opera utebatur, testimonio. Hanc vero puto fuisse causam cur idem pontifex, Hadriano 0243C teste, qui basilicam S. Laurentii longo post intervallo reparavit, Constantinopolitanum hoc concilium pictura repraesentatum ad posteros in eadem transmitti voluerit , quo deinde exemplo Coelestinus ac Sixtus Ephesinum in Liberiana, Leo Magnus Chalcedonense in Vaticana expresserunt . Atque haec sunt, quae in Romano hoc concilio circa fidem confecta videri possunt.

II. Tillemontius actum praeterea fuisse putat de Apollinarianis ab Ecclesia recipiendis: cumque ex mandato papae Hieronymus concinnasset formulam, cui haeretici illi deinceps subscribere cogerentur, illud contigisse, quod Rufini verbis hic referre praestat: Damasus episcopus cum de recipiendis Apollinarianis deliberatio haberetur, editionem ecclesiasticae fidei, cui 0243D iidem editioni, si Ecclesiae jungi vellent, subscribere deberent, conscribendam mandavit amico suo presbytero, viro disertissimo, qui hoc illi negotium ex more procurabat, necessarium visum est in ipsa editione de Incarnatione Hominem Dominicum dici: offensi sunt in hoc sermone Apollinaristae: novitatem sermonis incusare coeperunt . Nemo profecto negaverit quin in Romano hoc concilio agi rursus potuerit de Apollinarianis, occasione Constantinopolitanae synodi, a qua damnati fuerant, cujusve definitiones Romae 0244A tunc relatas et lectas fuisse oportet. At ego vix puto, ut iteratam contra eos fidei expositionem Damasus tunc condi jusserit: cui enim bono alia fidei formula ab Apollinarianis subscribenda post illam, quam Paulino Antiocheno anno 375 transmissam diximus, atque allatis modo verbis Rufinus aperte memorat? Anno itaque 375 contigisse hoc debuit, quod idem Rufinus ab Hieronymo audiverat, scriptoque deinceps consignavit; presbyter autem ille disertissimus, quo amico et administro Damasus tunc usus est, alius fuerit oportet ab eodem Hieronymo, qui nec presbyter dici tunc poterat, ut vidimus, ac Roma aberat, seque ad solitudinem Syriacam receperat. Caeterum factum illud a Rufino minime excogitatum, sed veritati consentaneum esse, conjici potest ex 0244B mss. cod. in notis ad illas priores ad Paulinum litteras a me productis, qui eam vocem, qua impressi carent, adjunctam habent.

III. Holstenius, ex vetusta Vaticana canonum collectione fragmentum protulit, quod inscribitur ex concilio urbis Romae sub Damaso, de explanatione fidei. Hoc duplici parte constat. Agitur in priore de septiformi spiritu, qui in Christo requiescit; in posteriori vero multiformis nominum Christi dispensatio explicatur; eamque si quis conferat cum carmine sexto, observetque iis versibus pressius repeti, quod uberiori calamo eodem fragmento hic expressum fuerat, facile concedet, utrumque foetum unius ejusdemque auctoris esse, Damasi nempe, cujus nomine inscriptus est.

0244C Utraque vero ejusdem pars Eunomium ejusque asseclas respicit: nam ut a postrema incipiam, cum ex multiplicibus iis nominibus blasphemi illi conficerent Christum Dominum facturam et creaturam esse, catholici e contra Patres iis utebantur, ut vel maxime ejus erga nos misericordiam ostenderent et commendarent, quod aperte colligi potest ex Germinii litteris ad Arianos, a quibus is ad Semiarianos transiverat: Quod putant, ait ille, se pro magno de divinis Scripturis proferre, ut dicant Christum facturam et creaturam, e contrario nos secundum Scripturas dicimus Viam, et Januam, et Lapidem offensionis, et Petram scandali, et Fundamentum, et Brachium, et Manum, et Sapientiam, et Verbum, et Agnum, et Ovem, et Pastorem, et Sacerdotem, et Vitem, et Diem, et alia: sed 0244D haec omnia sic intelligimus, et dicimus, ut virtutes, et operationes filii Dei intelligamus, non ut divinam ejus ex Patre nativitatem comparemus . Varias illas ac multiplices appellationes, quibus Christus Dominus designatus legitur, ipse etiam Ambrosius, Basilius ac Nazianzenus saepe adhibent, quibus operationum ejus varietatem multiplicemque beneficentiam indigitari aiunt dispensationemque ipsius, ac servatoris ministerium non coactum.

Quo vero ad priorem ejusdem fragmenti partem 0245A attinet, neminem latet, Eunomium Spiritui sancto tum divinitatem ademisse, tum ejus originem soli Filio attribuisse: utrumque enim ex blasphemis, quae supersunt, ejus scriptis constat : hinc est, quod Damasus postquam argumentis ex sacra Scriptura petitis abunde probaverat Spiritum sanctum in Filio requiescere, naturaliter scilicet et essentialiter, tum concludit Spiritum sanctum non esse Patris tantummodo, aut Filii tantummodo Spiritum, sed Patris et Filii Spiritum, quod adstruit rationibus illis, quibus Athanasius, Basilius, Ambrosius, Epiphanius, Cyrillus, ac caeteri Patres usi sunt, ut probent unum esse, ob unam Patris Filiique naturam, nec ad res creatas amandari posse, veluti utrique consubstantialem: quae propterea est ratio, cur recentiores catholicarum 0245B partium Graeci additionem vocis, Filioque, factam symbolo, quo nunc utimur, veluti destruendae Eunomii haeresi optime comparatam tuerentur , tum deinde cur illam eidem Damaso attribuerent.

Primus hoc asseruit Alexius Aristenus XII saeculi scriptor in scholiis ad synopsim Canonum a Justello editam; illum siquidem veluti hujus sententiae auctorem producit Joannes Methonensis episcopus in responsione ad Marcum Ephesium, ac Simon Constantinopolitanus in epistola ad Joannem Nomophylacem, cujus verba, quae huc pertinent, ex Allatii interpretatione haec sunt: Sciendum porro est, ut narrat Dei amantissimus diaconus, et magnus oeconomus magnae Dei Ecclesiae Dominus Alexius Aristenus compendioso de omnibus canonibus, et aecumenicis sanctissimis 0245C synodis, nec non, et quae inter eas actitata sunt, tractatu, post Nicaenum concilium exortam esse haeresim, quae Filium quoque Patrem asserebat: namque nonnulli dicebant, quemadmodum Filius ex Patre, ita et Spiritum a Filio esse genitum, sicque Spiritum sanctum Filii filium, et Patris nepotem decernebant: quapropter ad abolendam similem haeresim et orthodoxam fidem constabiliendam, Damasus sanctissimus papa ante sanctam synodum Constantinopolitanam secundum, una cum sibi obnoxiis catholicis episcopis Romae concilium coegit, qui in sancto Nicaeno symbolo addiderunt Spiritum sanctum a Patre et Filio procedere, asseverantes vero illum genitum esse ex Filio anathemati subjecerunt. Eodem modo anathemati subjecerunt, qui non libere, et confidenter praedicarent eumdem cum Patre 0245D et Filio unius esse auctoritatis atque essentiae, et plerosque alios anathematismos contra plures haereses addiderunt. Me non latet Aristenum, seu quisquis ille sit ipso Aristeno scriptor antiquior, aliosque recentiores Graecos profecto falli, cum additionem illam Nicaeno symbolo factam Damaso attribuunt, quae multo recentioris aetatis est, quamquam quo potissimum tempore ea coeperit, non vacat inquirere . At hinc saltem colligi poterit ea de re actum tractatumque fuisse sub Damaso ante Constantinopolitanam 0246A synodum, ac proinde non sine aliqua verosimili conjectura a me asseri posse, hoc fragmentum ad aliud potius, quam ad hoc concilium, ut Holstenius opinatur, pertinere, ad illud scilicet, quod anno 380 congregatum dixi, in quo de Eunomii et Macedonii haeresi actum potissime fuisse constat.

IV. Praeter haec Holstenianus idem codex decretum continet de Patriarchalibus sedibus, ac de recipiendis, ac rejiciendis libris. Insignem Dionysianae collectionis codicem in monasterio Sanctae Crucis ego tractavi beneficio abbatis tunc doctissimi ac religiosissimi, nunc sanctae Romanae Ecclesiae cardinalis Besutii, atque alterum huic similem Vallicellianae bibliothecae, concedente viro celebri atque humanissimo patre Josepho Blanchino. Tertium ex vetustissimo 0246B Veronensis Ecclesiae archivo memorat numquam non laudandus marchio Maffeius; alterum a Dacherio sibi communicatum se legisse ait Baluzius , qui omnes haec ipsa decreta continent, quae Holstenianus hic codex. Merito igitur magnus Baronius hoc de patriarchalibus constitutum eidem Damaso, ac Romanae huic synodo vindicat, quocum viri celebres Holstenius et Franciscus Blanchinus consentiunt. Huic autem sanciendo decreto inde acceptam occasionem putant, quod cum Pontifex turbatam clandestino Constantinopolitano canone patriarchalium Ecclesiarum dignitatem intellexisset, necessarium duxerit synodali hac sua lege ejus episcopi, atque Orientalium inconsultam ambitionem retundere Paulino praesertim curante, ne quid Antiochena sua 0246C ac Alexandrina sedes, quae erat communionis, detrimenti caperet.

Me non latet hoc ipsum de patriarchalium sedium praerogativa decretum ab editore epistolarum Romanorum pontificum, aliisque Damaso abjudicari, ac Gelasio attribui, cujus esse canonem de recipiendis ac rejiciendis Scripturis, cui junctum legitur, apud eruditos convenit. Potissima hujus opinionis ratio inde capitur, quod cum fragmentum illud Holstenianum, quamquam Damasi nomine insignitum huic de praerogativa sedium decreto adjunctum habeat generalium synodorum indicem, in quo nec Ephesini, nec Chalcedonensis, sicut nec Coelestini, nec Leonis, neque Nestorii, neque Eutychetis nomina tacentur, Damasi esse nequeat, miraturque ideo Coustantius, quo pacto 0246D Baronius eo titulo atque inscriptione, cujus falsitas adeo manifesta est, tam facile decipi potuerit.

At cum hoc de sedium praerogativa decretum contineatur verbo tenus in Codice Canonum Quesnelliano, ratio haec non eam, quam Coustantius putat, vim habere posset si Codex ille jam scriptus fuisset ante Leonis Magni aetatem, ut editor censuit, misso tamen hoc incerto, fallacique praesidio, quod mihi videor asserere posse, illud est, ordinem illum numerumque primae, secundae ac tertiae sedis, ante aetatem 0247A Gelasii constitutum fuisse atque praescriptum: ejus enim aperte meminit Leo Magnus, ac Felix Gelasii antecessor, qui praeterea eodem loco eam distinctionem ab antiquis majorum statutis ad se deductam ait . Quin vero ea Statuta majorum, anteriora sunt aetate etiam Bonifacii I, cum hic pontifex ad episcopos per Thessaliam constitutos scribat: quoniam locus exigit, si placet recensere canonum sanctiones, reperietis quae sit post Ecclesiam Romanam secunda sedes, quaeve sit tertia: quae profecto apertissima sunt. Scio Coustantium annotare, hisce verbis indicari 6 Nicaenum canonem: at praeter ea, quae responderi possent, illud dumtaxat observari cum eodem Quesnello velim . Nicaeno illo canone prorsus non definiri, cujusnam Alexandrini, an Antiocheni 0247B episcopi secundus, aut tertius locus sit, cum tamen Bonifacius aliique pontifices ordinem inter eos praescriptum exprimant, ac secundum Alexandrino locum, Antiocheno tertium attribuant: Baronius itaque recto sanoque judicio colligere potuit ex eo Codice, Gelasium non tam haec primo constituisse, quam quae antea recte constituta a praedecessoribus fuerant, scriptis iterum prodidisse.

Idem esto judicium decreti de recipiendis ac rejiciendis Scripturis librisque; nam qui exstiterat in Romana Ecclesia sacrarum Scripturarum librorumque Canon, necesse etiam fuit, ut pro rerum temporumque ratione confirmaretur aut etiam augeretur a Romano pontifice. Id vero cum sub Hormisda factum concedant viri docti, qui Gelasii Catalogum auxit , 0247C cur non Gelasius ipse Damasi Decreto addidisse potuit, atque inde Decretum hoc quamquam ab eo dumtaxat auctum eidem attribui, ut deinde Hormisdae etiam attributum aliquando legimus? Neque enim Damasi aetate aut Manichaei deerant, aut Ariani, aut Priscillianistae, qui vel Scripturas sacras falsarent, vel apocryphas obtruderent, quorum proinde fallaciis confirmato iterum, ac publicato earum canone occurri debuit, ac dari praeterea Hieronymo earumdem corrigendarum cura: haec tamen fragmenta cum haud omnino constet ad Damasum pertinere, malui a judicio ferendo abstinere, ac inter dubia appendicis loco conjeci.

Quod autem ad canones spectat, qui a Constantinopolitana synodo conditi fuerant, eos, si quod de 0247D Maximo Cynico decretum fuerat excipias, a Damaso Romanaque sede nullo in pretio habitos, Leo Magnus, Gelasius, ac magnus Gregorius nos docuerunt, quorum dicta supervacaneo labore huc ego non transferam: quin tamen Nectarii ordinatio confirmata fuerit, idonei omnino testes Bonifacius I ac Nicolaus nos minime dubitare sinunt . Contra vero externam omnem cum Flaviano rejectam communionem Sozomenus, Theodoretus, aliaque eorum temporum monumenta probant: frustra vero Orientales obtendebant Apostolicos Nicaenosque canones, 0248A ut ejus conservationem rite recteque factam probarent; alia enim erat causa, cur non oporteret eam fieri, aut factam recipi: nam primo Flavianus impositus fuit, ut Nazianzenus ait, antiquo praesuli praesul novus, quod apostolicae traditioni Nicaeno concilio confirmatae adversabatur: secundo jurisjurandi religio, illum quominus assequeretur Antiochenum episcopatum, inhabilem effecerat: quarum tamen rerum, ac peracerbi inde orti dissidii, cum nulla in Orientalium litteris ad Romanum hoc concilium scriptis mentio sit, merito viri gravissimi dubitant, an illae, quod Ecclesiastica simplicitate ac sinceritate careant, ea laude dignae sint, quam Theodoretus eisdem attribuit.

Haec itaque sunt, quae ab hoc postremo Damasi 0248B concilio gesta prae caeteris videri possunt: nam quae plura alia ejus nomine, tum in conciliorum collectionibus decreta circumferuntur, incertum est, an ad istud, an ad aliquod aliud spectent, multoque incertius an Damasum auctorem habeant, de quo consule, si lubet, Tillemontium ac Coustantium. Caeterum cum hoc concilium postremum dixi, velim id intelligas ex iis quorum memoria superest; facile enim crediderim, Damasum advocatis ad natalem suum de more vicinioribus episcopis singulis fere annis synodos celebrasse, quarum tamen aliquae ob temporum vetustatem in oblivione sint positae.

V. Si Landulpho cuidam seniori Mediolanensi episcopo fides est; sedente D. Ambrosio, gravissima dissensio orta est coram Apostolico in synodo inter sacerdotes 0248C monogamos et alios sub castitate aut virginitate degentes: eaque Apostolico imperante, et aliis episcopis consentientibus, judicio B. Ambrosii delegata, ut quidquid ipse diceret, sanctum et firmum teneretur, pro uxoratis definita est: quin, si Pseudo-Datium audias, ea controversia agitata est in synodo Damasi I, 150 episcoporum, celebrata Constantinopoli, ubi B. interfuit Ambrosius. At eas eorum temporum quisquilias referre, viro clarissimo Muratorio judice, refellere est; quamquam Puricelli laudanda diligentia est, qui in ea fabella refutanda studium et operam serio collocavit suam, in dissertatione post ejusdem Landulphi Chronicon, inter Italicos scriptores vulgatum. Propius ad veritatem accessit Dandulus, cum in hoc eodem Damasi concilio, tum Priscillianum damnatum 0248D scripsit, tum synodalia ejusdem gesta tribus Orientalium legatis fuisse communicata ; quae tamen unde hauserit obscurum nobis nunc est.