Incipit Pacati Panegyricus.

0477D I. Si quis unquam fuit, imperator Auguste, qui te praesente dicturus ante trepidaverit, eum profecto 0478D me esse et ipse sentio, et his qui consilium tuum participant videri posse video. Nam cum te semper 0479A ultra omnes retro principes laudari oportuerit, nunc porro ultra quam alias praedicatus es, in ea urbe conveniat dicendo celebrari, cujus et libertatem armatus asseruisti, et auxisti dignitatem togatus, quo tandem modo consequi majestatem utriusque vestrum oratione mea potero, hoc praecipue in tempore, quo ambo ita mutuo crevistis, ut nec tu fueris adhuc major, nec illa felicior? Huc accedit auditor senatus, cui cum difficile sit pro amore quo in te praeditus est de te satis fieri, tum difficilius, pro ingenita atque haereditaria orandi facultate, non esse fastidio rudem hunc et incultum transalpini sermonis horrorem, praesertim cum absurdae sinistraeque jactantiae possit videri, his ostentare facundiam, quam de eorum fonte manantem in nostros usque usus derivatio 0479B sera traduxit. Quibus equidem cogitatis adeo sollicitor, ut non eos tantum hodie arbitrer interesse quos cerno, sed assistere obversarique dicturo Catones ipsos, et Tullios, et Hortensios, omnesque illos oratores putem, qui me in posteris suis audiunt. Ita multiplici circumventus metu, quasi parum habeam timere quod video, video quod timeam.

II. Quid ergo? novusne me pavor et inopina trepidatio in ipso dicendi tempore deprehendit? Mihi vero ii omnes quibus altrinsecus jactor aestus diu ante meditati, longeque prospecti sunt. Sed cum admiratione virtutum tuarum ab ultimo Galliarum recessu, qua littus Oceani cadentem excipit solem, et deficientibus terris sociale miscetur elementum, ad contuendum te, adorandumque properassem, ut 0479C bona quae auribus ceperam etiam visu usurparem: timui, 0480A fateor, laboris officium ipsa taciturnitate corrumpere. Ita dum obsequio interpretor impudentiam, dum in eumdem hominem non puto convenire gaudium et silentium, duas res diversissimas junxi: metum et temeritatem. Quin et illud me impulit ad dicendum, quod ut dicerem nullus adigebat. Non enim jam coacta laudatio, et expressae metu voces periculum silentii redimunt. Fuerit, abieritque tristis illa facundiae ancillantis necessitas, cum trucem dominum auras omnes plausuum publicorum ventosa popularitate captantem mendax assentatio titillabat, cum gratias agebant dolentes, et tyrannum non praedicasse tyrannidis accusatio vocabatur. Nunc par dicendi tacendique libertas; et quam promptum laudare principem, tam tutum siluisse de 0480B principe. Libet igitur redditam postliminio securitatem loquendo experiri: libet inquam, quia neminem magis laudari imperatorem decet quam quem minus necesse est.

III. De te igitur mihi sermonis hujus auspicium erit ille felicitatis publicae auspex dies, qui te primus inauguravit imperio. Nam ut divinis rebus operantes in eam coeli plagam ora convertimus a qua lucis exordium est, sic ego vota verborum quae olim nuncupaveram soluturus, id oratione mea tempus arripiam quo Romana lux coepit. Jacebat innumerabilibus malis aegra, vel potius dixerim, exanimata respublica, barbaris nationibus Romano nomini velut quodam diluvio superfusis. Sed parcam replicare causas, et placatum vulgus offendere. Nam cum per se vivax sit recordatio 0480C calamitatum, tum mihi metus hanc gaudiorum 0481A praesentium lucem tristium commemoratione fuscare. Faciam ergo quod facere praestantes scientia medicos saepe vidi; altorum vulnerum cicatrices, postquam eutem sanitate duxerunt, manu pendente tractabo, praesensisse, et singulos universosque rogitasse contentus, an cum inter omnes liqueret fessis rebus medendum, tali aliquo viro publicis gubernaculis admovendo, qui imperatoris unius tueretur aetatem, alterius juvaret laborem, potuerimus hujusmodi principem vel optare. In integro itaque rem totam esse faciamus, et in quodam orbis terrarum comitio quaeri putemus quisnam sit ille qui debeat tantam molem subire, et nutantia Romanae rei fata suscipere. Nonne is omnium suffragiis hominum tributim centuriatimque legeretur, cui felix patria, cui domus 0481B clara, cui forma divina, cui aetas integra, cui militarium civiliumque rerum usus contigisset?

IV. Cuncta igitur a capite proposito ordine prosequamur, jam profecto constabit eum principem declaratum qui et ab omnibus legi debuerit, et ex omnibus. Nam primum tibi mater Hispania est, terris omnibus terra felicior, cui excolendae, atque adeo ditandae impensius quam caeteris gentibus supremus ille rerum fabricator indulsit. Quae nec Austrinis obnoxia aestibus, nec Arctois subjecta frigoribus, media fovetur axis utriusque temperie. Quae hinc Pyrenaeis montibus, illinc Oceani aestibus, inde Tyrrheni maris littoribus coronata naturae solertis ingeni ovelut alter orbis includitur. Adde tot egregias civitates, adde culta, incultaque omnia vel fructibus plena, vel gregibus; 0482A adde auriferorum opes fluminum, adde radiantium metalla gemmarum. Scio fabulas poetarum, auribus mulcendis repertas, aliqua nonnullis gentibus attribuisse miracula; quae ut sint vera, sunt singula. Nec jam excutio veritatem. Sint, ut scribitur, Gargara proventu laeta triticeo, Mevania memoretur armento, Campania censeatur monte Gaurano, Lydia praedicetur amne Pactolo; dum Hispaniae uni quidquid ubique laudatur assurgat. Haec durissimos milites, haec experientissimos duces, haec facundissimos oratores, haec clarissimos vates parit: haec judicum mater, haec principum est. Haec Trajanum illum, haec deinceps Adrianum misit imperio; huic te debet imperium. Cedat his terris terra Cretensis parvi Jovis gloriata cunabulis, 0482B et geminis Delos reptata numinibus, et alumno Hercule nobiles Thebae. Fidem constare nescimus auditis, deum dedit Hispania, quem videmus.

V. Erat justae compensationis occasio, ut qui de patriae tuae laudibus pauca dixissem, patris saltem virtutibus praedicandis prolixius immorarer; sed quid faciam? Novam quamdam patior ex copia difficultatem. Quid, inquam, faciam? Quae Rhenus, aut Vahalis vidit aggrediar? Jam se mihi Sarmatica caede sanguineus Ister objiciet. Attritam pedestribus praeliis Bataviam referam? Saxo consumptus bellis navalibus offeretur. Redactum ad paludes suas Scotum loquar? Compulsus in solitudines avias omnis Alamannus, et uterque Maurus occurrent. Cum igitur impediat turba dilectum; ad hoc viri 0483A tanti praestet gesta in summam referre, quam enumerando tenuare. Dixisse sufficiat unum illum divinitus exstitisse in quo virtutes simul omnes vigerent quae singulae in omnibus praedicantur. Au si ejus saeculo mos ille vixisset quo Romani duces Macedonici, Cretici, Numantini de vocabulis gentium subactarum adoptivum insigne sumebant: nonne hodie pauciora in annalium scriniis quam in vestrae domus titulis cognomenta legerentur; cum ipse Saxonicus, ipse Sarmaticus, ipse Alamannicus diceretur, et quantum tota respublica habet hostium, tantum una familia ostenderet et triumphorum?

VI. Sed quid necesse est mitti in praeteritum diligentiam curiosam? Patrem, Imperator, tuum de te aestimemus. Nec difficilis conjectatio est. Nam 0483B cum duo sint quae claros duces faciant: summa virtus, summaque felicitas; scire obvium est qua praeditus fuerit virtute qui te docuit, qua fuerit felicitate praeditus qui te genuit. O digna imperatore nobilitas, ejus esse filium principem, qui princeps esse debuerit, qui hunc Romani fastigii apicem non solum fortitudine atque sapientia, sed decore etiam corporis et dignitate potuerit aequare! Velut tua haec forma venerabilis, quam fortunae suae par est! quam longe lateque conspicua commendat imperium! Ut plane in ambiguo sit utrumne te magis nostris mentibus virtus, an obtutibus vultus insinuet. Non frustra plane opinione sapientium qui naturalium momenta causarum subtilius sciscitati, arcanis coelestibus nobiles curas intulerunt, augustissima quaeque 0484A species plurimum creditur trahere de coelo. Sive enim divinus ille animus venturus in corpus dignum prius metatur hospitium; sive, cum venerit, fingit habitaculum pro habitu suo; sive aliud ex altero crescit, et, cum se paria junxerunt, utraque majora sunt, parcam arcanum coeleste rimari. Tibi istud soli pateat, imperator, cum deo consorte secretum. Illud dicam quod intellexisse hominem, et dixisse fas est: talem esse debere qui a gentibus adoratur; cui toto orbe terrarum privata, vel publica vota redduntur; a quo petit navigaturus serenum, peregrinaturus reditum, pugnaturus auspicium.

VII. Dudum, ut video, dedignaris hanc gloriam; sed patere ea a me in laudum tuarum parte constitui, quae solebant in aliis sola laudari. Virtus tua 0484B meruit imperium, sed virtuti addidit forma suffragium. Illa praestitit ut oporteret te principem fieri, haec ut deceret. An vero quidquam putamus in imperii tui declaratione praeteritum, cum ductam esse rationem ipsorum etiam videamus annorum? Cujus quidem rei tanta fuit cura majoribus, ut non solum in amplissimis magistratibus adipiscendis, sed in praeturis quoque, aut aedilitatibus capessendis aetas spectata sit petitorum, nec quisquam tantum valuerit nobilitate, vel gratia, vel pecunia, qui annos comitiali lege praescriptos festinatis honoribus occuparit. Nec injuria id quidem. Nam et qui venturi sunt in virtutis adoptionem, illo tamen adolescentiae lubrico, ut non cadant, titubant. An non clarissimos nominis Romani viros Sullas, Catulos, 0485A Scipiones loquor, aliquantisper sibi luxuria vindicavit? Quos etsi ad portum mutati in melius revexerint flatus, diu tamen vitiorum turbo jactavit, et naufragos atque fluctuantes, ab illis quibus mersabantur erroribus aegre aetas recepit. Bene igitur cuncta quadrarunt, et caeteris, quae innumera congruebant, anni quoque suum junxere suffragium, qui soli in homine perfecti bono duarum potiuntur aetatum, virtute juvenum, et maturitate seniorum. Prius forfasse imperium inire debueris, ut diutius imperares: sed sine exempli periculo providebitur ne quid amiseris. Vita longiore pensandum quod ex praeterito perdidisti. Parum interest quando coeperit quod terminum non habebit.

VIII. Hactenus in te praedicata sint, Imperator, 0485B dona fatorum; nunc ad ea proferamus gradum quae tibi debes. Neque enim tua illa praeterita bellicae rei gloria, quam per tot laborum experimenta quaesisti, adscribenda fortunae est. Cui hoc nomine etiam succenseri potest, quod quem sceptro et solio destinaverat, numquam indulgenter habuit. Sed ut severi patres his quos plus diligunt filiis tristiores sunt, ita illa te plurimis bellis, et difficillimis reipublicae temporibus exercuit, dum aptat imperio. Et prius quidem quam ad illa veniam, quae aevi maturus egisti, summatim tuum illud attingam cum patre divino castrense collegium, actas sub pellibus hiemes, aestates inter bella sudatas, dies noctesque praeliando aut vigilando consumptas, gravissimas pugnas terra marique pugnatas. Non tam patiens Africanus 0485C prima rudimenta militiae sub Paulo patre toleravit, nec pari indole Annibal puer in tentoria Hispana successit, nec futurarum spe certiore virtutum Philippaea castra Alexander nondum Magnus 0486A implevit. Quos etsi plurima laude dotaverit amplificatrix veri vetustas, nihil plus tamen blandita praestitit quam ut eos in his annis secutos regum, aut ducum castra vulgaret, in quibus tu ita fortiter multa gessisti, ut ea non tantum Alexander, aut Africanus, aut Annibal videre dum discerent, sed parentes atque institutores eorum optassent facere dum docerent.

IX. Quam tecta sunt semper consilia fortunae! Quis, quaeso, tum publicis rebus non putasset, inimicum tuum illum a statione castrensi ad quietem receptum? Enimvero illa futurum principem comens, idcirco paulisper voluit esse privatum, ut quia jam ad plenum bellicis artibus abundabas, usus civilis experiens sub otii tempore reddereris. Quod ego 0486B tuum otium aliorum negotiis anteverto. Non enim te amoena littora, nec dispositi ad temporum vices habuere secessus, sed sive tu agris, sive oppidis tempus dabas, rem et famam pariter augebas. Et in urbibus quidem omnium aetatum ordinumque homines his, aut illis beneficiis apprehendebas, amicorum commoda, absentium negotia assiduitate, consilio, re juvabas. Jam si placuisset oppida rure mutare, ut tu vitae oblitus urbanae exsequebaris agricolam? Audio etiam, imperator, et credo saepe aliqua te laborum tibi injunxisse, et ne contraheres corporis veternum, cujuscemodi semper opere insidiantis otii tersisse rubiginem. Sic agrestes Curii, sic veteres Coruncani, sic nomina reverenda Fabricii, cum induciae bella suspenderant, inter aratra vivebant; 0486C et ne virtus quiete languesceret, depositis in gremio Capitolini Jovis laureis, triumphales viri rusticabantur. Inde est quod accepimus datos serentibus fasces, et missas cum curulibus suis per rura palmatas, 0487A quod agricolas consulares, pastoresque trabeatos, et dictatores inter armenta vestitos. Sed illos quidem angusta res familiaris addicebat labori, ut quibus ipsi suburbani horti, praecepsque Janiculum, et jugera arctata pomoerio vomere essent aut ligone versanda, nec injuria opus reverteretur ad dominos, cum deerant quibus juberent. Detrahit laudem patientiae inopia: majoris exempli est labor sine necessitate.

X. Gaudent profecto divina perpetuo motu, et jugi agitatione se vegetat aeternitas, et quidquid homines vocamus laborem, vestra natura est. Ut indefessa vertigo coelum rotat, ut maria aestibus inquieta sunt, ut stare sol nescit, ita tu, imperator, continuatis negotiis, et in se quodam orbe redeuntibus 0487B semper exercitus es. Vix tecta Hispana successeras, jam Sarmaticis tabernaculis tegebaris. Vix emerita arma suspenderas, jam hosti armatus instabas. Vix Iberum tuum videras, jam Istro praetendebas. Ne tum quidem cum in altiorem provectus gradum, jubere tantum, et dividere cum negotiis otium, et parta gloria velut reposito frui posses honore, operam remisisti, quin omnium castrensium munerum numeros primus, aut cum primis obires, stare pro signis, excubias sorte agere, vallum ferre, locum bello antecapere, speculatum egredi, castra metari, 0488A in praelium primus ire, praelio postremus excedere, dux consilio esse, miles exemplo: ut jam tum posset intelligi alios imperatori pugnare, te tibi. Illud tamen prae caeteris mirum, quod cum omnia faceres ut imperare deberes, nihil tamen faciebas ut imperares.

XI. Argumento est dies ille communis boni auctor, quo tu cum ad suscipiendam rempublicam vocabaris, oblatum imperium deprecatus es: nec id ad speciem tantum, ut cogi videreris, sed obnixe, et diu, et velut impetraturus egisti. Quippe aberat causa fingendi. Non enim te princeps solus et domi, et tanquam tentaret ambibat, sed publice et in comitio, et ut aliud jam facere non posset. Prorsus ut, nisi imperium affectu simplici noluisses, potueris velle securus. Expostulari hoc loco tecum reipublicae verbis 0488B necesse est, quae in summam tua cunctatione formidinem a media spe relapsa, tali aliqua te profecto, sed quam solus audires, voce convenit: Parumne me, Theodosi, hactenus distulere fata, ut tu insuper tentes moras augere fatorum? An nescis rem tuam per momenta consumi? Nescis me tibi, tuisque decrescere? Quidquid atterit Gothus, quidquid rapit Hunnus, quidquid aufert Alanus, id olim desiderabit Arcadius. Perdidi infortunata Pannonias; lugeo funus Illyrici; specto excidium Galliarum. Principum senior in tanta bella non 0489A sufficit; alter etsi futurus sit aliquando fortissimus, adhuc tamen parvus est. Tu dubitas excipere collapsam, et ut nihil differas, sero reparandam? Hanc mihi gratiam refers quod te etiam felix desideravi? quod cum me Nerva tranquillus, amor generis humani Titus, pietate memorabilis Antoninus teneret; cum moenibus Augustus ornaret, legibus Hadrianus imbueret, finibus Trajanus augeret, parum mihi videbar beata, quia non eram tua? Quid tu mihi faceres si juris tui esses? Orat ecce te dominus meus, orat ecce te dominus adhuc tuus, et, qui posset cogere, mavult impetrare. Imperium quod ab imperatore defertur, tam tibi nolle jam non licet, quam velle non licuit.

XII. Solus igitur, Auguste, solus inquam omnium 0489B qui adhuc imperaverunt ut princeps esses praestitisti. Alios empta legionum suffragia, alios vacans aula, alios affinitas regia imposuere reipublicae: te nec ambitus, nec occasio, nec propinquitas principem creaverunt. Nam et eras a familia imperatoris alienus, et asciscebaris tertius, et cogebaris invitus, invitus inquam. Audite hoc publici parricidae, qui oblita fide, dominorum sceptra cepistis, et periculo non minore quam scelere, imperium vita paciscentes, sanguinis pretio regium nomen emistis; repulsam patitur principatus, et unus est ambitus candidati ne declaretur. Credetne hoc olim ventura posteritas, et praestabit nobis tam gloriosam fidem, ut nostro demum saeculo annuat factum quod tantis infra supraque temporibus nec invenerit aemulum, nec habuerit 0489C exemplum? Sed qui vitae tuae sectam rationesque cognoverit, fidei incunctanter accedet, nec abnuisse dubitabit imperium sic imperaturum. Illi enim, illi avide regna desiderent, quos soluta legibus 0490A vita delectat, quorum crudelitas indamnatos necandi, cupiditas privata rapiendi, libido honesta foedandi jus atque impunitatem requirunt. Quid tua intererat te principem fieri, qui futurus eras in imperatore privatus? Nisi forte in te hodie aut pudicitiae remissior cultus, aut minor sanguinis humani metus, aut alienae rei major est appetitus. Idem es qui fuisti, et tantum tibi per te licet quantum per leges licebat. Jus summum facultate et copia commodandi, non securitate peccandi experiris. Unum tibi praestitit principatus, ut certum haberemus omnes, etiam sub imperatoribus aliis vixisse te legibus tuis. Nam qui nihil facit licenter cum potest, nunquam voluit.

XIII. Quin ubi primum te imperio praestitisti, non contentus ipse ultra vitia recessisse, alienis vitiis 0490B corrigendis curam adjecisti; idque moderate, ut suadere potius honesta quam cogere videreris. Et quia vel longo Orientis usu, vel multorum retro principum remissione, tantus quosdam luxus infecerat, ut adulta consuetudo lasciviae haud quaquam facile videretur obtemperatura medicinae, ne quis se pati injuriam putaret, a te voluisti incipere censuram, et impendia palatina minuendo, nec solum abundantem rejiciendo sumptum, sed vix necessarium usurpando demensum, quod natura difficillimum est, emendasti volentes. An quis ferret moleste ad principis semet modum coerceri? aut subtractum sibi doleret de privata luxuria, cum videret imperatorem, rerum potentem, terrarum hominumque dominum, parce contenteque viventem, modico et 0490C castrensi cibo jejunia longa solantem? ad hoc aulam omnem Spartanis gymnasiis duriorem, laboris, patientiae, frugalitatis exemplis abundantem? neminem unum inveniri, qui auderet ad penum regium 0491A flagitare remotorum littorum piscem, peregrini aeris volucrem, aliem temporis florem?

XIV Nam delicati illi ac fluentes, et quales tulit saepe respublica, parum se lautos putabant, nisi luxuria vertisset annum, nisi hybernae poculis rosae innatassent, nisi aestiva in gemmis capacibus glacie falerna fregissent. Horum gulae angustus erat noster orbis. Namque appositas dapes non sapore, sed sumptu aestimantes, illis demum cibis acquiescebant, quos extremus Oriens, aut positus extra Romanum Colchus Imperium, aut famosa naufragiis maria misissent, quos invitae quodammodo reluctantique naturae hominum pericla rapuissent. Ut taceam infami saepe dilectu scriptos in provinciis aucupes, ductasque sub signis venatorum cohortes militasse 0491B conviviis, nonne cognovimus cujusdam retro principis non prandia saepe, sed fercula sestertium millies aestimata, patrimoniorum equestrium pretia traxisse? Tuae, Imperator, epulae, mensis communibus parciores, locorum ac temporum fructibus instruuntur. Hinc certatim in omnes luxuriae pudor, parcimoniae cultus inolevit, et quiescentibus legum minis, subiit quemque privatim sui poenitentia. Sic est enim, sic est, exasperat homines imperata correctio, blandissime jubetur exemplo.

XV. Sed cum haec, et ad hunc modum caetera mores hominum et instituta formarint, tum nihil abdicandis vitiis, adoptandisque virtutibus impensius sentio profuisse, quam quod his te viris semper dedisti, quos affectare publica deberet imitatio, qui, 0491C quam facile tibi fuissent sequacesque discipuli, tam caeteris expetendi essent magistri. Ut de his sileam, quod tibi primus ille nascentis imperii dies obtulit, tantis virtutibus praeditos, ut non pro copia sumpti, sed ex copia viderentur optati, quot tu postea qualesque legisti, quibus provinciarum custodiam, 0492A quibus militaris rei summam, quibus consiliorum tuorum arcana committeres? Ergo cum duplex fuerit iste dilectus, unus ex judicio, alter ex fato, incertum meliores viros sapientia tua, an fortuna quaesiverit, cum tales vel acceptos habeas, vel repertos, ut et illi meruerint teneri, et isti debuerint cooptari.

XVI. Ecquis imperatorum unquam putavit amicitiae cultum in regia laude ponendum? Humilis haec virtus, dubiumque an virtus judicabatur, nec palatiis digna, sed periculis habebatur. Inde facilius inveneris, qui pecuniam ex aerario, quam qui ex animo fidem prompserint. Optimus ille ditabat, non etiam diligebat, prodesse noverat, amare nesciebat. Tu amicitiam, nomen ante privatum, non solum 0492B intra aulam vocasti, sed indutam purpura, auro gemmisque redimitam, solio recepisti, reque, non verbis asseruisti, principis mentem tanto in suos benigniorem esse debere, quanto sit fortuna praestantior, cum fide ac facultate paribus agas, et familiaribus tuis imperator tribuas, quod privatus optaras. Quanquam quae capere vota potuerunt, quod plerique te principe consecuti sunt? Nec nunc de his honoribus loquor, quos in quemcumque conferre imperatori necesse est. Dux aliquis evehitur? Exigit disciplina castrorum. Praefectus attollitur? Imponendum est provinciae caput. Consul creatur? Habiturus est nomen annus. Ita in summis illis pulcherrimisque beneficiis, est aliqua praestantis utilitas. A te, nova benignitate, is amicis honos habitus 0492C est, qui totus esset illorum, quibus deferebatur, nihilque ex eo ad te redundaret nisi dandi voluptas. Cui cum essent domi filii, geminae illae spes oculique reipublicae, dilatis eorum magistratibus amicos consulatu ornavit. Si mehercule vir ille divinus, felicitatis publicae auctor, parens tuus 0493A viveret, quid aliud exspectasset a filio, quam ut nepotibus anteferretur? Praestitisti igitur amicis, quo plus nec patri praestare potuisses. O benevolentiae tuae singulare consilium! Auges tempore dignitatem, quae incrementum ex magnitudine non habebat. Renuntiantur amici ante filios tuos consules, quia non poterant plus esse, quam consules.

XVII. Eat nunc sui ostentatrix vetustas, et illa innumeris litterarum vulgata monumentis jactet exempla. Pirithoi fidem praedicet, et decantatum omnibus scenis Phocaei juvenis laudet officium; Pythiam etiam, si videtur, dicat et Damona, quorum alter in amici morte se vadem obtulit, alter ad diem vadatae mortis occurrit. Ut haec esse vera credamus, quae mendaciis vatum in plausus aptata cavearum, fidem tempori debent: num praestare credendo plus 0493B possumus, quam ut istos, qui amicitiae laude censentur amicorum fuisse, quam sui diligentiores putemus? Sed cum instituente natura plus fere filios, quam nosmetipsos diligamus, omne vicit exemplum, qui amicos his praetulit, quos sibi praeferebat. Sed tu quidem, ad exonerandam debentium verecundiam, quae in tuos confers, non vis videri praestare, sed reddere. Geramus tibi morem, et beneficiorum summas tuorum pro tua voluntate ducentes, quidquid familiaribus tuis tribuis non expendi potius, sed rependi putemus; enimvero cum leviter cognitos, aut etiam semel visos iis honoribus simul ditas, quibus et amici possent esse contenti, nonne omnibus vis probare amicum tibi esse qui bonus sit? Cuicumque quid publici mandatum fuerit officii, praemium 0494A spondetur, et redditur. Sibi humilitatem et tenebras suas imputet jacens virtus, quae non obtulit se probandam. Quod conscientiae tuae sufficit, honoratus est qui probatus.

XVIII. Velim tamen dicas unde, cum tantis promissa persolvas, quid cui promiseris scias, nec te vel reipublicae cura, vel ipsa illa tuorum beneficiorum turba confundat, ut parcior, tardiorve, tempore quem, modove decipias. Quis debitor verecundus ita mutuum ad diem reddit, ut tu, quod promittis, appendis? Nec imponi negligentibus arbitreris. Quotidie in beneficia tua quaerimus, et memoriam convenimus, et ne singulis insidietur oblivio, cum altero quisque conferimus. Unum invenire non possumus, cujus spem atque exspectationem non dicam 0494B fefelleris, sed, quae delicatior est querela, distuleris. Solamne me, imperator, benevolentiam tuam mirari putas? At ego miror etiam memoriam. Nam cui Hortensio, Lucullove, vel Caesari tam parata umquam adfuit recordatio, quam tibi sacra mens tua loco momentoque, quo jusseris, reddit omne depositum? Utrum te tamen ipse admones? an ut illi majestatis tuae participi deo, feruntur assistere fata cum tabulis, sic tibi aliqua vis divina subservit, quae quod dixeris, scribat, et suggerat? Nihil ita primoribus labris polliceris, quin promisso fidem subdas, et verba re sancias. Nemo jam, nemo beneficia, quae dederis, ab eo credit tempore computanda, quo dederis, quia tam sint certa, quae spondes, ut tum videantur accepta, cum spondes.

XIX. Jam idipsum, quod ante promittis, nonne 0495A de summo purissimae mentis candore proficiscitur? nam cujus est animi nec vota hominum fatigare, nec adhibere muneribus artem difficultatis, sed denuntiare praestanda, ut et prolixior sit sensus bonorum, nec repentina felicitas faciat attonitos, et similes reddat ingratis? animos enim nostros, subitis affectibus impares, proinde laetitia ac dolor, si deprehendat, externat. An non illa Romana pietatis notissimae mater, nuntio mali Cannensis exterrita, filio reduce, quem flebat, diriguit in mortem, nec par esse gaudio potuit quae superfuerat orbitati? Conscius igitur coelestis arcani, et naturalium depositorum, mavis hominibus sperata procedere, quam insperata supervenire beneficia. Nec immerito. Namque fugitiva successuum repentinorum voluptas ut 0495B occupat, sic relinquit; felicitas longior est, expectare securum. Itaque cum hactenus a natura esset statutum, ut bona sua homines nescirent, et tum primum inciperent felicitate gaudere, cum coepissent esse felices, tu promittendo praestanda invenisti tempus, quod nobis natura subtraxerat, ut quos adepta solum juvabant, etiam adipiscenda delectent.

XX. Pari benignitate cum plures afficere honoribus velles, quam honorum loca admitterent, et angustior esset materia voluntate, nec mentem tuam quamvis diffusum caperet imperium, quem nondum aliquo provexisti gradu, tamen dignatione es solatus. Atque haud scio, an quibusdam consolatio ista suffecerit. Ille cohonestatus affatu, ille mensa beatus, ille osculo consecratus est. Ita omnibus, qui te principe 0495C sibi jure confiderent, aut processit dignitas, aut satisfecit humanitas, humanitas inquam, quae tam clara in imperatore quam rara est. Nam cum indiscreta felicium pedissequa sit superbia, vix cuiquam contigit et abundare fortuna, et indigere arrogantia. Cujus quidem ita majores nostros pertaesum 0496A est, ut graviorem semper putaverint servitute contemptum, ejusque impatientia sint coacti post bellatores Tullos, Numasque sacrificos, et Romulos conditores regnum usque ad nomen odisse. Denique ipsum illum Tarquinium execratione postrema hoc damnaverunt meledicto; et hominem libidine praecipitem, avaritia caecum, immanem crudelitate, furore vecordem vocaverunt superbum, et putaverunt sufficere convicium. Quod si per rerum naturam liceret, ut ille Romanae libertatis assertor, regii nominis Brutus osor, precariae redditus vitae, saeculum tuum cerneret studiis virtutis, parcimoniae, humanitatis imbutum ac refertum; nullum toto orbe terrarum superbiae, libidinis, crudelitatis exstare vestigium; jam te ipsum qua publice, qua 0496B privatim videret priscorum duritia ducum, castitate pontificum, consulum moderatione, petitorum comitate viventem; mutaret profecto sententiam tanto post suam: et cum Romanam dignitatem ac libertatem probaret, meliore in statu imperatore te esse quam consule se fuisset, necessario fateretur Tarquinium submoveri debuisse, non regnum.

XXI. Sed quod facere magnas urbes ingressi solemus, ut primum sacras aedes, et dicata numini summo delubra visamus, tum fora, atque gymnasia, et pro suis extenta porticibus ambulacra miremur, ita in laudibus tuis sanctos palatii ritus, et priscis aequanda cerimoniis instituta venerati, gradum ad illa proferimus, quae in medio constituta, et ad publicos usus facientia, non partim, sed in commune conducunt, 0496C nec parietibus, sed orbe clauduntur, nec tecto, sed coelo operiuntur. Velut primum illud est, ne statim summa captemus, quod crebere egressu exspectantibus populis te fateris, nec videri modo patiens, sed facilis adiri, e proximo accipis vota hominum tuorum: ut, quisquis ille consultor est, etiamsi 0497A meruerit, quod est rarum, repulsam, ferat tamen visi numinis conscientiam. At quam alter illorum principium mos fuit, quos loquar notum est, qui majestatem regiam imminui et vulgari putabant, nisi eos intra repositum palatinae aedis inclusos tanquam aliquod Vestale secretum veneratio occulta consuluisset, nisi intra domesticam umbram jacentes solitudo provisa et silentia late conciliata vallassent. Quin siquando in lucem venire et diem ferre potuissent, lecticis tensisque subvecti, et densissima circum supraque cooperti virorum armorumque testudine sensim atque adnumerum movebantur. Tum longe populus abigebatur, nec otiosa viatoris manus plebem verbere submovebat: ut secretum esset in publico. At noster hic omnibus spectandus 0497B affertur, nec magis communem hunc diem atque solem quam nostrum imperatorem videri licet. Quin, cum vicinum habeant permissa fastidium, numquam iste mirantes explet oculos. Magis magisque visus expetitur, et, novum dictu, praesens desideratur.

XXII. Miremur in urbibus tuis, et a tuis populis te videri, quem fere nulla in solo suo natio externa non vidit, idque ita crebro, ut pene tam notus sit barbaris vultus iste quam nobis? Nec frustra, cum aestates omnes foris, hyemes domi ducens, civibus hostibusque pari sorte anni spatia diviseris: et si qui forte sunt barborum, qui non virtutis tuae fulmen exceperint, nominis terrore perculsi et velut afflati quiescant. Tua enim, imperator, auspicia non hae 0498A tantum gentes tremunt, quas ab orbe nostro silvarum intervalla, vel flumina, montesve distinguunt, sed quas aeternis ardoribus inaccessas, aut continua hyeme separatas, aut interfusis aequoribus abjunctas natura disterminat. Non oceano Indus, non frigore Bosphoranus, non Arabs medio sole securus est; et quo vix pervenerat nomen ante Romanum, accedit imperium. Dicamne ego receptos ad servitium Gothos, castris tuis militem, terris sufficere cultorem? Dicam a rebellibus Saracenis poenas polluti foederis expetitas? Dicam interdictum Scythis Tanaim, et imbelles arcus etiam fugientis Albani? Quaecumque natio barbarorum robore, ferocia, numero gravis unquam nobis fuit, aut boni consulit aut quiescat, aut laetatur, quasi amica, si serviat. Persis ipsa, reipublicae 0498B nostrae retro aemula, et multis Romanorum ducum famosa funeribus, quiquid unquam in principes nostros inclementius fecit, excusat obsequio. Denique ipse ille rex ejus, dedignatus antea confiteri hominem, jam fatetur timorem, et in his te colit templis, in quibus colitur: tum legatione mittenda, gemmis, sericoque praebendo, ad hoc triumphalibus belluis in tua esseda suggerendis; etsi adhuc non est foederatus, jam tamen tuis cultibus tributarius est.

XXIII. Ne tamen, imperator, existimes cuncta me ad aurium gratiam locuturum, triumphis tuis Gallicis, stupeas licebit, irascimur. Dum in remota terrarum vincendo procedis, dum ultra terminos rerum, metasque naturae regna Orientis extendis, dum 0499A ad illos primae lucis indigenas, et in ipsum, si quod est solis cubile, festinas, invenit tyrannus ad scelera secretum. O quam parvis veniunt summa mala principiis! Sic in ultimum propre Italici generis excidium, effracto Cnaei Lentuli ludo mirmillonum agmen emicuit. Sic bella consulibus ancipiti Marte pugnata Cilix pirata conflavit. Sic tenentibus arma fugitivis Romana diu pila cesserunt ferro ergastulorum. Quis non ad primum novi sceleris nuntium hominem risit? nam res infra dignitatem iracundiae videbatur, cum pauci homines, et insulani totius incendium continentis adolerent, et regali habitu exsulem suum illi exsules orbis induerent? At quantos parturiebat fortuna motus, quantum republicae malum pestis augenda, quantam tibi gloriam restinguenda 0499B servabat? praecipue cum perfidia ducum, defectione legionum contra rempublicam foret versum quicquid pro republica fuerat armatum.

XXIV. Nolo tamen usquequaque miserorum vel factum onerare, vel fatum, qui dum carnifici purpurato, tua se et affinitate et favore jactanti, infeliliciter credunt, gravissimum omnium nefas fecerunt affectu innocentium. Intelligo quam difficilem in locum scopulosumque devenerim. Nam cum revolvi id lustrale justitium, aures tuae respuant, laudes petant; gloriaeque intersit ad praesentium commendationem bonorum mala decursa reputari, contra vero clementia summa beneficium suum malit imminui, quam tristium enumeratione cumulari, necesse 0500A erit me, vel tacentem publica incommoda, vel loquentem, aut ingratum virtuti, aut onerosum esse pietati. Sed tamen, imperator, exiguam sensibus tuis injunge patientiam. Nam si dulcis in bonis miseriarum recordatio est, si nautas tempestatum, si medicos juvat meminisse morborum, cur non tu quoque mala nostra audias, ut tua beneficia recognoscas? Unde igitur ordiar, nisi a tuis mea Gallia malis? quae ex omnibus terris, quas illa pestis insederat, haud injuria tibi vindicas privilegium miseriarum, non auribus modo, quarum sensus est levior, sed coram oculis ferre compulsa victoriam Maximi, interitum Gratiani. Alta licet vulnera, quod fatendum est, proximus nobis Italus, et contiguus ostendat Hispanus; sed in dolore summo habet suum uterque solatium. 0500B Tyrannidem ille non vidit, hic tyrannicidium vidit. Nos primi impetum belluae furentis excepimus, nos saevitiam ejus innocentium sanguine, nos cupiditatem publica paupertate satiavimus. Apud nos semet exercuit crudelitas jam secura, et adhuc inops avaritia. Alibi malum publicum aut coepit, aut destitit; in Gallia sedit.

XXV. Quis se nobis calamitate contulerit? Tyrannum et cum aliis tulimus, et soli. Quid ego referam vacuatas municipibus suis civitates, impletas fugitivis nobilibus solitudines? quid perfunctorum honoribus summis virorum bona publicata, capita diminuta, vitam aere taxatam? Vidimus redactas in 0501A numerum dignitates, et exutos trabeis consulares, et senes fortunarum superstites et infantium sub ipso sectore ludentium flendam securitatem; cum interim miseri vetabamur agere miseros, imo etiam cogebamur mentiri beatos, et cum domi atque secreto solis conjugibus ac liberis credidissemus furtivum dolorem, procedebamus in publicum non nostrae fortunae vultu. Audires enim dicere delatorem: Quid ita ille tristis incedit? An quia pauper ex divite est? Non enim se vivere gratulatur? Quid ita hic publicum atratus incestat? Luget, credo, fratrem. Sed habet filium. Ita fleri non licebat amissa, metu reliquorum. Serenos ergo nubilis mentibus vultus induebamus, et ad illorum vicem, qui degustato Sardorum graminum succo, 0501B feruntur in morte ridere, imitabamur laeta moerentes. Est aliquod calamitatum delinimentum dedisse lacrymas malis, et pectus laxasse suspiriis. Nulla major est poena quam esse miserum, nec videri. Spes inter haec nulla praedonis explendi. Nec enim, ut natura fert, copiam satietas sequebatur, crescebat in dies habendi fames, et parandi rabiem parta irritabant. Ut aegrorum sitim potus accendit, ut ignis arentibus non obruitur, sed augetur, ita coactae publica egestate divitiae aviditatem jejunae mentis acuebant.

XXVI. Stabat ipse purpuratus ad lances, et momenta ponderum, nutusque trutinarum pallens atque inhians exigebat. Comportabantur interim spolia provinciarum, exuviae exsulum, bona peremptorum. 0501C Hic aurum matronarum manibus extractum, illic raptae pupillorum cervicibus bullae, istic dominorum cruore perfusum appendebatur argentum. Numerari ubique pecuniae, fisci repleri, aera cumulari, vasa concidi; cuivis ut intuenti non illud imperatoris domicilium, sed latronis receptaculum 0502A videretur. Sed tamen latro raptis abutitur, et ablata aliis sibi reddit; nec ideo vias saltusque obsidet, ut thesaurum struat atque defodiat, et cum scelere miser sit; sed ut gulae ventrique suppeditet, nec desit sumptus impendiis. Nam et effundit et negligit, eadem perdendi et quaerendi facilitate. Noster ille pirata, quidquid undecumque converrerat, id nobis sibique periturum, in illam specus sui Charybdim congerebat. Charybdim loquor? quae cum plena navigia sorbuerit, dicitur tamen rejectare naufragia, et contortas fundo rates Taurominitanis littoribus exponere. Bona nostra ad aerarium una et perpetua via ibant, nullas eorum reliquias, nulla fragmenta vel sero victa fastidio illa communis vorago revomebat.

0502B XXVII. Est improborum principum postrema defensio, auferre donandi gratia, et invidiam rapinarum magnitudine munerum deprecari; quae, malum! ratio est, abstulisse omnibus, quod nullus habiturus sit? Et privatorum quidem avaritiae licet mala, tamen aliqua defensio est, timetur inopia, et reponitur senectuti, et prospicitur haeredi. Quam affert causam concupiscendi, qui, quantum ubique est, habet? Quin ego, si fas piumque mortalibus existimare coelestia, nullam majorem crediderim esse principum felicitatem quam fecisse felicem, et intercessisse inopiae, et vicisse fortunam, et dedisse homini novum fatum. Itaque imperatori propriam majestatem bene aestimanti, non tam illud videri suum debet, quod abstulit, quam quod 0502C dedit. Nam cum intra ipsum volutantur omnia, et ut ille, qui cuncta ambit oceanus, quas suggerit aquas terris recipit e terris, ita quidquid in cives manat a principe redundat in principem; et rei et famae bene consulit munificus imperator. Lucratur enim gloriam, cum det pecuniam reversuram.

0503A XXVIII. Sed illi quidem stulta omnis ratio captandae laudis videbatur, qui, praeter insitum pessimo cuique boni exempli odium, summam felicitatem habendi ac nocendi fine determinans, non solum ut quam plurimum quaereret, sed ut nihil cuiquam reliqui faceret, laborabat. Nec enim, qui regibus mos est, exercendis invigilabat metallis, ut latentia naturae bona in usum arcesseret, et pararet innoxias nullo pauperiore divitias. Parum ille pretiosum putabat aurum, quod de montium venis, aut fluminum glareis quaesitor Bessus, aut scrutator Callaicus eruisset, illud purius splendidiusque credebat, quod dedissent dolentes, quod hominum lacrymae, non amnium aquae abluissent, nec e terrenis specubus egestum, sed e cervicibus jugulisque 0503B caesorum esset effossum. Sic cum immitis tyranni et stylus timeretur et gladius, transierat in vota paupertas, et ut possemus effugere carnificem, optabamus subire sectorem. Quod si cui ille pro caeteris sceleribus suis minus crudelis fuisse videtur, vestrum is vestrum, Vallio triumphalis, et trabeate Merobaudes recordetur interitum. Quorum alter post amplissimos magistratus, et purpuras consulares, et contractum intra unam domum quemdam honorum 0504A senatum, vita sese abdicare compulsus est; alteri manibus satellitum Britannorum gula domi fracta et inusta foemineae mortis infamia, ut scilicet maluisse vir ferri amantissimus videretur laqueo perire quam gladio. Sed in illos fortasse speciales putaretur habuisse odiorum causas tyrannus; steterat enim uterque in acie Gratiani, et Gratianus utrumque dilexerat: quid de his dicimus, qui honorum ac principum nescii, et tantum inter suos clari, nobiles animas sub carnifice fuderunt?

XXIX. De virorum mortibus loquor, cum descensum recorder ad sanguinem foeminarum, et in sexum cui bella parcunt non parce saevitum? Sed nimirum graves suberant, invidiosaeque causae ut unco ad poenam clari vatis matrona raperetur. Objiciebatur 0504B enim, atque etiam exprobrabatur mulieri viduae nimia religio, et diligentius culta divinitas. Quid hoc majus poterat intendere accusator sacerdos? fuit enim, fuit et hoc delatorum genus, qui nominibus antistites, revera autem satellites, atque adeo carnifices non contenti miseros avitis evolvisse patrimoniis, calumniabantur in sanguinem, et vitas premebant reorum jam pauperum. Quin etiam cum judiciis capitalibus astitissent, cum gemitus et tormenta miserorum 0505A auribus ac luminibus hausissent, cum lictorum arma, cum damnatorum fraena tractassent, pollutas poenali manus contactu ad sacra referebant, et caeremonias quas incestaverant mentibus, etiam corporibus impiabant. Hos ille Phalaris in amicis habebat, hi in oculis ejus, atque etiam in osculis erant; nec injuria, a quibus tot simul votiva veniebant, avaro divitum bona; cruento innocentium poena; impio religionis injuria.

XXX. Tandem in nos oculos Deus retulit, et bonis Orientis intentus, ad mala nostra respexit, et hunc sacerrimo capiti objecit furorem, ut foedus abrumpere, jus feciale violare, bellum edicere non timeret. An ego sine divino numine factum putem, ut qui sub nomine pacis ludere, et primi sceleris 0505B poenas lucrari quiescendo potuisset, secundum tertiumque vexillum latrocinii civilis attolleret, et superatis Alpibus Cottiis, Julia quoque claustra laxaret, tibique, imperator, imponeret, servatae adhuc veniae fidem, vincendi necessitatem. Agebat eum, credo, praecipitem vindicanda jam proximo ultore respublica, et exstinctus aperto dominus parricidio poenas ab eo debitas expetebat. Non id confidentia, sed amentia; non temeritas, sed necessitas erat; nec ultro lacessebat ille te bello; sed ulterius se negare supplicio non poterat. Alioquin quomodo tantam concepisset audaciam, ut ruere in ferrum, et obviam morti venire tam ignavus et timens mortis auderet, ut qui se non potuerit postea vel victus occidere? Et te quidem, imperator Auguste, ad asserendam 0505C rempublicam, usurpandamque victoriam suffecisset 0506A in bella vel solum venire. Nam si olim domini adversum rebelles servos dimicaturi flagra in aciem detulerunt, tantaque vis conscientiae fuit, ut ab inermibus verterentur armati, et qui obtulerant mortibus pectora darent terga verberibus: nonne tu quoque legionibus otiosis rem totam visus, egisses?

XXXI. An sustinere te coram, et solum oculorum tuorum ferre conjectum ille quondam domus tuae negligentissimus vernula, mensularumque servilium statarius lixa potuisset? Non statim totum subisset hominem praeterita sui tuique reputatio? Non ipse sibi objecisset te esse triumphalis viri filium; se patris incertum? te haeredem nobilissimae familiae; se clientem? te omni retro tempore Romani exercitus ducem, libertatis patronum; se orbis extorrem, 0506B patriaeque fugitivum? jam vero te principem in medio reipublicae sinu, omnium suffragio militum, consensu provinciarum, ipsius denique ambitu imperatoris optatum; se in ultimo terrarum recessu, legionibus nesciis, adversis provinciarum studiis, nullis denique auspiciis in illud tyrannici nominis aspirasse furtum? postremo tecum fidem; secum perfidiam; tecum fas; secum nefas; tecum jus; secum injuriam; tecum clementiam, pudicitiam, religionem; secum impietatem, libidinem, crudelitatem, et omnium scelerum, postremorumque vitiorum stare collegium? Res ipsas interrogemus, et, quae certissima conjectatio est, colligamus gerenda gestis. Num tandem dubitari potest, quid fuerit eo praesente, facturus, quem non vidit, et fugit?

0506C XXXII. Quamvis igitur, imperator, hoste tali abutereris, 0507A nec tam ad praelium conserendum quam ad supplicium de nefario capite sumendum venires, consiliis tamen tantis, tantisque rationibus bellum administrabas, ut cum Perse aliquo decertaturus, aut Pyrrho, aut cum illo ipso Annibale videreris. Nam primum fidem regum, quibus limes Orientis ambitur, data atque accepta dextera firmas, quo foris securus agitares, si nihil sollicitum et suspectandum domi reliquisses. Tunc copias tuas trifariam dividis, ut et hostis audaciam multiplicato terrore percelleres, et fugam circumfusus ambires. Postremo populis barbarorum, ultroneam tibi operam ferre voventibus commilitonum munus indulges, ut et limiti manus suspecta desederet, et militi auxiliator accederet. Qua tua benignitate pellectae 0507B omnes Scythicae nationes tantis examinibus confluebant, ut, quem remiseras tuis, barbaris videreris imperasse dilectum. O res digna memoratu! Ibat sub ducibus vexillisque Romanis hostis aliquando Romanus, et signa contra quae steterat sequebatur, urbesque Pannoniae, quas inimica dudum populatione vacuaverat, miles impleverat. Gotthus ille, et Hunnus, et Alanus respondebat ad nomen, et alternabat excubias, et notari infrequens verebatur. Nullus tumultus, nulla confusio, nulla direptio, ut a barbaro, erat. Quin si quando difficilior frumentaria res fuisset, inopiam patienter ferebat, et quam numero arctarat annonam, comparcendo laxabat; pro omni praemio omnique mercede id unum reposcens, 0508A ut tuus diceretur. Quanta est virtutis ambitio! Accipiebas beneficium quod imputares.

XXXIII. Memorabile putavit antiquitas, quod Actiaco aliquando bello ducibus motibusque Romanis peregrina Aegyptus arma permiscuit, tantumque res credita est habere novitatis, ut nisi frequenter isset in litteras, apud posteros videretur facti fides laboratura. Nam quis annalium scriptor, aut carminum tuas illas, Cleopatra, classes, et eborata navigia, et purpurea cum auratis funibus vela tacuit? Quin ita crebro historia recantata est, magis ut ab eisdem saepe dicta, quam ut ab aliquo intermissa videatur. Non contendam duces. Nec enim principem nostrum non dicam victus Antonius, sed victor Augustus aequaverit. Quid in caeteris saltem simile deprehendimus? 0508B maxime si rerum temporumque facies altrinsecus conferamus, et hos illosque populos animorum subjiciamus oculis. Illos vela facientes data ventis classis attulerat, hi longum iter sub armorum fasce carpebant. Illos peregrino igne suspirans regina pellexerat; hos amor laudis, et participandae gloriae cura rapiebat. Illos tepens Pharus, et mollis Canopus, laeviumque populorum altor Nilus emiserat; hos minax Caucasus, et rigens Taurus, et ingentium corporum durator Ister effuderat. Illos tenero perlucentes amictu, et vix leve carbasum vitando sole tolerantes alterno concussa tinnitu sistra ducebant; hos loricis onustos inclusosque 0509A ferro fractae voces tubarum, ingentium que lituorum claugor acucbat. Quae tandem, ut collatio posset esse populorum, etiamsi tanta non esset dissimilitudo causarum, ut ab illis fuerit Romani imperii appetita captivitas, ab his repetita libertas. Quo tibi, Imperator, indignius videbatur ejus piaculi quemquam inveniri potuisse consortem, cujus se barbarus agebat ultorem.

XXXIV. Sed illi quidem nefario sanguine belli primitias imbuentes, par poenae culpaeque documentum fuerunt. Testis est Siscia, testis pulcherrimi Savae conflictus, si conflictus ille dicendus est, quo ita in publicos proditores animi plenus miles invasit, ut eum nec numerus resistentium, nec maximi fluminis altitudo remorata sit, quin, ut erat ex longissimo 0509B itinere anhelus atque pulvereus, equos calcaribus incitaret, amnem nando conjungeret, ripam insiliret, paratos denique exspectantesque deprehenderet. Sermo iste prolixior est, quam illa res fuerit. Vix fluvium manus invicta transierat; jam locum belli tenebat. Vix hostem invenerat, jam urgebat. Vix pectora viderat; jam terga caedebat. Datur debito rebelle agmen exitio; volvuntur impiae in sanguine suo turbae; tegit totos strages una campos, continuisque funeribus cuncta late operiuntur. Jam qui ad muros differenda morte properaverant, aut fossas cadaveribus aequabant, aut obviis sudibus induebantur, aut portas, quas eruptione patefecerant, morte claudebant. At quorum se fugae impervius ripis amnis objecit, trepidando collecti, et alterum quisque complexi, 0510A per abrupta glomerantur. Spumat decolor cruore fluvius, et cunctantes meatus vix eluctatis cadaveribus evolvit, utque se tibi posset speciali imputare militia, ipsum illum vexillarium sacrilegae factionis avidis gurgitibus absorbuit; et, ne morti sepultura contingeret, cadaver abscondit. Nonne utroque credendus tuae studuisse vindictae, et adjuvando victoriam, et occupando clementiam?

XXXV. En tibi alteram pugnam, alteramque victoriam. Dilectas in praelium Marcellinus cohortes, et ipsum factionis nefariae robur illa belli civilis Megaera rapiebat, tanto caeteris satellitibus audentior, quanto exertiorem operam navabat tyranno frater tyranni. Quo quidem maxime, tuus gaudebat exercitus, cum se ultro videret lacessi, qui nihil magis timuerat 0510B quam timeri; adeo quidem, ut castris ad castra collatis, quod praecipiti die manum conserere non poterat, spe victoriae cum luce venturae pervigil ageret, tardum solem, desertorem diem, annuum noctis aestivae tempus criminaretur. Ecce lux tandem, et jam omnis campus horrebat exercitu: divisi in cornua equites, leves ante signa velites, dispositae manipulatim cohortes, et gradu pleno ferentes agmina quadratae legiones universa late, qua visus agi poterat, occuparant. Nondum se virtus experiebatur; jam disciplina vincebat. At postquam intra conjectum teli acies utraque promovit, et effusis hinc inde jaculorum sagittarumque nimbis res venit ad capulos, milites pristinae virtutis, Romani nominis, imperatorum denique memores, causam 0511A publicam manu agere. Hostes venditam operam, laceratam Italiam, spem in ferro reliquam cogitantes, gladiatoria desperatione pugnare, nec gradu cedere, sed in vestigio stare, vel cadere.

XXXVI. At ubi impulsa acies, fronsque laxata, et fiducia in pedes versa est, ire praecipites, aut globo fugere, et se invicem festinando tardare. Armati, inermes, integri, saucii, primi, postremique misceri. Miles urgere eminus, cominus, gladiis, hastis, punctim, caesim ferire. Alii poplitibus imminere, alii terga configere, aut quos cursu non poterant contingere, jaculis occupare. Arma, tela, equi, homines, viva, perempta, prona, supinaque corpora passim, vel in acervo jacere. Illi mutilis excisisque membris, reliqua sui parte fugiebant; 0511B hi dolorem vulnerum sequebantur; isti mortes receptas in silvas, et flumina deferebant. Illic postremum spiritum in admiratione nominis tui, et sui ducis detestatione fundebant. Nullus finis caedendi, insequendique, nisi subtraxisset aliquando victoribus mors hostem, et nox diem. At quanto melius manus illa consuluit, quae submissis precabunda vexillis petiit veniam necessitatis, et terram in osculis premens calcanda vestigiis tuis corpora et arma projecit? Quam tu non superbe, ut victam, non irate, ut ream, non negligenter, ut parum necessariam, praeteristi, sed blande liberaliterque tractatam jussisti esse Romanam. Junguntur socia agmina, et sub uno capite diversa reipublicae membra coalescunt. Ambo pari gaudio feruntur exercitus. Hic opera sua 0511C gaudet, hic venia, uterque victoria.

0512A XXXVII. Nec pia Haemona cunctantius, ubi te affore nuntiatum, impulsis effusa portis obviam provolavit, et, ut est omne desiderium post spem impatientius, parum credens patere venienti, festinavit occursare venturo. Fingit quidem, ut scimus, timor gaudium, sed ita intimos mentis affectus proditor vultus enuntiat, ut in speculo frontium imago extat animorum. Velut illa civitas a longa obsidione respirans, quod eam tyrannus Alpibus objacentem tamquam belli limen attriverat, tanta se et tam simplici exultatione jactabat, ut ni esset vera laetitia, nimia videretur. Ferebant se obviae tripudiantium catervae. Cuncta cantu, et crotalis personabant. Hic tibi triumphum chorus; ille contra tyranno funebres naenias et carmen exequiale dicebat. Hic perpetuum 0512B victis abitum; ille victoribus crebrum optabat adventum. Jam quocumque tulisses gradum sequi, circumcursare, praecedere; vias denique, quibus ferebaris, obstruere. Nullus cuiquam sui tuive respectus blandam tibi faciebat injuriam contumacia gaudiorum. Quid ego referam pro moenibus suis festum liberae nobilitatis occursum, conspicuos veste nivea senatores, reverendos municipali purpura flamines, insignes apicibus sacerdotes? Quid portas virentibus sertis coronatas? Quid aulaeis undantes plateas, accensisque funalibus auctum diem? Quid effusam in publicum turbam domorum, gratulantes annis senes, pueros tibi longam servitutem voventes, matres laetas, virginesque securas? Nondum omne confeceras bellum, jam agebas triumphum.

0512C XXXVIII. Ibat interim Maximus, ac te post terga 0513A respectans in modum amentis attonitus avolabat. Nec ullum ille consilium, ullamve rationem, aut denique spem, quae postrema homines deserit, sequebatur; quin ipsos viae implicabat errores, et nunc dexter, aut laevus, nunc vestigiis suis obvius incertum iter ancipiti ambage texebat. Quoties sibi ipsum putamus dixisse, quo fugio? Bellumne tentabo? Ut quem viribus totis ferre non potui parte sustineam! Alpes Cottias obserabo? Quia Juliae profuerunt! Peto Africam? quam exhausi. Repeto Britanniam? quam reliqui. Credo me Galliae? sed invisus sum. Hispaniae committo? sed notus sum. Quid ergo faciam, inter arma et odia medius? A tergo premor hostibus, a fronte criminibus. Si morerer evaseram? Sed ecce nec animum sequitur manus, 0513B nec manum gladius; labitur ferrum, tremit dextera, mens fatiscit. O quam difficile est miseris etiam perire! Ergo ut clausae cassibus ferae quaesito diu exitu, desperatoque, consistunt, et prae timore non fugiunt, ita ille, ipso quo agitabatur metu, alligatus in oppidum semet Aquileiense praecipitat; non ut vitam defenderet resistendo, sed ne poenam frustrando differret. Quamquam quae poterat ulterior esse dilatio? cum ita vestigiis ejus ac tergo ardens miles insisteret, ut pene omnem, quae est secuta pompam ultio festinata percepit.

XXXIX. Recte profecto germana illa pictorum, poetarumque commenta, victoriam finxere pennatam, quod hominum cum fortuna euntium non cursus est, sed volatus. Ille ab ultimo orientis sinu 0513C festinatis itineribus raptus exercitus, tot nationibus relinquendis, tot fluminibus enatandis, tot scandendis montibus fatigatus, in alio orbe, et sub alio, 0514A pene dixerim, sole positus, spatio lucis unius Illyrico continuavit Aquileiam. Nihil tamen sibimet hoc nomine vindicant, et si quando mirantium circulos contrahunt, aut convivia nostra sermone producunt, operam omnem suam fine Alpium terminantes, deberi sibi abnuunt illam celeritatem, quod expertes laborum pervenisse se viderint, quo ire non senserant. Negant imo se suis vectos esse corporibus, sed tanquam per aliquas imagines somniorum ferrentur absentes, praebuisse gestantibus ventis otiosorum ministeria membrorum. Nec fides anceps. Nam si olim severi credidere majores Castoras geminos, albentibus equis, et stellatis apicibus insignes, pulverem cruoremque Thessalicum aquis Tyberis abluentes, et nuntiasse victoriam, et imputasse 0514B militiam, cur non tuae publicaeque vindictae confessam aliquam immortalis dei curam putemus annixam? Nisi forte majorem divini favoris operam res Romana poscebat Macedonico augenda regno, quam tyrannico eximenda servitio. Ego vero, si coeleste studium pro dignitate causarum aestimandum sit, jure contenderim equites tuos Pegasis, talaribus pedites vectos ac suspensos fuisse. Neque enim quia se divina mortalibus dedignantur fateri, idcirco quae visa non fuerint dubitavimus facta, cum facta videamus, quae dubitaverimus esse facienda.

XL. Anguste fortunam tuam, Imperator, expendit quisquis id de te tantum, quod fieri potest, credit. An ego, cum ab Alpibus Juliis otioso feriatoque ferro non praelium fuisse videam, sed triumphum, 0514C dubitaverim illam specialem quamdam felicitatis tuae dixisse militiam? Scimus quidem, Imperator, ita te cuncta administrasse, ut non possint 0515A se tibi imputare successus, sed fatearis necesse est quantam te in bello, tantum fortunam tuam egisse post bellum. Cui si vocem demus, et judicem, nonne prolixe suam enumerabit operam, et ut virtutibus tuis multa concedat, sibi aliquam vindicabit? Et cur, quaeso, non demus, ut accipiamus utriusque partis asserta, cum sit quae viceris tua? Audio constantiam dicere, Bellum atrox periculosumque suscepi; memorare patientiam, immensum iter, tempus anni grave semper armata, saepe jejuna toleravi; tenere prudentiam, partita sum militem, et multiplicavi arte terrorem; asserere fortitudinem, bis conflixi cum hoste, bis vici; omnes postremo clamare: quid tibi debemus, Fortuna, quam fecimus? Sed si illa dicat: properationem 0515B militum ego juvi, fugam hostium praepedivi, ego Maximum in muros coegi, et quem vos cogebatis mori, vivum domino reservavi, non video, quod possit esse judicium, quin cum ista pars imputet tyranni fugam, illa custodiam; respublica quae utrique pariter obnoxia est, ita utramque conjungat, ut fateatur uni semet victoriam, alteri debere vindictam.

XLI. Sed nec tu debitam gratiam beneficii inficiator abjuras. Nam etsi per te confeceris quae volebas, per fortunam tamen plus adeptus es quam volebas. Agedum, si videtur, praeteritas cogitationes tuas consule, et vota conveni. Num amplius speravisti, quam ut Maximus tibi nuntiaretur occisus, quam ut semivivum ejus caput, nondum clausis tota morte oculis, ex acie referretur, quam ad summum ut 0515C fugiens resistensve caperetur? Caeterum quando quod factum est vel optasti, ut se tibi ipse servaret, ut consciscere sibimet interitum nollet, et posset? 0516A Magno quidem, fateor, pectoribus humanis, atque adeo maximo lux amori, interitus horrori est, sed quatenus aut ista optari potest, aut ille vitari. At si ultima supra caput steterit hora, et venerit dies nunquam reversurus, ac se confessa mors fuerit, non timentur extrema, cum certa sunt. Hinc reorum usque ad damnationem metus, postea attonitus stupor, et ex desperatione securitas, et ad locum supplicii voluntaria, carnifice non trahente, properatio. Ut de his taceam qui, cum fatis fortius paciscentes, incertum exitum certo occupaverunt; ut nihil de servis loquar, qui verbera vitavere suspendio, et motus heriles usque ad praecipitia fugerunt; quis unquam ultra spem timuit? quis idcirco semet occidere noluit, ut occideretur? Nisi vero vel levior 0516B manus aliena quam propria, vel foedior mors privata quam publica, vel longior poena ferro incumbere, et corpore vulnus onerare, et recipere interitum statim totum, quam supplicium dividere, poplitem flectere, cervicem extendere ad plagam, fortasse non unam.

XLII. Et tamen quando secum ille ferro transigendum putabat, non potius ignem, laminas, crucem, culeum, et quidquid merebatur, timebat? Numquam profecto tam bene de sceleribus suis sensit, ut mortem potuerit sperare, qua periit. Si igitur nec praesumere veniam reus, nec sperare fugam clausus, nec mortem potuit timere moriturus, et certo extremorum levior videri debuit voluntarius quam coactus, honestior privatus quam publicus, postremo brevior occupatus quam exspectatus interitus, num, 0516C cui dubium est in eo, quod non habuit rationem, fuisse fortunam? Illa, illa tyranni consilia caecavit, illa et animum ejus obtudit et gladium, illa expeditam 0517A in vulnus manum percussit et tenuit. Nisi vero tu tuum, venerabilis Gratiane, carnificem Diris comitatus ultricibus obsidebas, et irata minax umbra ob os ejus oculosque fumantes infernis ignibus taedas, et crepitantia torto angue flagra quatiebas, ne morti honestae vacaret, ne regalem illum sacrosanctumque vestitum impio cruore pollueret, ne cultus olim tuus, ac deinceps fratrum futurus, funestum sanguinem, vel dum vindicatur, acciperet, ne postremo te manus ulcisceretur tyranni, et deberes Maximo vel suam mortem.

XLIII. Et plane ita cuncta diciderunt, ut non servata modo ultio, sed ordinata videatur. Nam unde, quaeso, tam repentina conversio, ut qui oppetere timuerat interitum, non timeret expetere, et quem incluserat 0517B metus, proferret audacia? Hic nulla jam reliqua festinandis rebus mora. Actutum fortissimi duces instruendo accinguntur triumpho, capiti diadema decutitur, humeris vestris aufertur, pedibus ornatus evellitur, totus denique homo aptatur ad interitum. Publice publicus spoliator exuitur, nectuntur manus rapaces, nudantur crura fugitivo, talis denique tuis offertur oculis qualem offerri decebat victori captum, domino servum, imperatori tyrannum. Nec tu illum, qua es clementia, in conspectum tuum venire voluisses, ne oculos istos omnibus salutares homo funebris impiaret, nisi famam confutare mendacii, teque purgare eodem teste, quo insimulatore voluisses. Habet vires, habet nescio quos internos mens scelerata carnifices, aut ipsa sibi carnifex conscientia 0517C est; aut, quod magis credo, omni severius quaestione est a te interrogari. Ad primam tuam vocem nefario pectori excussa confessio est, nec cunctari 0518A saltem, aut mussitare potuit, quin consilium omne nudaret, se videlicet favoris tui obtendisse praetextum, quod aliter non potuisset allicere militum societatem, nisi auctoramenti sui te finxisset auctorem.

XLIV. Et post hanc tu vocem non illum in crucem tolli, non culeo insui, non discerpi in frusta jussisti, non postremo illam tanti ream mendacii linguam radicitus erui praecepisti, cum eorum parte vitalium, quorum fuerat locuta commentum? Quin jam coeperas de ejus morte dubitare, et dejeceras oculos, et vultum rubore suffuderas, et cum misericordia loquebaris. Sed bene est, quod non omnia potes, Tute vindicant et invitum. Rapitur ergo ex oculis, et ne quid licere posset clementiae, inter innumeras 0518B manus fertur ad mortem. Ecce iterum, imperator, averteris, et illam tyrannici exitus relationem gravaris. Jam jam esto securus, geram clementiae tuae morem; quod noluisti videre non audies. Huc huc totas pii vates doctarum noctium conferte curas, hoc omnibus linguis litterisque celebrate. Nec sitis de operum vestrorum perennitate solliciti. Illa quam praestare historiis solebatis ab historia veniet aeternitas. Vos quoque, quibus secunda sors cessit dare famam rebus, artifices, vulgata illa veterum fabularum argumenta despicite, Herculeos labores, et Indicos Liberi triumphos, et anguipedum bella monstrorum. Haec potius, haec gesta solertes manus ducant; his fora, his templa decorentur; haec ebore reddantur, haec marmore, haec in coloribus vivant, 0518C haec in aera moveantur, haec gemmis augeant praetium.

XLV. Pertinet ad securitatem omnium saeculorum, 0519A quod est factum videri, ut si quis unquam nefaria vota conceperit, monumentis nostrorum temporum recensitis per oculos hauriat innocentiam. Quisquis purpura quandoque regali vestire humeros cogitabit; Maximus ei exutus occurrat. Quisquis aurum gemmasque privatis pedibus optabit; Maximus ei plantis nudus appareat. Quisquis imponere capiti diadema meditabitur; avulsum humeris Maximi caput, et sine nomine corpus aspiciat. Scimus quidem nihil umquam novandum, cum Romanum semper imperium aut tuum futurum sit, aut tuorum; pertinet tamen ad geminam reipublicae securitatem, quod fieri non potest etiam non timeri. Sed utcumque virtutis tuae opera curiosae posteritatis oculis artificum manus reddet, cum te vel Alpium dorsa superantem, 0519B vel flumina objecta tranantem, vel agmen hostile triumphalibus vestigiis atterentem, pictorum atque fictorum assequetur imitatio, clementia, Imperator, tua quo coelo, quo pigmento, quo aere, aurove ducetur, qua tu ipsius victoriae victor ita omnem cum armis iram deposuisti, ut ceciderit nemo post bellum, certe nemo post Maximum? Paucis Maurorum hostium, quos secum velut agmen infernum moriturus incluserat, et duobus, aut tribus furiosi gladiatoris lanistis in belli piaculum caesis, reliquos omnes, venia complexa, velut quodam materno sinu clausit. Nullius bona publicata, nullius mulctata libertas, nullius praeterita dignitas imminuta. Nemo affectus nota, nemo convicio, aut denique castigatione perstrictus, 0519C culpam capitis aurium saltem molestia luit. Cuncti 0520A domibus suis, cuncti conjugibus ac liberis, cuncti denique, quod est dulcius, innocentiae restituti sunt. Vide, Imperator, quid hac clementia consecutus sis. Fecisti, ut nemo sibi victus te victore videatur. Spectabas haec a tuis collibus, Roma, et septena arce sublimis celsior gaudio ferebaris.

XLVI. Tu, quae experta Cinnanos furores, et Marium post exilia crudelem, et Sullam tua clade felicem, et Caesarem in mortuos misericordem, ad omne civilis motus classicum tremiscebas; quae praeter stragem militum utraque tibi parte pereuntium exstincta domi senatus tui lumina, suffixa pilo consulum capita, Catones in mortem coactos, truncosque Cicerones, et Pompeios fleveras insepultos; cui damna graviora scissus in partes civium furor 0520B quam portis imminens Poenus, aut receptus muri. Gallus intulerat; cui Alliensi die Aemathia funestior, Cannis Collina feralior, tam altas olim reliquerunt cicatrices, ut, gravius semper tuam quam alienam experta virtutem, nihil tibi magis quam te timeres; vidisti civile bellum hostium caede, militum pace, Italiae recuperatione, tua libertate finitum. Vidisti, inquam, finitum civile bellum, cui decernere posses triumphum.

XLVII. Hactenus memet, Imperator Auguste, praeteritas res tuas attrectasse fas fuerit. At cum tempus admoneat meminisse praesentium, finem sermoni facere maluerim, quam amplissimi ordinis munus invadere. Dabitur utcumque venia piae temeritati, si usurpasse communia, non occupasse videamur aliena. 0520C Licuerit mihi, quae in barbaris gentibus, longinquisque 0521A provinciis pro summa re fortiter feliciterque fecisti, et annuente numine tuo, et senatu favente dixisse. Ea vero, quae Romae gesta sunt et geruntur, ingeniis permittenda Romanis sunt, qualem te Urbi dies primus invexerit; quis in curia fueris, quis in rostris; ut pompam praeeuntium ferculorum curru modo, modo pedibus subsecutus, alterno clarus incessu, nunc de bellis, nunc de superbia triumpharis; ut te omnibus principem, singulis exhibueris senatorem; ut crebro, civilique progressu non publica tantum opera lustraveris, sed privatas quoque aedes divinis vestigiis consecraris, remota custodia militari, tutior publici amoris excubiis. Horum haec linguis, horum, inquam, voce laudentur, qui de communibus gaudiis et dignius utique quae maxima, et 0522A justius poterunt praedicare quae propria sunt. O mea felix peregrinatio! O bene suscepti, et exhausti labores! Quibus ego intersum bonis! Quibus paror gaudiis! Quae reversus urbibus Galliarum dispensabo miracula! Quantis stupentium populis, quam multo circumdabor auditore, cum dixero, Romam vidi, Theodosium vidi, et utrumque simul vidi; vidi illum principis patrem; vidi illum principis vindicem; vidi illum principis restitutorem! Ad me longinquae convenient civitates; a me gestarum ordinem rerum stylus omnis accipiet; a me argumentum poetica; a me fidem sumet historia. Compensabo tibi istam, Imperator, injuriam; si, quando de te ipse nihil dixerim, quod legendum sit, instruam qui legantur.