De Ss. Martyribus Vitali, Martiali Et Alexandro.

Dum peritura Gethae posuissent castra sub Urbem,
Moverunt sanctis bella nefanda prius.
Totaque sacrilego verterunt corde sepulcra,
Martyribus quondam rite sacrata piis.
Quos monstrante Deo Damasus sibi papa probatos,
0267B Affixo monuit carmine jure coli.
Sed periit titulus, confracto marmore, sanctus,
Nec tamen his iterum posse latere fuit.
Diruta Vigilius nam posthaec papa gemiscens,
Hostibus expulsis, omne novavit opus.

Quin igitur ob eamdem causam atque eodem naufragio alia multa lapidibus incisa perierint, ego minime dubito, atque illud prae caeteris, quod inscripsisse debuit Alexandri episcopi et fortissimi martyris sepulcro, siquidem illum vigesimo milliario a via Claudia ad Urbem ab eodem pontifice translatum: ac in nova Crypta reconditum memorat Adonis Martyrologium ad diem 26 novembris: immo vero ea ipsa, quae superfuerunt, ac nunc possidemus variis temporibus, ac locis detecta, atque hinc inde paulatim collecta fuisse constat. Nam quae 0267C priora lucem viderunt, inter christianos poetas ab Aldo editos Venetiis 1502, in-4º, ac rursus per Georgium Fabricium Basileae 1562, paucissima sunt. Tum deinde paulo auctiora prodierunt in veterum poetarum corpore Genevae 1611, 2 vol. in-4º; et Londini 1713, in-fol. At omnium diligentiam superavit Martius Milesius Sarazanius Romae 1638, qua ego editione utor. Hic enim tum ea retinuit quae publicam lucem jam conspexerant, tum plura alia addidit quae numerum quadragenarium complent; nam quae in anteactis editionibus legebantur, haec sunt dumtaxat: 1º de Paulo apostolo, 2º de Agnete 3º de eadem, 4º de Andrea apostolo, 5º de Agatha, 6º de Felice, 7º de Nomine Jesu, 8º de eodem, 9º de Christo, 10º de Ascensione Christi, 0267D 11º de cognomentis Salvatoris; quamquam Sarazanius, qui haec ex Baronio et ex Palatinis membranis a Grutero editis fere omnia accepit, alia duo iis adjicere potuisset, quae cum Damasum, nisi ego fallor, auctorem habeant, collegi ego, ne diutius a caeteris divulsa, ac sine patre essent.

In his autem recensendis ordinem ab eodem Sarazanio servatum paululum immutavi. Nam, quod ille non tanti esse putavit, ut faceret, ego primum iis, qui in laudem Davidis sunt, versibus locum dedi, quod profecto hexametrum carmen unum forte ex iis superest, quae Damasus in Vetus 0268A Testamentum composuit: tum ea locavi quae de Deo sunt, de Ss. Apostolis deinde, ac Romanis pontificibus. Transeo deinde ad martyres, ac primo loco Laurentium recenseo, velut illum quem Damasus praecipue coluit, ac caeteros deinde; postremo vero illas, quae supersunt, inscriptiones colloco: sed prius de iis lectorem nonnulla monitum volo, quae tum carminibus ipsis, tum ecclesiasticae historiae lucem aliquam affundere posse existimavi ne prolixior in notis deinceps sim.

I. Carmen itaque de Christo Servatore, inter opera cl. Claudiani etiam impressum legitur, quem propterea Christianum fuisse Barthius opinatus est: at quoniam Vossius et Colomesius ad Giraldum, Damasi nomen in quibusdam mss. praeferre asserit, 0268B ac Damaso praeterea attribuit del Rio in calce conjecturarum ad Claudianum , ego etiam quidquid Sarazanius dubitet, Damaso asserui: nam quin Claudianus alter, Mamercus scilicet, ejusdem auctor videri possit, faciunt postremi hi versiculi:

. . . . . Mox aethereas evectus in auras,
Purgata reparans laetum te luce, Parentem
Augustum foveas festis ut saepe diebus
Annua sinceri celebret jejunia sacri.

Si enim rationem temporum tecum ineas, vix statuas, cuinam ex imperatoribus, qui cum Mamercus scriberet ac floreret rerum potiti sunt, aptari illi commode possint. Hinc vero colligas, quam vetus mos ille fuerit, cujus in Marculphi formulis mentio est, ut episcopi in solemnioribus anni celebritatibus missis ad reges litteris fausta omnia apprecarentur.

0268C II. Quae de Apostolis agunt, tria sunt. Primum, quod de S. Paulo inscribitur, atque illud, ex iis forte unum, quae ad Novum Testamentum pertinent, ven. card. Thomasius in Hymnario, cani solitum fuisse notat in ejusdem apostoli conversione, postremis duobus omissis versiculis. Alterum, quod de S. Andrea est, an Damasum auctorem habeat Sarazanius ambigit, nulla, ut mihi videtur, de causa, siquidem in omnibus ejus operum editionibus legitur; atque illud etiam cani alicubi consuevisse colligimus ex veteri Mozarabica liturgia, quam Josephus Blanchinus vir clarissimus edidit, addita dumtaxat ad usum chori doxologia.

III. Postremum, quod ad Apostolos attinet, Catacumbis ad S. Sebastianum, ubi sacra Petri et Pauli 0268D corpora jacuerunt, inscriptum legebatur, atque hoc illustre Damasi testimonium, si caetera deessent, eos revincit manifesto, quibus ea de re incertus adhuc animus esse posset. Caeterum quo tempore eadem sacra pignora ad Catacumbas allata, ac iterum inde accepta, antiquae primaeque sedi restituta fuerint, obscura et perplexa res est. Consule, si placet, praesules eruditissimos Blanchinum et Vignolium in notis ad Cornelium, cui Anastasius hanc laudem attribuit ac Romam subterraneam viri clar. Bottarii alterius ex Vaticanae bibliothecae custodibus ; si vero causam quaeris, cur tamdiu 0269A in Catacumbis fuerint, Gregorius Magnus hanc attulit: De corporibus vero Bb. Aa. quid ego dicturus sum, dum constat quia, eo tempore quo passi sunt, ex Oriente Fideles venerunt, qui eorum corpora sicut civium suorum repeterent, quae ducta usque ad secundum ab urbe milliarium in loco, qui dicitur ad Catacumbas, collocata sunt: dum exinde levare omnis eorum multitudo conveniens niteretur, ita eos vis tonitrui atque fulguris nimio metu terruit atque dispersit, ut alia denuo nullatenus attentare praesumerent . Addit sacra haec pignora a Romanis deinde levata, ac prioribus in locis recondita, sed nec tempus exprimit, nec quo auctore id factum. Hoc ipsum itaque, quod Gregorius aperte explicat, Damasus haud obscure indicat, cum ait:

0269B Discipulos Oriens misit, quod sponte fatemur,
Roma suos potius meruit defendere cives.

Me non latet, narrationem hanc prostare etiam in Actis Petri, a Florentino Marcelli cujusdam nomine, ac deinde a Fabricio inter apocrypha Novi Testamenti scripta editis, in quibus praeterea adjicitur sacra corpora novemdecim mensium spatio in Catacumbis jacuisse, quod Gregorius Magnus siluit. Sed ego ob eam impostoris audaciam non inducar, ut apertum hoc et antiquissimum ea de re Damasi testimonium inter incertas traditiones, sive ut Pearsono placuit, inter fabellas rejiciam. Primo enim existimo, quae pseudo-Marcellus de sacris Aa. corporibus sub Actorum finem narrat, pannum esse recentius iis assutum: siquidem pseudo-Abdias, falsarius 0269C alter, quamquam Petrum a Marcello discipulo e cruce depositum, ac in Vaticano sepultum scribat, hac tamen de re ne verbum quidem habet: suspicor autem additamentum hoc sumptum ex historia, quam Carolo Magno regnante in Gallicanis ecclesiis Mabillonius lectam probat , atque actis illis deinde insertam; atque hoc, ut ego jure suspicer, facit idem utrobique expressum spatium temporis, quo Aa. corpora in Catacumbis jacuisse dicuntur, novemdecim scilicet mensium: deinde pseudo-Marcellum illum, aut Damaso, aut Gregorio Magno nemo antiquiorem dixerit, ut viri illi gravissimi sua ex impuro hoc fonte hausisse videri possint: quin potius in eo figmento tantam prodit impostor ille Romanarum rerum inscitiam, tantam praeterea styli crassitiem, ut 0269D nedum Damasi aliorumque ejus saeculi Patrum aetatem aequare, sed ne sequiora quidem tempora excedere videatur; unde fit, ut ille ex probatis potius, confirmatisque traditionibus veri aliquid acceperit, quo suas incrustaret fabulas. Sed de his satis. Ejusdem Praetextati coemeterii vestibulo inscriptum fuerat carmen aliud de Sepulcro suo dictum, quod huic propterea conjunximus: quos autem eo carmine praeter Sixtum ejusque socios Damasus exprimat, incertum est. Cinsildensis monachus a Mabillonio editus, ubi Sixtum, ibi Fabianum, Anterum et Miltiadem 0270A collocat: Malmesburiensis, Stephanum, Zephyrinum, Eusebium, Eutychianum, Dionysium. Pontianum, ac Lucium addit, quorum alii martyrio coronati fuerant, alii in pace obierant, ac proceres et sacerdotes summi fuerant, atque ideo prae caeteris indicati eo loco videri possunt.

IV. Quae ad Romanos pontifices carmina attinent, quatuor sunt, iisque Stephanus, Marcellus, Eusebius et Marcus laudantur. Quae de Marcello et Marco agunt, Baronius ac Sarazanius jam produxerant: quamobrem alia duo nunc primum sub ejusdem Damasi nomine, atque inter ejus scripta prodeunt. Certe epigramma primum, quin illum pontificem auctorem habeat, vix me dubitare sinit tum stylus, tum prior ille versiculus, qui Damaso saepe placuit, 0270B atque aliis in locis legitur. Eo vero Stephanum papam ac martyrem designari facile deprehendet, qui cum Actis conferat a Baronio productis . Hic siquidem cum christianos in coemeterio Callixti congregatos ad martyrium fortiter tolerandum cohortaretur, a militibus eo immissis in sua sede decollatus est, atque eodem loco sepultus a suis, illaesis tunc dimissis, atque orbitatem dolentibus, ex quo conjici potest, Stephanum sub Valeriano passum, qui in episcopos, presbyteros et diaconos potissimum, gladio incontinenter animadverti jusserat . Eam itaque sedem sanguine respersam, eodem in coemeterio diu servatam, ineunte hoc saeculo ab Innocentio XII, Cosimo III, magno Etruriae duci dono datam, ac Pisas translatam, collocatamque in ecclesia clarissimi 0270C Equitum Ordinis sub ejus papae et martyris nomine, describit Damasus cum ait:

Hic positus rector coelestia jussa docebam.
Siquidem, ut Augustinus ait, sedens Dominus docet quod pertinet ad magisterii dignitatem : atque hinc colligas Actorum illorum fidem, quod saltem ad genus martyrii attinet, a criticis intemperantioribus temere ac frustra sollicitatam. In eodem Palatino codice legitur epigramma de Nemesio martyre, de quo in eisdem Actis sermo. An vero Damasum auctorem habeat, ego non assero: illud tamen iterum affero, tum ut eorum Actorum fides magis constet, tum praeterea, ut videas, quantam in iis describendis epigrammatis incuriam collector attulerit:

Martyris hic Nemesi sedes per saecula floret,
0270D Serior ornatu, nobilior merito.
Incultamque pridem dubitatio longa reliquit,
Sed tenuit virtus, asseruitque fidem.
Effera quem rabies neglecto jure sepulcri,
Sanctorum tumulos, praeda furentis erat.
Postremi enim hi duo versiculi leguntur etiam in eo carmine quo Chrysanthus et Daria laudantur.

V. Ex Marcelli papae et martyris inscriptione discimus, coeptam sub Cornelio de lapsis recipiendis controversiam, licet confectam tunc et definitam ob eorum, qui deinde ceciderant, proterviam iterum excitatam sub eo pontifice; atque ex sequenti carmine, 0271A ad Eusebii etiam successoris aetatem protractam atque ampliatam; siquidem uterque a tyranno in exsilium pulsus est, ob apostolicam in servanda Ecclesiae disciplina constantiam. Intelligimus etiam, cur idem Marcellus Titulos 25 in urbe propter baptismum, et poenitentiam multorum constituisse dicatur ab Anastasio, et cur praeterea tentus et coarclatus fuerit, eo quod ordinaret Ecclesiam: enim vero haec omnia collapsam praecedentium persecutionum causa poenitentiae disciplinam ab eo restitutam demonstrant. Cur vero Damasus eodem carmine martyrium sileat, atque unum Marcelli exsilium referat, hanc ego causam fuisse puto, quia scilicet Donatistae, quorum haud exiguus Romae erat numerus, pontifici huic per summum scelus dicam traditoris impegerant, 0271B quorum Damasus calumniam ut palam faceret, excelsum ejus adversus lapsorum audaciam animum, ac toleratum eorum vitio magna fortitudine exsilium commemorat et laudat.

VI. Venio nunc ad Eusebianam sepulcralem epigraphen, quam ex antiquis inscriptionibus Baronius produxit, et ad Eusebium presbyterum retulit . At cum ea, quae ad hunc Eusebium presbyterum attinet, omnia prorsus incerta sint, ac magnis tenebris obruta , ego virorum gravissimorum Tillemontii, Coustantii ac P. Orsi apostolici palatii magistri nunc meritissimi, cum quo me sentire gavisus sum, judicium secutus, carmen hoc tum Damaso attribuo, tum Eusebium papam in eo laudari censeo. Id vero jure factum dijudicabit, ni fallor, qui carmen 0271C ipsum, cum eo quod de Marcello est, conferat, videritque utrumque ita sibi simile, ut iisdem sententiis ac pene verbis constet. Nec a mea me sententia deterret, quod Eusebius papa in Callixti coemeterio sepultus dicitur in indiculo Bucheriano, ille vero, de quo in hoc carmine agitur, in Sicilia defunctus sit: potuit enim Eusebius pontifex ex Sicilia, ubi decesserat, ad Urbem transferri, ut factum de Pontiano ex Sardinia legimus. Quin vero si quis hoc pro certo habebat, a vero vix ipse aberraverit: Bucherianus enim alter Romanorum pontificum Catalogus, Eusebii mortem consignat ad diem 17 Augusti; aliam vero causam expone, si vales, cur ejus depositio dilata fuerit ad diem 26 Septembris. Hinc patet pontificem illum in vetustissimis aliquot martyrologiis a Florentinio indicatis 0271D inter martyres jure meritoque annumeratum, ac certum hujusce rei argumentum Damaso potissimum acceptum, ferri oportere. Si aliquod exstaret de Heraclio illo, qui lapsos dolere vetuit, in ecclesiasticae historiae monumentis vestigium, aut si judicis, sub quo Eusebius pulsus est, nomen exprimeretur, in majori forte luce res collocari posset. Heraclium Rufinum, sive sit ille Statius, sive Aradius, 0272A Urbanam praefecturam administrasse legimus sub Maxentio anno 310-311 , ac nihil obstat, quominus ille sit, cujus in eo carmine mentio est, quive innocentis et integerrimi pontificis poena et exsilio gliscentem in Urbe furorem ac gravissimam seditionem compesci posse existimaverit. Quidquid autem sit, ad haec potissimum adverti velim, primo magnas a lapsorum contumacia excitatas tunc temporis in Ecclesia turbas, quod etiam liquet ex Arelatensis concilii can. 3, quo repressi sunt. Secundo Eusebium illum a Damaso rectorem dici, quo verbo Romanos pontifices designare ille solet. Tertio denique, quod hic rector, ob eam ipsam, ob quam Marcellus causam, pulsus est, ac quod ejus exemplo, laeto animo exsilium pertulit. Cedo itaque Eusebium 0272B alterum, cui haec omnia aptari possint, praeter eum, qui cum summus pontifex, ac Marcelli ejusdem successor fuerit, recens sibi propositum exemplum habuit, quod sequeretur.

VII. Marci sepulcro inscriptum carmen obscurum facit, ut ego puto, transcriptoris indiligentia, his potissimum versiculis:

Te custos, Christi perfectus amicus,
Et Damasus, tumulum cum reddit honorem.
qui aut nullam, aut satis perplexam sententiam reddunt: primo igitur loco moneo legendum tumuli, aut tituli. Sic apud Gruterum tituli honorem usurpatum videas deinde, si nullus in transcribendo error irrepsit post hoc Te, subaudi in Pace: formulam enim hanc Te in pace, Te cum pace, solemnem esse, 0272C ac Christianorum tumulis saepe inscriptam legas apud Boldettum, Marangonum, et P. Lupum ; Fabrettus praeterea has etiam ad Gentilium lapides incisas memorat extremas litteras Et Tv., lector scilicet, aut viator, qui me prius valere jusseras, vale . Custodis autem voce, si proprium nomen haud sit, illum intelligere poteris, cui vel Martyrum, qui in eo coemeterio sepulti fuerant, vel basilicae in eodem loco a Marco conditae custodiendae cura commissa fuerat, et qui forte ejus pontificis ornando sepulcro cum Damaso allaboraverat: utrumque enim titulum inter ecclesiastica officia saepe memoratum videas, etiam apud Graecos, quibus κλειδοῦκος erat, qui apud nos custos et is plerumque presbyter. Cum vero audis Marcum orasse, populus quod disceret omnis, vides illum tum 0272D suas habuisse ad populum conciones et cathecheses, tum vero Sozomenum, Graecum hominem, et longe ab Urbe remotum, ejus ecclesiae ignorasse morem, cum scribere visus est, Romae nec episcopum, nec quemquam alium in Ecclesia docere populum ; neque enim ego aliquem esse puto, qui statas hoc loco, consuetasque liturgiae preces, ac formulas intelligi oportere existimet.

0273A VIII. Carmen de Felice Ruinartus dubitat, an Nolanum exprimat, an alium anonymum, quem presbyterum Romae ortum, ac post varios toleratos pro fide cruciatus, exsulem factum, Nolae in pace sepultum aiunt, ejus alterius Felicis fratrem, qui cum Adaucto sub Diocletiano martyr occubuit, sequenti ab hoc carmine laudatus , cujus basilica non in Pincis fuerat, ut cl. Mazocchio visum, sed via Ostiensi e conspectu fere S. Pauli, atque in coemeterio Commodillae, quod a clar. Boldetto non multis ab hinc annis repertum et demonstratum est. Damasus profecto, Felicem, quem hoc loco laudat, longe ab Urbe positum indicare videtur, cum ait:

Nec quemquam pateris repedare viantem.
Quamobrem cum populi non ab Urbe tantum, sed a 0273B toto pene terrarum orbe ad Nolanum religionis causa confluerent , vix alium ab illo, hoc carmine designatum dixeris, cui propterea Baronius, Bollandiani, Muratorius, aliique eruditi viri dicatum illud censent. Hinc ego factum puto, ut cum celebris esset ejus diei Romae solemnitas, basilica illi aedificata fuerit non diu post Damasi obitum, quae deinde, ut ab aliis basilicis Felicis nomine insignitis (plures enim Felices in Urbe fuerant) distingueretur, in Pincis dicta est, a proximis Pincianae familiae domibus: quae vox cum ab eo tempore ad Nolanos Urbi proximos transiisset, ab iis etiam Romanorum more Felix in Pincis dici coeptus: siquidem nulla vel apud Paulinum, vel coaevos scriptores ejus loci mentio Nolae est. Nuperus Nolanae ecclesiasticae historiae 0273C scriptor alioquin eruditus, hoc carmen Maximo Nolano episcopo a Damaso dicatum statuit, una tantum cujusdam ms. Breviarii auctoritate permotus. Caeterum hoc Breviarium in eo fragmento, quod Bollandiani ad diem 7 Februarii recitant, tum fabulas admixtas habet, tum sequiorem ac recentiorem aetatem sapit, quae sunt in causa, cur Bollandiani ipsi non in pretio multo illud habere videantur. At quod efficit, ut fide careat, illud est, quod primum versum immutatum refert, ac quo loco Felix scribi debuerat, Magne legendum proposuit hoc modo:

Corpore, mente, animo, pariter quoque nomine Magne.
Neque enim puto esse, qui sibi libenter persuaderi patiantur, Magni pro Maximi, appellationem a Damaso 0273D usurpatam, quasi vero Magni et Maximi unum esset, idemque nomen. Certe apud S. Paulinum Maximi episcopi frequentissima mentio est, Magni nulla. An vero versiculus ille parietibus Nolanae ecclesiae olim inscriptus Magne habuerit, an Felix, nullus nunc idoneus testis docere nos potest, cum amplius non appareat. Hac tamen de re dubitare nobis licet, siquidem Ferrarius Nolanae ecclesiae canonicus tum eos versus recitat, ut apud Baronium impressi sunt, tum eos ad Felicem refert ; quod si tandem res ita se habuit, ac loco Felicis Ecclesiae 0274A muris Magni nomen inscriptum aliquando fuit, tunc versus immutatos fuisse crediderim, cum saxo insculperentur, siquidem alter hic versiculus:

Hostibus extinctis, fuerant qui false locuti,
quem nec Bollandus, nec Sarazanius, nec caeterae editiones habent, atque ea proinde occasione caeteris additus est, aliqua tunc usos licentia quadratarios probat. Neque enim ex Damasi adversariis aliquem morte mulctatum fuisse scimus, ac nemo facile animum inducet, ut credat, mitissimi animi pontificem, quem adversariis ipsis quamquam superatis Hieronymus non nocuisse asserit, vota beato Felici persolvisse, quod hostes sui extincti ac morte sublati fuerant. Fama vero est, ut alio loco dixi, 0274B voti hujus persolvendi causa Nolam sese Damasum contulisse; quam ego incertis, ut saepe fit, conjecturis non impetam. Illud profecto constat tumulum Felicis Nolani, aram veritatis dictum, ejusque reliquias veritatis vindices ; quam ob causam ille, qui Ursicini, Isaaci Judaei, aliorumque adversus se calumnias effugerat, hoc nuncupare votum, ac patrono suo praesens reddere facile potuit. Huic simile et proximum est votum aliud, quod pro cleri a se divulsi reditu inscribitur.

IX. Carmen, quod Sarazanius n. 17, recensuit, ac de incertis martyribus dixit, ad Ss. Nereum et Achilleum pertinere nos docuit Emsildensis monachus, quem Mabillonius primum, ac deinde Blanchinus edidit in Prolegomenis ad Anastas. opusc. 15. Hujus 0274C profecto codicis non spernenda est auctoritas, tum quod videtur octavo saeculo scriptus, tum quod omnes, quas habet inscriptiones ex autographis ipsis excepit auctor, ac in commentaria retulit, cum iter agens extramuranas ecclesias, et coemeteria lustraret. Si itaque hoc epigramma ad eos martyres attinet, hoc accedet ad conjecturarum cumulum, ob quas eorum, quae nunc legimus acta, dubiae videntur fidei: neque enim, qui eunuchi fuerant, Domitillae virginis familiares ac custodes, militiae dedisse nomen, almum gessisse officium, castra deinde reliquisse, clypeos, pharetras et tela projecisse videri possunt, ut Christianos sese profiterentur; siquidem hoc genus hominum iis potissimum temporibus ab armata militia arcebantur. Malui ejusdem tamen antiqui scriptoris 0274D fidem cum Ciampinio sequi, quam Sarazanium, ac de iisdem martyribus carmen inscribere.

Epitaphium, quod Eutychio in Callixti coemeterio optimis characteribus incisum fuerat, adhuc superest integrum in ecclesia S. Sebastiani: at nihil aliud inde colligimus, praeter maximam iteratamque cruciatuum vim, divinamque martyris in iis tolerandis constantiam. Aetate S. Gregorii nondum amotus ab eo loco fuerat, et ad basilicam sancti Laurentii in Damaso translatus, siquidem ex sacro ejus corpore idem pontifex oleum misit ad Theodelindam reginam.

0275A X. Tharsicii martyrium in Adonis martyrologio 15 Augusti descriptum, sumptum est a Damaso ex Actis S. Stephani papae et martyris, quae Baronius retulit ; frustra enim alibi hoc quaeras, atque hinc vides eorum antiquitatem auctoritatemque, quae iis accedit ex hoc carmine, adversus Pearsonum, aliosque aliquot morosiores et recentiores criticos sed ab eorum argutiis Acta ipsa vindicant Bollandiani ad diem 2 Augusti, atque Anonymus in dissertatione Avenione impressa sub hoc titulo: Authoritas pontificia notissimo Cypriani facto impugnata, sed a Galliae theologis vindicata. At ex hoc eodem carmine plura colligimus: primo scilicet viguisse ea aetate disciplinam Arcani ; secundo, diu ante Melchiadis aetatem transmissum fuisse intelligis ad ecclesias fermentum, 0275B quo nomine jam liquet, consecratarum ab episcopo oblationum partem exprimi, quamobrem cum Anastasius Melchiadem ipsum fecisse scribit, ut oblationes consecratae per ecclesias ex consecratu episcopi dirigerentur, aliud nihil exprimit, quam eo auctore ac pontifice factum, ut ad intermissam praecedentium persecutionum tempore consuetudinem, restitutis jam clero sacris sub Maxentio basilicis, reditus fieret: tertio, vides fermentum ipsum ad basilicas etiam extramuranas allatum, siquidem Tharsicius extra urbem sacramenta gerens, deprehensus est et lapidibus obrutus. An vero dicamus, hoc factum pro recepto more, an vero ob persecutionis causam, qua durante plura licebant, quae pace Ecclesiae reddita non permittebantur? Equidem puto fermentum 0275C ad presbyteros etiam in coemeteriis excubantes, et suburbanas ecclesias administrantes, pro recepto confirmatoque more transmissum. Enimvero si Melchiadis et Siricii decreto non licebat, cujuslibet loci presbytero missas per hebdomadam celebrare, non accepto prius fermento episcopi; nisi quis contendat, in coemeteriis non potuisse sacra fieri, quod nemo dixerit, necesse est, ut cum clariss. atque eruditissimo Bottario fateamur, illud ad eorumdem etiam coemeteriorum presbyteros fuisse missum, per quod iis sacra facere licebat . Accedat pontifices summos in coemeteriis ipsis, et ad memorias martyrum sacras saepe habuisse synaxes: quamobrem si tunc a suburbanis ecclesiis ad urbanas fermentum mitti oportuit, nihil impedit quominus ab urbanis ad suburbanas 0275D statis diebus transmitteretur. Quod itaque Innocentius ait in epistola ad Decentium Eugubinum, non putare se, ut fermentum per parochias mitteretur, quia non longe portanda sunt sacramenta, vir clarissimus refert ad legem aliquam tunc ab eo pontifice editam, qua juberetur, ne hoc deinceps fieret: quem praeterea presbyteros, qui per coemeteria manerent, constituisse, atque iis conficiendorum sacramentorum primum copiam fecisse censet. Vides quarto fermentum ipsum ab acolytho delatum, cum ad diaconorum officium 0276A id antea spectaret ; at forte cum necessitas fecisset prius, ut acolythi diaconorum officio fungerentur, atque id semel atque iterum usu receptum fuisset, in legem postremo hoc ipsum abiit Innocentii aetate: suspicari tamen forte quis posset, hunc eumdem Tharsicium diaconum fuisse; siquidem Damasus illum Stephano comparat, atque utriusque meritum pari loco habet, quod profecto tum martyrii genus, tum etiam ecclesiasticum gradum, ac ministerium respicit.

XI. Duo, quae sequuntur, carmina, beatos martyres Petrum et Marcellinum, ac Gorgonium complectuntur. De Petro et Marcellino nihil occurrit dicendum, siquidem eorum, quae supersunt Acta a clar. Mazocchio ad diem 11 Junii eruditis annotationibus 0276B illustrata, egregie hoc epigrammate confirmantur. Quod ad Gorgonium attinet, dubitat Florentinus ad diem 9 Septembris, an hic idem atque ille sit, quem Nicomediae cum Dorotheo passum Eusebius narrat . Ita enim plerique censent, quibus Romani martyrologii et Adonis testimonium praeit. Bollandiani vero ad diem 12 Martii gravissimas rationes afferunt, cur noster alius ab illo Gorgonius sit. Fuldense certe martyrologium duos Gorgonios, alterum Nicomediae, alterum Romae passum statuit , atque huic sententiae Damasus favere videtur, siquidem beatos alios, quos vicina in sede habitare ait, cum eodem pariter Gorgonio passos, ac cum eodem, ut loco, sic etiam martyrio conjunctos fuisse innuit. Quinam vero illi fuerint, difficile est dicere. Notitia ab Exkardo edita 0276C apud Georgium haec habet: Ibi sancti isti dormiunt Petrus, Marcellinus, sancti XXX milites, Gorgonius, Geminus, etc., quos etiam Melesburiensis memorat, ac iis non longe positos sanctos quatuor coronatos addit. Hos etiam XXX milites via Lavicana ad duas lauros una die sub Diocletiano coronatos memorat Hieronymianum martyrologium, ad diem 22 Decembris, quos omnes forte Damasus eodem loco quiescentes designare potuit. Iconographiam superioris et inferioris coemeterii Ss. Petri et Marcellini iterum edidit el. Bottarius Vaticanae bibliothecae custos , in eaque cubiculum repraesentat, in quo Dominus Jesus medius sedet inter Petrum et Paulum apostolos stantes, sub ipsis vero Gorgonius, Petrus, Marcellinus, Tiburtius, expressis nominibus indicantur.

0276D XII. Ex Priscillae coemeterio quamquam multa perierint, plura tamen, quam ex aliis, Damasi carmina tulerunt aetatem. Adhuc enim supersunt, quae Marcelli, Prothi, Hyacinthi, Saturnini, Mauri ac Chrysanthi et Dariae sepulcris inscripta fuerunt. At quod de Chrysantho et Daria inscribitur, cum ex apographo oscitanter exscriptum olim fuerit, medica manu indiget, quam Sarazanius applicuit, ac, ut nunc legitur, ex Actis eorumdem martyrum, et ex Gregorio Turonensi 0277A illustrari oportet ; siquidem ex iis intelligi datur, cur eorum sanctorum tumulum, idololatriae furentis praedam Damasus fuisse dicat: illo scilicet, furiosa ethnicorum manu, qui ad coemeterium adversus Christianos confluxerant, disjecto penitus eversoque, cryptaque insuper occlusa lapidibus terraque aggesta. At post redditam Ecclesiae pacem, loco eodem pristinae religioni restituto, Damasus haec carmina tum inscripsit, tum praeterea aliquid novi operis sua impensa addidit, qui ob eam causam, puto, sub pauperis appellatione se haud immerito designavit.

XIII. Carmen de S. Agnete cum archetypo collatum, atque emendatum dedi: lapidem enim, cui pridem optimis characteribus insculptum fuerat, projectum jam disjectumque non multis ab hinc annis, Deo favente a se repertum penes ecclesiam extra portam 0277B Nomentanam; servatumque, iterum ejusdem ecclesiae parieti affigi curavit pro suo in sacras antiquitates studio cl. Marangonus. Ex hoc iterum epigrammate colligi primo poterit, Damasum eorum opinioni favere, qui Agnetem sub Diocletiano passam arbitrantur; siquidem earum rerum, quas virginis parentes dudum retulerant, fama inter praesentes nondum perierat, cum ille hoc carmen scriberet. Secundo fortissimam virginem, pronuntiata praeconis voce adversus se Judicis sententia, statim liquisse nutricis, quae eam non deseruerat, gremium, ut poenam, cui damnata fuerat, imperterrita obiret: erat enim moris, ut praeco silentium tuba indiceret , tum deinde ut judicis sententiam alta voce legeret: quamobrem 0277C si mos ille servatus in Agnetis martyrio fuit, non est cur haec Damasi verba, cum lugubres cantus tuba concrepuisset, de publicato tunc primum Diocletianae persecutionis edicto cum Tillemontio accipiamus, ac martyrem fortissimam, statim ac impiam promulgatam adversus Christianos legem audivit, ad poenam sese ultro obtulisse dicamus. Tertio ex eodem carmine intelligimus, Agnetis ad poenam damnatae jam, nudaeque, ac pellucida veste contectae, cum prius ad lupanar de more ducenda esset, effusis per membra crinibus, pudorem ab procacitate oculorum mirabiliter defensasse Deum, ac nullam propterea esse causam, cur Actis, quae Ambrosii nomine circumferuntur, fidem non habeamus, quamquam nulla hujusce rei apud Ambrosium ipsum et Prudentium 0277D mentio sit. Quarto denique martyrem sanctissimam igne damnatam, quod idem Ambrosius silet, vulgata vero Acta confirmant; atque hinc intelligis, quam levibus saepe de causis vetera monumenta suspecta habeamus. An vero Agnes igne an ferro martyrium fecerit? Ambrosius et Prudentius gladio, Acta martyrum Occidentalium, quibus vir clar. Evodius Assemanus archiepiscopus Apameae ex Vaticano Syriaco veteri codice, ac praeclaris annotationibus adjectis Ecclesiam nuper locupletavit, igne absumptam docent: Latina vero Acta, virginem in flammas primo 0278A projectam, tum a Numine servatam illaesam, postremo gladio jugulatam asserunt. Hoc verius esse Damasus hoc versiculo non obscure innuit:

Urere cum flammis voluisset nobile corpus.
Siquidem hinc liquet, iniquum judicem voluisse quidem, sed nequaquam efficere potuisse, quod voluit ut non parva latinis, quae circumferuntur, Actis ex hoc carmine auctoritas accedat. Hinc Agnes media Petrum inter et Paulum apostolos, flammaque circa ipsam succrescens ex coemeterio Pontiani exhibetur in veteri fragmento a Bonarrotio illustrato , atque id praeterea confirmant veteres ejus basilicae picturae, quae et flammas, et sub ipsas gladium, quo martyrium consummatum fuit, adhuc repraesentant .

Irenem Damasi sororem, non secus ac ipsum Damasum, 0278B sibi vindicant scriptores Hispani, ut liquet ex ejus Actis, quae Bollandus produxit ad diem 21 Februarii. At si quae Actis illis fides haberi potest, nemo negaverit, quin Irenes Romanis virginibus accensenda sit. Nam cum eam duodecimo Damasi pontificatus anno, qui incidit in annum 378, ad superos abiisse asserant; contra vero cum Damasus ipse hoc carmine anno vigesimo nondum completo sibi ereptam fuisse doleat, hinc facile vides illam alibi quam Romae nec ortam, nec educatam videri posse: sed Actorum illorum, ut verum fatear, levissima prorsus, utram in partem velis, auctoritas est.

Haec habui, quae ad Damasi carmina hoc loco observarem, ex quibus, praeter ea quae dixi, veterem hymnorum usum, sacrarum reliquiarum cultum, 0278C sanctorum invocationem, votorum tum nuncupationem, tum piam solutionem confirmatam videas. Cur vero iis quae Sarazanius edidit, non solum ea quae Stephanum et Eusebium Romanos pontifices laudant ac superius recensui, sed et alia nonnulla addiderim appendicis loco, una haec est ratio, quod scilicet illa etiam Damasum mihi sapere videantur, atque ejus aliquando verba, ac sensus referant, atque aetatem. Sed hac de re, ne quid ego temere statuam, lectoris judicium esto.

Caeterum quod Damasus in metrum peccare aliquando videatur, haud mirabitur, qui in legendis inscriptis versibus, et elogiis mediocriter versatus sit: vix enim, ut mea faciam viri docti verba, pauca de multis epigrammata in lapidibus reperias, quae non 0278D multis modis in metricas leges offendant, et si illa sint alioquin elegantissima .

§ III.—De Damasi operibus: Basilicae via ardeatina ab eo aedificatae locus, ut videtur, ejusque coemeterium. De Basilica S. Laurentii in Damaso: qua occasione de Titulis agitur, ac Anastasii locus in Marcello adducitur et explicatur.

I. Reliquum nunc est, ut etiam de Damasi operibus pauca adjiciam. Pontificale itaque haec memorat: Hic fecit basilicas duas, unam juxta theatrum S. Laurentio, et aliam via Ardeatina, ubi requiescit in Catacumbis, et aedificavit platoniam, ubi corpora Apostolorum 0279A jacuerunt, quam et vestibus ornavit. Platoniam vocat Anastasius pretiosa marmora in tabellas dissecta, quibus nempe murum et pavimentum Damasus obduxerat, locumque hoc pacto ornaverat : Basilicam via Ardeatina aedificatam ubi sepultus jacuit pro majori parte adhuc superesse putant viri clar. Boldettus et Marangonius, idonei profecto judices, quae in usum cellae vinariae conversa postmodum fuit, inter Ardeatinam et Appiam viam. Nam primo locus ille in longitudinem ad palmos septuaginta, in latitudinem vero ad triginta extenditur: habet deinde Septentrione semicyclum, seu absidem pro altari comparatam: tertio, parietes alicubi colorem picturae obtinent; quae profecto omnia vetustae sacrae aedis speciem servant: quarto tandem huic ipsi loco coemeterium 0279B subest, a viris illis diligentissimis primo detectum. Eam itaque esse illam censent, quam Damasus exstruxerat, ac coemeterium quod subest, illud ipsum, in quo depositus jacuit. Eorum rationes dilucide attulit illustrissimus Aesinus episcopus loco jam indicato, quem videas.

Alteram ad Theatrum Pompeii, ejus pontificis aetate anteriorem fuisse, manifesto probat ejusdem carmen de templo S. Laurentii inscriptum: quamobrem non eam primus aedificasse, sed refecisse videri debet, quamquam sic restauraverit, auxerit, et ornaverit, ut unus deinceps ejus auctor dictus fuerit. Eam vero restauratam, amplificatam atque ornatam praeterea consecravit, ut ex marmoreo monumento discimus, quod a cardinali Farnesio, cum eam basilicam iterum 0279C reficeret, repertum, et ad aedes translatum suas adhuc servatur his inscriptum litteris. Has ego litteras hoc loco transcripsi eo modo, quo immortalis memoriae vir Franciscus Blanchinus postremis curis expressit. Nam cum prius eas retulisset in prolegomenis ad primum Anastasii tomum, lapidem deinde forte diligentius observatum, ac una tantum sigla D. loco alterius. Q. quam antea descripserat immutatum iterum attulit in notis historicis 0279D ad Damasi nostri Vitam, tom. III, atque ita explicavit Titulus in Christi nomine: Ego Damasus Urbis Romae Episcopus hanc domum consecravi, nona regione, dedicatam Septembri mense, S. Paulus, S. Petrus, cujus deinde mensis prima die observat in ea basilica gestae rei memoriam celebrari, quod si cui siglis illis N. R. S. M., nec nona regio placeat, nec solitarius die certa non designata, annoque non adscriptis consulibus expresso September mensis, legere forte poterit, hanc domum consecravi novatam, refectam, dedicatam S. Martyri: siquidem haec omnia re ipsa Damasus tunc praestitit. Caeterum observari hoc loco potest, 0280A Sancti praenomen una tantum littera S. indicatum quarto jam saeculo, nec id fieri propterea coeptum post saeculum XI, ut censuit Fontaninus .

Ex hac vero marmorea tabella causam tenes, ni fallor, unde tituli dicti sint, ac praeterea intelligis, quotquot erant in Urbe basilicae, titulorum nomine tum nuncupari potuisse, tum merito nuncupatas. Ut vero plures erant basilicae ecclesiasticis cogendis synaxibus assignatae, quam viginti quinque (siquidem sacras aedes sub Cornelio numerum quadragenarium excessisse ex Optato scimus), ita etiam totidem fuisse titulos fateri cogimur: neque enim Marcellus illam caeteris aliis basilicis nuncupationem eripuit, ut ea solis illis viginti quinque, quos ipse constituit, propria esset. Basilica igitur haec, quam 0280B Damasus titulum constituisse dicitur, titulus necessario fuerat ante ejus pontificatum, siquidem suos habuit sacerdotes, diaconos, aliosque gradus, qui sacris agendis praeerant, ut ex carmine 35 aperte constat. Aliquid itaque amplius, quam illam omnibus Urbis basilicis communem nuncupationem, tum Marcellus suis, tum Damasus ecclesiae S. Laurentii contulit, cum titulum constituit. Quid vero illud sit, ex Anastasio intelligimus, cum ait Marcellum, viginti quinque titulos in urbe Roma constituisse quasi Dioeceses propter baptismum, et poenitentiam multorum, qui convertebantur ex paganis; sed quia post Decianam persecutionem usu receptum fuerat, ut ab episcopis presbyteri aliquot constituerentur, qui lapsos ad poenitentiam reciperent . Marcellus ut Christianis 0280C diuturna acerbissimaque Diocletianea persecutione prostratis consuleret, loca iis recipiendis, non tam constituisse, quam restituisse videri potest. Cum igitur jam tot essent tituli, quot basilicae, ac loca sacris agendis assignata, ex omnibus elegit viginti quinque dumtaxat, eosque quasi dioeceses esse jussit, communicato scilicet poenitentes reconciliandi et baptismum conferendi jure, quod cum esset unius episcopi proprium, iis, quibus conferebatur titulis, praestabat, ut quasi dioeceses esse viderentur, ac earum presbyteri, quasi episcopi. Erat itaque, ut tituli nuncupatio, sic etiam sacrorum usus communis caeteris etiam basilicis Urbis. At illae, quae hoc peculiari jure praeterea utebantur, majores prae caeteris, ac digniores habebantur, unde illis cardinalium titulorum vocabulum 0280 deinceps haesit. Atque haec sunt, quae Damasus huic a se novatae, restauratae, dedicatae fundis, et donis auctae basilicae beneficia praestitit, ut supra alias permultas extolleretur.

Hunc fortissimum martyrem Romanis civibus, secus ac hactenus creditum fuerat, annumerandum demonstravit Josephus Blanchinus vir clar. aperto Leonis Magni testimonio, ex ipsius Sacramentario nuper a se edito. Ego vero alium sancto huic pontifici testem addi posse existimo, Prudentium scilicet, qui Romanae urbis gloriae hoc unum defuisse scribit, ut post domitum orbem terrarum vinceret Spurcum 0281A Jovem, non Cassii Camilli, aut Caesaris turbulenta vi, sed Laurentii martyris haud incruento praelio: ex quo quidem illud evidenter consequitur Laurentium a claris illis ejus urbis filiis minime disjungendum.

Carmen de Fontibus nobis indicat, aliquid operis in Vaticana etiam basilica ab hoc pontifice factum. Quid hoc sit, Ciampinus quantum potuit in tanta vetustate temporum, ac rerum immutatione, veteris templi ichnographiam describens, his verbis explicuit: Ab ara sanctorum trium regum, longe operosior et pulchrior moles attollebatur, ut patet ad n. 30 cum vetustissimo altari S. Joannis ad fontes appellato. Non longe ab hujus altaris gradibus in medio magnum ac patulum labrum laxabat pretiosissima concha marmore alabastrino, qua laevi nitore, qua signis exstantibus 0281B illustris. In hanc caeco meatu per fistulas e solo undae irrumperent, quibus catechumeni baptizarentur. Illam Liberius pontificex exstruendam olim mandaverat Damaso, cum non adhuc pontificia fulgeret majestate. Quin ut operis tam perspicui memoria ad posteros perveniret, ipse Musarum non humilis cultor Damasus, lapidi incidit quosdam versiculos, quorum nonnulla fragmenta, cum in parietibus intra novum Oratorium S. Leonis papae vix legi possent, tandem erudita pertinacique curiositate primaevo ac genuino sensui restituta visuntur in cryptis Vaticanis . At quia aliud baptisterium, aliud vero baptisterii fons, hinc ut ego puto, duplex est Damasi carmen de Fontibus Vaticanis, aliud integro baptisterio ipsi, curante Mercurio diacono, aliud vero ipsi aquarum receptaculo Achatii 0281C opera inscriptum. Nam fons alius, seu cantharum, quod Paulinus Nolanus eleganter describit in atrio basilicae positum, ac ab nonnullis pro baptisterio acceptum fuit, uni tantum lavandae pro more plebi 0282A ecclesiam ingressurae comparatum fuerat . Hujus Damasiani operis iterata exstant testimonia tum Pauli V, tum Innocentii X, qui aquam Vaticani collis, incerto olim a capite deerrantem, a B. Damaso inventam, scaturigine ad lavacrum novae generationis in fontem corrivatam, rursus amissam, conquisitam, repertamque, ac mire probatam, fonte recens exstructo restituit, ut in Urbe aquis peregrinis affluente, aedes Vaticanae suam hanc haberent, gemina salubritate hauriendam.

Sanctae Anastasiae vetustam sane basilicam a Damaso picturis ornatam narrat Hilarius papa, recitatis a Sarazanio versibus in notis ad carmen 17, ex quo forte aliquid praesidii, quamquam frustra, accedere videbitur ad eorum sententiam, qui eam ecclesiam Hieronymi cardinalis titulum fuisse scripserunt. 0282B Baronius denique ac Ciacconius Actorum Damasi auctoritate permoti, ecclesiam S. Rufinae et Secundae in sylva Candida, a Julio inceptam, a Damaso absolutam fuisse asserunt. Sunt etiam, qui hoc Damasi studium extendant ad loca ab Urbe dissita; Nolani enim scriptores aediculam illam, in qua S. Felicis sepulcrum fuerat, quam deinde amplissima illa basilica sua a se clausam Paulinus scribit , Damaso attribuunt, ac veterem hanc prae caeteris in ejus rei testimonium inscriptionem afferunt: † Septima die stante mense Madii † dedicatio erit hujus S. Ecclesiae. beatus Damasus Pp. construxit et aedificavit. Ad Honorem. Di. Et Beatissimi. Felicis. Conf.; qua de re, vide, si placet, cl. virum Joannem Stephanum Remondinum . Mirum tamen videri merito 0282C poterit, Paulinum ipsum, quamquam de aedicula illa saepius egerit, nullam umquam ejus pontificis mentionem fecisse.