Praefatio .

In novam Operum Luciferi editionem.

0695A

Opera Luciferi Episcopi Calaritani e vetustis Codicibus descripta primus edidit Parisiensibus typis Joannes Tilius Episcopus Meldensis anno 1568, et Pio V Pontifici Maximo dicavit. Is quidem aliquantum operae ac laboris in iis corrigendis impendit, subjectisque notis difficiles quasdam cujusque libri, et obscuras locutiones, ac sententias explicare nisus est; sed multo plura, ea praesertim, quae spectant ad testimonia sacrae Scripturae, lectori minus, quam is erat, occupato colligenda et emendanda reliquit, ut ipse fatetur in Epistola ad Pontificem. Quare, cum ab Auctoribus Lugdunensis Bibliothecae Patrum, quae Tomos septemdecim complectens edita est anno 1687, Opera quoque Luciferiana Tomo IV inserta fuissent, 0695B hanc curam ii susceperunt, ut illa emendatiora proferrent; sed imprudenti consilio, suoque prorsus arbitrio ita manus in ea immittere ausi sunt, ut nulla veterum Codicum, nulla doctorum hominum auctoritate freti verba, sententias, ipsasque interpunctiones immutaverint, et, quod magis improbandum, sacrorum Bibliorum testimonia, quibus refertissimi sunt Luciferi libri, ad exemplar Vulgatae Bibliorum Editionis exegerint, ac pluribus in locis pro ipsorum libito corruperint potius, quam emendaverint, Latini tamen Latinii observationibus et correctionibus quandoque adhibitis, notisque Tilianis ad calcem adjectis. Qui vero ante Lugdunenses Auctores eadem Luciferi Opera in prioribus Patrum Bibliothecis edidere, nihilo diligentius, aut studiosius in illorum 0695C emendationem incubuerunt. Cum itaque corruptissima ferrentur adhuc in vulgus Luciferi exemplaria, Joannes Baptista Cotelerius vir apprime doctus hanc operam summo studio aggressus est, ut libros Luciferi e mendis omnibus purgatos, integrosque, quo tamdem modo id fieri liceret, eruditorum hominum judicio probandos publice exhiberet; ut ipse testatus est in Tomo I Patr. Apost. et nota subjecta cap. 56, lib. II Constit. Apost.: Hic ubi locum Luciferi illustrare conatus sum, Auctoris omnium, quod nemo nescit, depravatissimi, utilissimi tamen ad cognitionem Scripturarum, admonitum te velim, Lector candide, me in purgando eo Augiae stabulo plurimum laboris 0696A impendisse, paratumque esse ad procurandam editionem, si librum aliquem ms. nactus fuero. Ut si forte in manus tuas, aut notitiam venerit, mecum communicare non dedigneris, hominem non ingratum singulari beneficio tibi devincturus. At dolendum sane est, inquit Caveus in Hist. Litt. ad an. 354, saec. Arian., novam hanc Luciferi Calaritani editionem, quam meditatus est Vir Cl. J. B. Cotelerius, ipsomet teste, Notis ad Patres Apostolicos pag. 177, magna antiquitatis ecclesiasticae jactura cum viri eruditissimi morte periisse. Aliam tamen causam, cur Cotelerius non absolverit opus susceptum, indicat Fabricius in Bibl. Graeca de Lucifero disserens ejusque libris, ne Galliarum regis animum laederet, qui tum maxime Calvinianis erat infensus; de qua quidem infecti operis 0696B ratione aliorum esto judicium. Interea non defuere, qui de emendandis Luciferi libris quidquam cogitarent; nam praeter Cotelerii correctiones nonnullas, quas vel notis in Constitutiones Apostolicas inspersit, vel Monumentis Eccl. Graecae inseruit, Latinus Latinius in Biblioth. sacra et profana pag. 157, singulos Luciferi libros pluribus correctionibus modo suis, modo Consalvi Poncii diligenter notavit; et Ludovicus la Cerda in suis Adversariis Sacris eumdem laborem suscepit; Multa enim sunt, inquit cap. 37, quae egent consideratione; in quo, id est Lucifero, illustrando non inutilem operam posuit Joannes Tilius Episcopus Meldensis: multa autem, subdit cap. 38, addidimus, detraximusque ex notis nimirum Tilianis; diuque, addit cap. 47, haesi in 0696C Lucifero Tilii opera et mea usus; quibus capitibus omnes, quas ipse meditatus est, in Luciferum animadversiones complectitur praeter caeteras in quaedam loca sacrae Scripturae, de quibus inferius. Verum haec omnia in plures dispersa libros, nec ad inveniendum facilia nihil profecto proderant, ut sub uno aspectu integra ac germana Luciferi facies omnibus visenda pateret; quin plurima adhuc deerant, quae nativum omnino hominis colorem, vultumque exprimerent. Propterea Andreas Gallandius Presbyter Venetae Nerianae Sodalitatis, vir et doctrina et eruditione praeclarus, cum novis curis studiisque ornatam et auctam veterum Patrum Bibliothecam 0697A Venetis typis edere instituisset, nihil sibi duxit praetermittendum, quo Luciferiana Opera primae integritati restitueret, et collectis, undecumque potuit, Critices subsidiis nitidius, quam quispiam antea, illustraret: qua de re praestat ipsius sententiam ipsiusmet verbis describere ex Tom. VI sui Operis, cui inserti sunt Luciferi libri, pag. 6 Prolegom.: De opera nostra in iis edendis adhibita haec paucis accipe. Principem Tilii editionem, quam anno 1644 secuti sunt Parisienses, typis excudendam statuimus. Eam vero librariorum vitio sane inquinatissimam, foedisque mendis obsitam pro viribus emaculandam curavimus. Subsidia contulere virorum doctorum, praecipue vero Latinii et Cotelerii castigationes et conjecturae, quibus aliae quoque accesserunt, quas occasione 0697B accepta in aliorum scriptis deteximus. Ac paulo inferius: Verumtamen Luciferi libros penitus detersos haud praestiterimus: quin immo in iis recensendis nonnulla ipsi deprehendimus, quae in Emendandis adhuc forte corrigenda proposuimus: ut propterea plura etiamnum in Lucifero superesse, quae manum medicam exspectent codicum mss. ope praesertim adjutam, ultro agnoscamus. Caeterum quo deinceps Luciferianorum lectio pronior faciliorque succedat, libros omnes in sectiones distinximus. Quibus praeterea nonnullas sive ejusdem Luciferi, sive aliorum ad ipsum Epistolas recognitas et illustratas adjecimus.

His itaque a nobis animadversis, novum de edendis Luciferi libris consilium cepimus, et exsecuti jam sumus: de quo praefari omnino necesse est, ut, 0697C quae praestiterimus, quae nobis adjumenta fueriut comparata, quid in ipso Lucifero, ejusque libris dignum sit visum, quod criticae quaestioni subjiceretur, iis perspicue pateat, qui in iisdem legendis versari utile sibi duxerint esse ad doctrinam et eruditionem, aut ad curiositatem honestum. Ac primum ipsam Tilii editionem nobis sequendam proposuimus, quippe quae veterum Codicum, unde is Luciferi libros primus eruit, genuinum sit exemplum; neque enim quae illi insunt menda, typographi magis, quam antiquorum librariorum inscitiae aut incuriae sunt tribuenda, uti inferius monebimus: caeterae vero editiones, si Gallandianam excipias, tantum auctoritatis prae se non ferunt, ut illas tuto sequi possemus, cum editorum arbitrium, 0697D non aequa animadversio, errores forte sustulerit aliquot, non paucos certe in easdem intulerit; de quo paulo superius dictum est. Sed cum codicis alicujus opem nobis esse necessariam videremus, quocum Tiliana editio conferretur, illum opportune in Vaticana Bibliotheca nacti sumus saeculo, ut aiunt, nono descriptum, et in loculis Bibliothecae distinctum num. 75, litt. N. P. cujus diversae a Tilianis dictiones exscriptae ad nos perhumaniter transmissae sunt: sed non ejusmodi sunt, quae sententiam immutent, et varias plerumque voces, varia ab editis ex Tiliano codice nomina solummodo exhibent; unde conjicias, plures, qui leguntur errores in libris Luciferi, inculto potius ac pene 0698A barbaro hominis stylo esse tribuendos, quam librariorum culpae. Alium praeterea codicem nobis adhibendum tribuit humanissimus sane et multiplici eruditione illustris Presbyter D. Matthaeus Aloysius Canonici civis Venetus e sua Bibliotheca vetustissimorum, praesertim Biblicorum Codicum ditissima. Codex iste, quem Venetum appellamus, ante annos fere octingentos scriptus Athanasii et Athanasio quaedam attributa opera continet, in iisque longiorem hujus epistolam ad Luciferum, cujus ms. exemplum cum Tiliana jam edita contulimus. Horum igitur Codicum auctoritate, tum ex Tilii, Latinii, Poncii, la Cerdae, ipsiusque Gallandii notationibus, aliis vero in epistolas Luciferianas collectis ex Baronio, Coustantio, Chiffletio, Papebrochio, et 0698B Montfauconio subjectas confecimus notationes, quibus et nostrae sunt admixtae, eae potissimum, quae ad ecclesiasticam historiam pertinent, quasque miror a Gallandio praetermissas fuisse, cum plura, quae scribit Lucifer, Acta Mediolanensis Concilii anni 355, et Athanasii vitam maxime illustrent, atque Arianorum in Catholicos fraudes ac saevitiem detegant: de notis autem adjectis ad singula sacrae Scripturae testimonia postea dicemus. Non ita tamen horum auctorum criticas animadversiones exscripsimus, ut illico eas probaremus; omnes quidem suis quasque locis leges insertas, non omnes probatas: neque in ipsum Luciferi exemplar manus ita injiciendas duximus, ut aliorum licet testimonio et opinione fretis verba sensusque aut intervertere, aut immutare, 0698C aut etiam delere nobis liceret: aequum id non erat, neque rectis critices legibus consentaneum; satisque fuit, quae intacta relinqui nullo poterant modo, ea emendare, caetera autem judicio legentium notas permittere. Praeter haec alio, ac editi fuerunt, ordine libros singulos disposuimus, cum neque uno omnes calami cursu, neque uno tempore existimemus a Lucifero fuisse compositos. Censuit quidem Tilius in epistola ad Pium Pontificem totum volumen esse opus tractu uno imperatori Constantio continuatum, ipsum tamen in libellos partitum ab auctore: sed aliter censuerunt Baronius ad annum 356, num. 65; Papebrochius tom. IV Maii, Boll. in Comm. Hist. de Sancto Lucifero cap. 4, et Gallandius in Prolegom. ad tom. VI Biblioth. Pp., quibuscum convenimus; 0698D et Lucifer ipse in lib. Moriendum esse pro Filio Dei idipsum nobis confirmat, librum suum de Regibus Apostaticis distinguens ac sejungens a caeteris; Quae ita se habere in libro, qui titulatur de Regibus Apostaticis, quia jam aperui, etc. Sed quo quisque tempore liber a Lucifero scriptus fuerit, alia nobis opinio inest, quam laudatis auctoribus; qua de re ad singulos suo loco disseremus. Tilianae autem editioni haec addidimus, quae omitti certe non poterant, et Luciferianis libris praeposita leguntur; Epistolam primum Luciferi cum legationis suae sociis Pancratio et Hilario scriptam ad Eusebium Vercellensem episcopum, deinde aliam Liberii pontificis ad Luciferum exsilio jam damnatum: hasce litteras 0699A sequuntur libri Luciferi, primus scilicet de non conveniendo cum haereticis, tum alter de Regibus Apostaticis, duoque libri pro S. Athanasio; ad hos Florentii ad Luciferum, et Luciferi ad Florentium litteras adjunximus, quibus subjectus est liber de non parcendo in Deum delinquentibus, et huic postremus, quem Lucifer inscribit: Quod moriendum sit pro Filio Dei: demum duae Athanasii epistolae ad Luciferum volumen claudunt. Hisce Tilius addiderat epistolam Liberii ad Constantium, et aliam Athanasii ad Solit.; sed locus iisdem hic esse non poterat, quippe ad res Luciferi illustrandas non necessariis. Inter spuria vero ejus opera rejecimus ad calcem voluminis Formulam Fidei, quae Lucifero tribuitur; cui peculiaris critica animadversio praefixa est. Atque his de nova hac editione 0699B praefatis, jam de Lucifero ipso, quod ad ejus attinet scripta, tum de singulis ejusdem libris distinctim per aliquot sectiones superest necessario disserendum.

§ I.— De Luciferiana Sacrae Scripturae interpretatione.

Nemo est profecto, qui, Luciferi libros cum legerit, et in afferendis promptum et in aptandis suae quibusque sententiae divinorum librorum testimoniis acutum hominis ingenium, ac singularem facundiam maxime non admiretur. Id primus animadvertit Athanasius in altera ad illum epistola scribens: Unde haec tanta Scripturarum memoria? unde sensus, et intellectus earumdem integer? et Marcellinus ac Faustinus presbyteri in Libello precum ad imperatores Luciferum praecipue laudant, quod bene esset agnitus per studium sacrarum litterarum, et quod libros 0699C scripsit ad Constantium divina testimonia aptissime congerens contra haereticos et contra ipsum patronum haereticorum: adeo ut Gallandius recte affirmet, locis utriusque Foederis ferme solis contexta esse scripta Luciferiana. Hinc Cotelerius in testimonio superius allato Luciferum appellat auctorem utilissimum ad cognitionem sacrae Scripturae; et Millius in Proleg. ad Nov. Testam. num. 772 haec de Lucifero scribit: Ab Hilario transimus ad Luciferum episcopum Calaritanum, cujus opuscula magnam testimoniorum sacrae Scripturae ad fidem codicis ipsius accurate ubique recitatorum vim exhibent. Sed cum horum editio ad ms. unum exemplar dumtaxat, idque perperam descriptum adornata vitiis misere scateat, tum nec sacri Codicis loca evasere integra. Verum quo 0699D tandem Codice usus sit Tilius aut uno aut pluribus in edendis Luciferi libris, noster quidem Vaticanus fere nihil differt ab editione Tiliana in descriptis sacrorum Bibliorum testimoniis; unde aliam potius quaeramus causam necesse est, cur ita in Lucifero legantur diversa a Vulgatis, nec omnino a mendis integra, et expurgata. Ludovicus la Cerda in Advers. Sacr. cap. 163 difficilem sane operam aggressus est, ut sacra testimonia a Lucifero allata in lib. I pro S. Athan. cum Vulgata nova Bibliorum editione conferret: at ipso fere capitis initio illum suscepti operis poenituit; quippe mira, inquit, est Luciferi libertas in usu Scripturae; at ita difficile reddit, ut divin andus sit plerumque Scripturae locus: et ad illud 0700A testimonium Proverb. XIX, 28: Misericordia et veritas tutela est regi, pag. 89 (col. 855) hujus edit. Ego, subdit, in Vulgato non reperio: sic multa sunt Luciferi, nisi aliunde expiscetur: praetereo reliqua quae difficilia inventu sunt: unde hic error etiam illi exciderit, ut testimonium a Lucifero adductum ex I Reg. VII, 16, pag. 69 (col. 833) commati 15 ejusdem cap. in Vulg. apponeret: quam difficultatem et nos adeo sumus experti, cum Tiliana solummodo editione uteremur, ut propterea pag. 51 (col. 816) ad illum locum, cum conversus ingemueris, etc. dixerimus in nota subjecta, forte ex sensu superiorum Joelis verborum esse contextum, cum postea eumdem invenire licuerit in cap. XXX Is. vers. 15. Hinc locum Deut. I, 29, Ne loquamini, neque etc., pag. hic 59 (col. 824) 0700B ad Vulgatam expendens ipse la Cerda, et diversam adeo interpretationem admirans, Haec cum videam, subdidit, nescio quid aliud possim dicere, quam hunc virum vel per accommodationem quamdam reddidisse haec loca, vel usum aliqua translatione, ut multae erant ante Hieron., qua nos caremus: et ad Malach. III, 13, p. 105 (col. 872) : Ne mirere, adjungit, Luciferi versionem, quae adeo est inusitata, ut suspicari debeamus illum aliquem codicem habuisse peculiarem. Sed quod is suspicatus fuit, jam alii adverterant, et Tilius etiam in epistola ad Pontificem: Ostendit, inquiens, versio locorum sacri voluminis, quod illa certe vulgaris erat, neque, ut postea fuit, recognita et emendata; et Papebrochius cap. 3 Vitae S. Lucif.: In citandis quidem Scripturae locis apparet versionis antiquae ab ea, qua 0700C emendata hodie utimur, notabilis admodum discrepantia, uti observat Tilius; et in primis Petrus Sabatierius in doctissimo opere a se ingenti studio ac labore perfecto, cui titulus est: Sacrorum Bibliorum Latinae Versiones antiquae, seu Vetus Italica, etc. Hic enim in part. II, § 3. Praefat. ad tom. I, part. I, disserens de singulis ex ordine Patribus, scriptisque Patrum, e quibus Scripturae fragmenta seu versiculos excerpserat, quantum sibi ad opus suum elaborandum profuerint Luciferi libri, hisce verbis testatus est num. 101: Longe vero plura antiquae interpretationis fragmenta nobis subministravit Lucifer Calaritanus in variis, quos conscripsit, libris, Pro S. Athanasio; de Regibus Apostaticis; De non conveniendo cum haereticis; De non parcendo in Deum delinquentibus; Quod 0700D moriendum sit pro Filio Dei. Floruit Lucifer circa annum 354. In laudandis Scripturae verbis sibi satis constat; a Graeco textu hodierno vix discrepat. Cum Tertulliano concinit aliquando, interdum cum Augustino et Ambrosio; sed quod quidem ante omnia juvat observare, in Tobiae et Judith libris, quos variorum ope mss. Codicum et quidem optimae notae recuperavimus, tanta est sententiarum Scripturae, quae in libris Luciferi occurrunt, convenientia, tanta similitudo, ut nullam pene reperias discrepantiam, et tantum ovum ab ovo non discernas. Ex quibus id consequitur, Luciferum non de suo e Graecis codicibus in latinam linguam vertisse sacrorum librorum sententias, sed iis usum fuisse latinis versionibus, quae tunc plurimae 0701A ferebantur in vulgus. Nec aliter sensit Nobilius in Praefatione Latinae editionis Romanae Septuaginta Interpretum; Ita vetus est Itala interpretatio, ut ea non modo S. Augustinus in Speculo, sed Lucifer Calaritanus et S. Ambrosius et S. Cyprianus et alii vetusti Scriptores utantur: idcirco haud recte scripserit la Cerda cap. 163 Advers. Sacr., Luciferum suo ipsum arbitrio Graeca testimonia pro re nata latine interpretatum esse. Ita ad Deut. XVII pag. hic 60 (col. 825) : Totum fere, inquit, caput ita transfert, ut mirere hominis in transferendo licentiam jam detrahentis, jam addentis, jam immutantis; cum tamen Italae veteri interpretationi textus hic apprime respondeat: ita convenit cum illa et textus ex I Reg. IV descriptus pag. hic 68 (col. 834) de quo la Cerda: Lucifer reddit sic, ita ut 0701B nec pes nec caput uni conveniat formae; tantum servet sententiam: et ad alterum I Reg. XIX, p. 70. (col. 836) . Ita, Lucifer circumvertit, ut difficile sit dicere, quae pars parti respondeat; etsi haud aliter hoc testimonium exprimatur in Itala interpretatione, uti et illud I Reg. XXVI, pag. hic 73 (col. 839) , quod is autumat paraphrasticῶ s conversum fuisse a Lucifero in latinum sermonem. Fieri quidem potuit aliquando, ut, qui inter gravissima exsilii incommoda hosce libros scribebat, Lucifer latinis careret codicibus, et aut e memoria multa depromeret Bibliorum testimonia, aut ex Graecis libris illa exscribens latine interpretaretur; nec sacri codices omnino defuerant Lucifero, uti indicant haec verba Marcellini et Faustini de Eutychio Episcopo Eleutheropolitano, ejusque asseclis in Libello Precum: 0701C Negent, si non hodie apud se sancta mystica vasa, quae tum impie Lucifero diripuerunt, cum sacris codicibus possident: sed tanta Luciferianae interpretationis convenientia cum veteri Italica, quae partim in mss. Bibliorum codicibus, partim in libris Latinorum Patrum ad nostram usque aetatem servata fuit, argumento nobis est, Luciferum illam plerumque, ne semper dixerim, esse secutum. At certum praeterea est, latinas interpretationes antiquas sacrorum librorum plurimas olim fuisse; nam, ut scribit S. Augustinus in lib. II de Doctr. Christ., pro ea, quam quisque sibi habere videbatur graecae et latinae linguae facultatem, simul ac Graecum Codicem nactus erat, interpretationem aggredi audebat: licet recte animadvertat Morinus in Praefat. de Textu Graeco et 0701D Hebraico sacrae Scripturae praefixa editioni Parisiensi Septuaginta Interpretum Graeco-latinae ad Romanam expressae, quadringentis annis, hoc est ad S. Hieronymum, nullum catholicum aliter vertere, quam Septuaginta praescripserant, ausum esse. Translationes Catholicae quotquot fuerunt, fuerunt autem ut testatur Augustinus pene innumerae, de Septuaginta editione factae sunt. Prae caeteris autem interpretationibus una semper excelluit, quam Augustinus Italam, Hieronymus Vulgatam, Gregorius M. Veterem appellarunt, alii passim Scriptores Communem; illamque Graecae Septuaginta Interpretationi, ex qua latine reddita est, similiorem caeteris fuisse probat Sabatierius in laudata Praef. part. I, § 3; quippe quae, teste 0702A Augustino lib. II, de Doct. Christ., verborum tenacior cum perspicuitate sententiae. Hac igitur usum esse Luciferum, hanc prae manibus habuisse eo certius confirmatur, quod sacra testimonia ab eo exscripta a Graeco textu hodierno vix differant, inquit Sabatierius: idque jam viderat La Cerda ad I Reg. XXVI ex Lucifero: Et licet ille alicunde transtulerit, vel ex ingenita licentia verterit, maximam partem habet ex Septuaginta vers.; et ad cap. III Malach.: Septuaginta Interpretum translationi haeret, et multa addit, quae divinatione opus est ut intelligas, quod ille dicit ex Scriptura esse; tum ad III Reg. XVIII, pag. hic 75 (col. 841) : Institit Lucifer versioni Septuaginta multis additis, detractis, immutatis, ut solens est. Verum enimvero neque addit Lucifer, nec detrahit, nec immutat, ex ingenita 0702B licentia. Versio antiqua latina una primitus fuit; quamvis, inquit Sabatierius part. I § 2, textus primigenii discrepent inter se aliquando lectiones, variisque dissideant verbis, atque sententiis; quamvis variae in codicibus occurrant discrepantiae, quae varias interpretationes a variis elaboratas interpretibus significare videantur; cum hae nimirum discrepantiae, ait paulo superius, plerumque non tam varios interpretes, quam diversos arguant librarios, eosdemque aut oscitantes aut audaciores qui suo singula arbitratu vel negligentia plurima mutaverunt: quod etiam Graecae Septuaginta Interpretationi factum esse constat ex scholis Romanae horum Interpretum editioni a Nobilio subjectis; idque in Novo quoque Testamento deprehendimus ex variis praesertim lectionibus Graecae editionis Millianae: unde 0702C tamen verendum minime est, ne dum varias textus primigenii et discrepantes aliquando esse lectiones contendimus, Scripturae sacrae auctoritas laedatur, nostraque vacillet Fides, subdit ibidem, et pluribus hoc ipsum probat Sabatierius. Quare cum in Lucifero hujusmodi discrimen sive a Graecis quandoque, sive a Latinis jam editis Bibliis occurrat, quid nobis in suscepta horum librorum editione esset agendum, haud parum haesimus incerti, dubiique quidnam praestaret. Imprudens Lugdunensium, caeterorumque Pp. Bibliothecae auctorum, qui ad formam nostrae Vulgatae Luciferi testimonia emendare studuerunt, probandum non erat; inutilis autem laboris fuisset id persequi, quod inceperat la Cerda, ut eadem cum ipsa Vulgata conferremus; nostri autem instituti non 0702D erat, interpretis personam agere, neque eas quaestiones aggredi, a quibus abstinere nosmet non potuissemus, si ad Graecum exemplar libuisset expendere et emendare latinam Luciferi interpretationem; ex quo praeterea nimia subjectis notis accessio plurium disputationum facta fuisset, et longiores, quam par esset, notationes evasissent fere ad legentium fastidium. Quod sero fortasse animadvertens Gallandius inceptum proinde sibique propositum opus non absolvit: Cum vero, inquit, Lucifer in suis libris conscribendis integra ferme sacrorum librorum volumina ordinatim percurrat, aliamque versionem Vulgata vetustiorem adhibeat, in id potissimum incubuimus, ut loca utriusque Foederis, quibus ferme solis contexta 0703A sunt scripta Luciferiana, sive cum interpretatione septuagintavirali, sive cum textu Novi Testamenti conferrentur; eo in primis nomine quod antiqua illa versio Latina, ad libros quod attinet veteris Foederis, ad Septuaginta senum editionem exacta noscatur. Sed is promissis non stetit; quae cum Graeca interpretatione contulit, non multa sunt, eruditis tamen animadversionibus ornata; caetera sibi ipsis relicta, ac Graecae comparationis, et critici judicii nuda penitus praetermisit. Neque Flaminius Nobilius in Romana editione Septuaginta Interpretum multum profuit corrigendis Luciferi testimoniis, quo non raro usus est auctore in scholiis, notisque eidem adjectis editioni; quippe qui, ut recte disserit Sabatierius in part. III Praefat. § 1, cum sibi in animo proposuisset Vulgatam 0703B veterem ibidem restituere, Graecum potius exemplar fidi interpretis vice fungendo verbum verbo reddidit; laudatas a Ss. Patribus sententias nonnisi eas, quae Graeco exemplari erant consentaneae exscripsit, neglectis quae dissidebant, atque ab ipso Codice Graeco erant diversae: immo pauciores sunt, quas a Patribus Latinis excerpsit; et circa Novum Testamentum nil aliud quam textum repraesentat. Rem itaque tot obseptam difficultatibus uno tandem consilio expediendam duximus; ut nimirum singula sacrae Scripturae loca a Lucifero descripta cum Itala Interpretatione antiqua componeremus, qualem absolutissimo opere perfectam nobis exhibuit Sabatierius: quod autem in illa a Luciferianis testimoniis differt, in subjectas notas rejicere, siquae lectiones vel e Graecis vel e Latinis 0703C Codicibus, aut e Latinis Patribus a Sabatierio productae cum Luciferianis consentiunt iis in locis, in quibus apud Luciferum a textu antiquae Versionis diversae sunt, eas exscribere, ut Luciferiana Versio aliquo testimonio comprobetur, nec varias itidem a Tiliana editione dictiones omittere satius duximus, quas in ipso Lucifero exhibet idemmet Sabatierius, dum Luciferi testimonia in suum opus importat. Ita nobis multo commodius utiliusque visum est in uno Lucifero exemplar sane luculentissimum Antiquae Latinae Versionis legentibus offerre, idemque Cotelerii, et Millii, et ipsius Sabatierii ope, quam ex illorum animadversionibus nobis comparavimus, correctum, et ab iis mendis purgatum, quae facilius cujusquam oculis poterant obversari.

0703D Verum nonnulla insunt Luciferi libris, quae corrigere vitium foret, et scriptoris sententiae adversarentur, ut ut vitium in iisdem deprehendatur. Exemplo sit testimonium D. Pauli ad Galat. V, 7, pag. hic 26 (col. 790) : Qui nemini consenseritis, suasio vestra ex Deo est, etc. quod cum Luciferi sententia optime convenit; is etenim scribit: Cognoscentes vos esse unici Dei Filii hostes, fugimus nefaria consilia vestra, temperantes voci Apostoli: Qui nemini consenseritis, suasio vestra ex Deo est: probat enim Lucifer hujusmodi testimonio, consilium suum non conveniendi cum haereticis Arianis e divino instinctu profectum fuisse. At enim in Graecis libris prave descripta erant Apostoli verba, unde in latinam quoque interpretationem 0704A mendum irrepsit: Ortum est autem, inquit Millius in Proleg. num. 773, τὸ nemini consenseritis ex perperam descriptis Graecis, τίς ἀνέκοψεν ὑμᾶς ἀληθείᾳ; μὴ πείθεσθε. Quis vos abscidit, seu excidit de veritate? ne consenseritis. Postea factum est ex emendatiori textu, Qui vos impedivit non obedire? et prioris lectionis appendicula ne consenseritis ab imperito quodam scriba reliquis adjecta est. Et idem confirmat in notis ad hunc Apostoli locum; quia nimirum librarius scripserit πείθεσθε pro πείθεσθαι, uti in Graeco textu emendato legitur: τίς ὑμᾶς ἀνέκοψεν τῇ ἀληθείᾳ μὴ πείθεσθαι; Suspicatus quidem est Zegerus apud Millium, pericopen hanc ne consenseritis ab haereticis abrasam fuisse e Graecis Codicibus multo ante Hieronymi aetatem; at nullus in ea locus erat fovendi 0704B tuendive haeretici erroris; et Hieronymus in hoc Pauli testimonium subdit, illam sibi praetermittendam putasse, quia nec in Graecis libris, nec in his, qui in Apostolum commentati sunt, hanc scriptam invenerit. Addit Millius, Luciferum, qui illud Nemini consenseritis ad sequentia pertinere putavit, inseruisse de suo nomen relativum qui, quod tamen legitur in codice Borneriano apud Sabatierium. Idem esto judicium de commate insequenti, suasio vestra ex Deo est, cui deest particula negativa non, in Graeco οὐκ, scilicet non est: et deerat illa quidem codd. pluribus Graecis, quos Hieronymus legit; at is, teste Millio in locis laudatis, omissam credidit a simplicioribus quibusdam, qui putantes se deferre Deo, ut persuasio quoque nostra in ejus sit potestate, abstulerunt partem 0704C orationis non, et sensum contrarium Apostolo reddidere: unde iterum in Graecum et Latinum exemplar inserendam rectissime censuit. Atque hoc in loco Millium reprehendere liceat, qui ad num. 648 Proleg. afferens ex Clemente Alexandrino haec verba epistolae Judae vers. 6: Δεσμοῖς ἀἳδίοις ὑπὸ ζόφον ἀγρίων ἀγγέλων τετήρηκεν, Haec, subdit, ordine praepostero repraesentavit scriba; ἀγρίων perperam pro ἁγίων· poni autem debet ἁγίων ἀγγέλων post ἀἳδίοις, quod totum ex Lucifero Calaritano discimus. Deinde in notis illi Judae testimonio adpositis a se ipse dissentit scribens, Luciferum corruptam legisse vocem ἁγίων pro ἀγρίων· integra enim et recta est Luciferi lectio pag. hic 28 (col. 792) malos nimirum angelos vinculis sanctorum angelorum sub tenebris servari; quae quidem foret 0704D vero dissimilis, si malos angelos a malis itidem angelis constrictos teneri enunciaret; dicitur enim Apocal. XX, 1, Angelus descendisse de coelo habens clavem abyssi, et catenam magnam in manu sua; qui apprehendit draconem, serpentem antiquum, qui est diabolus et satanas, et ligavit eum per annos mille. Fatendum praeterea est, alia etiam in Luciferiana versione inveniri, quae, licet mendum iis subesse aliqui existiment, non sunt tamen immutanda pro ipsorum sententia, cum constet neque sensum dictionis labefieri, neque alia deesse exempla, quorum testimonio et auctoritate nitantur. Hinc aliquot ex iis huc congessimus, ut legentium probata judicio Luciferianae Versionis integritatem majorem 0705A esse demonstrent, quam quae vel vitium codicum, vel interpretis Latini aut injuriam aut oscitantiam culpantibus eidem a quibusdam tribuatur.

In lib. de Reg. Apost. pag. hic 33 (col. 798) , Peccatum abominatio est, ex I Reg. XV, 23. Cotelerius ad lib. II Constit. Apostol. cap. 62 censet librarios inepte abominatio pro ominatio scripsisse; cum in Septuaginta legitur ἁμαρτία οἰώνισμά ἐστιν. Verum Aquila in Hexaplis ex Hebraeo vertit, ἁμαρτία μαντείας παραπικρασμὸς, peccatum vaticinationis irritatio; et Symmachus; ἁμαρτία τῆς μαντείας τὸ προσερίζειν, peccatum vaticinationis contendere; et in Hebraeo textu legimus, peccatum divinationis rebellio. Et, sin minus verba, sensum Luciferianae versionis exprimit Graeca editio Complutensis: ἔστι παραπικρασμὸς ἀδικία, exacerbatio 0705B est injustitia; cum Hebraeo autem, et Aquila et Symmacho illa conveniet, si addas verbum vaticinationis, quod facile potuit scribentis calamo excidere.

Ibid. pag. 34, Roboam viginti annis regnavit in Jerusalem, III Reg. XI, 43. Hunc annorum numerum non exhibent Septuag., sed III Reg., XI: Δώδεκα ἔτη ἐβασίλευσεν, duodecim annos regnavit; cap. vero XIV, 21: ἑπτακαίδεκα ἔτη ἐβασίλευσεν, septem et decem annos regnavit; uti etiam in lib. II Paral. XII, 14, et apud Josephum lib. VIII Antiq. cap. 10: In quo numero annorum regni conveniunt omnes libri, subdit Nobilius in cap. XIV lib. III Reg. Sed haec ipsa annorum diversa ratio Luciferianam versionem quodammodo tuetur.

Ibid. pag. 40 (col. 805) : Scriptum est etiam de Jambre rege, etc. ubi Latinius in nota subjecta corrigit 0705C Zambri: at Zambri dux equitum erat, qui Elam regem Israelis interfecit; huic vero Amri suffectus est, uti a Septuaginta appellatur III Reg. XVI, 16 et a nostra Vulgata; is autem est Jambres, quem Josephus lib. VIII Antiq. cap. 12, Ἀμαρῖνον, Amarinum vocat, et codex Vatic. in hoc Josephi loco Ζαμβρίαν, Zambriam. Caeterum Sulpicius Severus in lib. I Hist. Sacr. hunc regem et Zambri et Jambri nominat; et primum quidem nomen, uti monet Hieronymus a Prato in nota, praeferunt omnes libri editi et mss. in utroque Sulpicii loco; at Vorstius Jambri pro Zambri substituit; nam licet ille, de quo priore loco scribit Sulpicius, Zamri, seu Zimri re vera fuerit, alter Amri, quem Zambri et Jambri appellat, apparet tamen Sulpicium per errorem Zambri principem equitum cum Jambri 0705D rege et Achabi patre confudisse, cum dicat: Sed Zambri ante hunc, id est Thamni, septem annos et cum eodem duodecim regnavit; proinde vel Zambri semper vel Jambri dicere debuit; suamque porro emendationem Vorstius tuetur auctoritate antiquae editionis Coloniensis, et ms. Drusiani. At Pratensis e contra censet Jambri regem primitus Zambri dictum fuisse, deinde vel ex usu pronunciationis temporum superiorum, vel ex litterarum Z et J in mss. similitudine Jambri emersisse. In qua opinione firmatur testimonio codicis Alexandrini τῶν Septuaginta, in quo semper pro Ἀμβρὶ, Ambri, scriptum apparet Ζαμβρὶ, Zambri: tum Drusium refellit, quem opinatur non ex aliquo Severiano codice, sed aut ex ipsa Coloniensi editione, 0706A aut ex aliquo libro aereis typis impresso Jambri legisse in priore loco Sulpicii, cum ait, Caeterum in uno codice offendi Jambri. Quod vero, subdit idem Pratensis, litteram b huic nomini inserat noster Sulpicius, graecam ille lectionem secutus est, in qua non modo Zambri pro Zamri, et Ambri pro Amri, sed et Mambre ac Nembrod pro Mamre et Nemrod scribitur. Zambri retinet et Vulgata. Quod de Jambre quoque Luciferiano potest affirmari.

Ibid. pag. 41 (col. 806) , Jezabel filiam Basan et Hela regis Sydoniorum, ex III Reg. XVI; quem locum corrigit Latin. ex Vulg. substituens Ethbaal pro Basan et Hela. Neque sane negandum ita legi etiam in Graeco, et apud Josephum lib. VIII Antiq. cap. 3 Jezabelem dici filiam Ithobali, Ἰθοβάλου; quo nomine hunc regem 0706B ipse distinguit etiam in lib. I cont. Apionem: et Critici Sacri ad I Reg., qui est tertius in Vulgata, cap. XVI, notant sic hoc nomen scribi a Menandro Ephesio in Phoenicicis, auctore Grotio, et inter Acta Tyriorum, nempe Εἰθώβαλον; a Diodoro autem Siculo Ithobalum, teste Junio; ut enim Judaei Dei nomen admiscebant suis nominibus, ita idololatrae nomen Baalis: et id confirmat Bochartus in lib. I Geogr. Sac. cap. 24: Ethbaal vel Ithobalus Achabi socer. Verum non caret aliquo exemplo versio Luciferi; et Sulpicius Severus in lib. I Hist. Sacr. Jezabelem filiam Basae dicit regis ex Sidone; quam Sulpitii lectionem Hieronymus a Prato tuetur exemplo Luciferianae versionis hac nota subjecta: Sigonius, Hornius, Vorstius, Basae aut a Severo perperam 0706C positum, aut corruptum asserunt a librariis, et Ethbaal pro eo reponendum monent, aut juxta Graecos Ἰεθεβαὰλ Jethebaal. Sed si error in eo est, non Severo nec ejus exscriptoribus ascribendus est, cum Lucifer quoque Calaritanus in libro de Regibus Apostaticis legat Jezabel filiam Basan et Hela regis Sidoniorum.

Ibid. pag. 45 (col. 810) : Nomen matris ejus Ebsibas, ex IV Reg. XXI, 1. Clericus apud Coteler. ad lib. II Const. Apost. cap. 22 legendum hic putat Epsiba, vel Ephsibas: sed quis certam tueatur hujus nominis notionem? cum ipse idem subdat, legi apud Syncellum ἐψιβαὰλ, in codd. duobus regis Haphsiba, in Josepho lib. X Antiq. cap. 3 non 4, Ἀχιβᾶς, a Rufino Echib. Hebraice quidem Hepsiba dicitur; at Septuaginta Ἀψιβὰ scripsere, uti in Rom. Edit., in quibus tamen Havercampius 0706D legit Ἀψιβᾶς in notis ad laudatum Josephi locum.

In lib. I pro S. Athan., pag. 55 (col. 820) : Quare non recte obtulisti? Peccasti, quiesce, Gen. IV, 8, de quo testimonio quaedam in notis monuimus: verum Gallandii opinio probanda non est, cum autumat illud ex verbis Septuaginta contractum esse; nam sensus saltem integrae locutionis cum iisdem convenire deberet, qui caeteroquin ab ipsis omnino differt; et est perspicuum ex ipsis verbis Septuaginta: Nonne si recte offeras, non autem recte dividas, peccasti? quiesce

Ib. pag. 65 (col. 831) hic animadvertimus, errasse cum Latin. Gallandium, cum censuit Luciferum memoria lapsum esse, quia scripserit: In primo Regnorum libro scriptum: Non glorietur, etc. Hoc enim 0707A testimonium ibidem vere legitur apud Septuaginta cap. II, vers. 10.

Ibid. pag. 68 (col. 834) : Ipse judicabat viginti annis, I Reg. IV, 18. Ita et Septuaginta de Heli scripserunt: Καὶ αὐτὸς ἔκρινε τὸν Ἰσραὴλ εἴκοσιν ἔτη. Quam annorum rationem se in iisdem legisse testatur Eusebius in Chron. et ipsa eorum verba exscribit Chrysost. in lib. III advers. oppugnat. vitae monast. quibuscum consentit Sulpicius Severus in lib. VII Hist. Sacr. affirmans Heli per annos XX sacerdotium administrasse; ubi haec subdit Hieronymus a Prato: Secutus est Sulpicius codices Graecos, seu verius antiquam Vulgatam latinam, quae ex ipsis erat expressa. Sic Hilarion saepe laudatus: Judicavit Heli Sacerdos annis XX: Hebraei tamen codices, quos secutus est Eusebius in Chron. et Praepar. 0707B Evang. lib. X, cap. 14, Heli quadraginta annos assignant, quomodo habet etiam Vulgata nostra, nec non aliqui Graeci codices sed corrupti. Romana enim editio, id est Septuaginta, et Alexandrinus codex retinent antiquam et sinceram Septuaginta Interpretum lectionem. Josephus in lib. V Antiq. c. XI, annos et ipse praefert quadraginta.

Ib. p. 69 (col. 835) ad c. V, 6, l. I Reg., haec notat Gallandius: Cum Latinio viro erudito expungenda verba, ebullivit illis mures, ex superioribus huc importune immissa, legendumque, et percussit eos in sedibus eorum, ut Septuaginta. Sed id non affirmandum ita facile. Monet Montfauconius in notis ad Hexapla in hunc locum, in editione τῶν haec confusa esse. Hebr. enim vers. 6 habet, et percussit eos in altis locis; Aquil. et percussit eos in sedibus; Symmach. 0707C et percussit eos in occultis; Vulg. et percussit in secretiore parte natium: quae Septuaginta non habent vers. 6. Postea sequuntur verba Septuaginta, et induxit eis, et efferbuit eis in navibus, et medium regionis ejus expullularunt mures; ubi in Lucifero, induxit illis mures. At vers. 9 Septuaginta, et percussit eos in sedibus eorum; Hebr. et absconditi erant eis loci alti; Aquil. circumsolutae sunt eorum sedes; Symm. in abscondita scilicet percussit; Vulg. et computrescebant prominentes extales eorum: hic autem Lucifer, et ebullivit illis mures in sedibus, et fecerunt sibi Gethaei sedes pelliceas; quae inter sese cohaerere magis videntur. Septuaginta vero habent solummodo sedes, et Theodor. sedes aureas: quae profecto indicant, haud minus in caeteras, quam in 0707D Luciferianam Versionem potuisse mendum irrepere.

Ibid. pag. 71: Et occidit illa die trecentos quinque viros; ex I Reg. XXII, 18. Hoc admiror scriptum a Lucifero, inquit La Cerda, cum Vulgatus dicat, et trucidavit in illa die octoginta quinque viros; fortasse sumpsit a Josepho, qui tamen ait occisos trecentos octoginta quinque; locutos suspicor de omni cognatione Abimelech. Re quidem vera Josephus in lib. VI Antiq. cap. 12 haec perhibet: Saul Doeco Syro caedem imperat: atque ille assumptis sibi facinorosis aliquot sui similibus Achimelechum ejusque cognationem omnem occidit; erant autem universi circiter trecenti octoginta quinque. Sed numerum hunc aliter exhibent codices nonnulli in notis ad Josephum ex editione 0708A Havercampii: Vatic. ἦσαν δ᾽ οἱ πάντες πέντε καὶ ὀγδοήκοντα, omnes autem erant octoginta quinque. Busbeq. ὡς πεντακόσιοι καὶ τριάκοντα, quasi quingenti et triginta. Henneberg. ὡς πέντε καὶ τριακόσιοι, πεντήκοντα καὶ τριάκοντα· quasi quinque supra trecentos, quinquaginta (forte πεντακόσιοι quingenti) et triginta. Theodoretus autem hos enumerat πεντήκοντα καὶ τριακοσίους, trecentos et quinquaginta; Epiphanio, et Zonarae sunt ὡς πέντε καὶ τριακόσιοι, quasi trecenti quinque; Septuaginta vero et ipsi cum Lucifero τριακοσίους καὶ πέντε dicunt occisos fuisse: quae satis pro Luciferi interpretatione.

Ib. p. 72 (col. 837) : Introivit Saul ad sellam I Reg. XXIV, 4; quo in loco haec animadvertit la Cerda: Vulgatus, inquit, ut purgaret ventrem, qua locutione 0708B usus est Cornelius. Celsus. Vatablus habet, ad tegendum pedes; tegere pedes idem est ac purgare ventrem, de qua locutione agit Drusius. Porro vide, quam variae sint unius sensus locutiones: Hebr. Et ingressus est Saul ad legendum pedes suos. Septuaginta: καὶ εἰσῆλθε παρασκευάσασθαι, et intravit ad provocandum; ubi Theodoretus ἀποσκευάσασθαι, ad deponendum, subdens: Septuaginta honeste sunt interpretati: Aquila autem id manifestius dixit; inquit enim εἰσῆλθε ἀποκενῶσαι, introivit ad exinaniendum. Et Henricus Stephanus in Thes. linguae Graecae suspicatur Septuaginta Interpretes primitus scripsisse ἀποσκευάσασθαι· at in cod. Reg. legitur κενῶσαι ex Aquila, uti legerat et Procopius. Alius Interpres in cod. Reg. σεμνῶς ἄγειν, honeste agere; et in Coislin. διευθύναι, ἀποκενῶσαι τοὺς πόδας αὐτοῦ, ἀποπατῆσαι, ad dirigendum, evacuandum pedes suos, egerendum: quae interpretatio videtur ex pluribus in unam coaluisse, ait Montfauconius in Hexaplis; omnes tamen Josephi interpretationem adjiciunt, quam Nobilius retulit hisce verbis: τὰς φυσικὰς ἐκκρίσεις ποιησάσθαι, ad faciendum naturales excretiones. Verum in Edit. Havercamp. lib. VI Antiq. cap. 12 ita legimus: ἐπειγόμενος οὖν ὑπὸ τῶν κατὰ φύσιν, εἴσεισιν εἰς αὐτὸ μόνος, itaque stimulatus ad requisita naturae, intravit in eam (speluncam) solus. Fallitur autem Hieronymus de Prato scribens in notis ad Sulpicium Severum lib. I Hist. Sacr., quod Graecum verbum παρασκευάσασθαι Severus, aut potius latinus interpres antiquissimus verterit corpus reficere ex Septuaginta; hanc enim interpretationem 0708D non affert Sabatierius in Itala Versione; et Sulpicius non sacrae Scripturae verba, sed sententiam sequitur, et res gestas suo prorsus stylo suisque phrasibus latine enarrat; de Saule autem haec ille: Saul nesciens in primo speluncae aditu reficiendi corporis gratia successerat.

Ibid. Venit ad greges ovium, quae, etc. notat Tilius corrigendum qui, id est, greges; sed relativum hoc potest ad alterutrum antecedens referri, et praeter Luciferianum exemplar Latina Septuaginta Interpretatio eamdem retinet dictionem in edit. Rom. Venit ad greges pecorum, quae, etc.

Ib. p. 75 (col. 841) : Claudicatis sensu vestro; hanc quoque interpretationem ex III Reg. XVIII, 21, in dubium 0709A revocat Cotelerius ad l. VII Constit. Apost. c. 1, suspicans, interpretem legisse in Graeco ἐννοίαις, cogitationibus, pro ἰγνύαις, poplitibus, sed neutrum legit, nam voci huic, sensu, singulari in numero respondet vox ἐννοίᾳ; neque advertit Cotelerius Graecum nomen ἰγνύα, quo utuntur Septuaginta, apud Hesychium in Lexico significare animum, aut anteriorem genu partem: ἰγνύα ψυχὴ, ἢ τὸ τοῦ γόνατος ὄπισθεν μέρος. Et recte pro sententia nostra Heinsius haec subjicit Hesychii testimonio: Quid commune haec habent duo, ἡ ψυχὴ καὶ τὸ γόνυ? aut quis haec intelliget? nisi sciat alludi ad nobilissimum locum III Reg. XVIII, 21: ἕως πότε ὑμεῖς χωλανεῖτε ἐπ᾽ ἀμφοτέραις ταῖς ἰγνύαις, proverbialiter; cum Hebraea vox hoc in loco designet cogitationes, quidam ex Interpretibus reddiderunt, ἕως 0709B πότε χωλανεῖτε τῇ ψυχῇ; Chaldaeus vertit sectas aut studia aut partes, ut Syrus et Arabs. Legunt nonnulli in Hesychio Ψύα, poples, quos affert Albertus in notis ad hunc Hesychii locum subdens, Sed placet elegans Heinsii sententia. Propius accedit Lucifer Calaritanus, Usque quo claudicatis sensu vestro? unde pro ἰγνύαις eum ἐννοίαις legisse conjicit clariss. L. Bos; sed Hesychius isti favet expositioni. Julius Pollux in lib. V Onom. cap. 3: ἰγνύαν scribit, poplitem intelligens, et ἰγνίαν ac ἰγνύαν exprimunt codices varii; in lib. vero II, cap. 4, ἰγνύα et ἰγνὺς legitur, tum ἰγνύη, quam posteriorem popliti oppositam concavitatem esse, id est, suffraginem affirmat: hinc vetus Irenaei interpres lib. III, cap. 6: Quousque claudicabitis in ambabus suffraginibus? Et Septuaginta: Usquequo claudicabitis 0709C in ambobus poplitibus? at Luciferi interpres Graecum nomen ἰγνύα recte pro animo animive sensu intellexit, et Hebraico textui propius, ut diximus, accessit; est enim hujusmodi; usquequo vos claudicantes super duas cogitationes? cujus sensum exhibet etiam Symmachus: ἕως πότε χωλανεῖτε ἐπὶ δύσιν ἀμφιβόλως, usquequo vos claudicatis super duo dubie? tum Vulgata nostra, usquequo claudicatis in duas partes? unde perspicias velim, Cotelerii et ante hunc Nobilii in Luciferum censuram nihili habendam esse.

Ibid. pag. 82 (col. 847) : In viis patris sui primis, ex II Paral. XVII, 3, quem locum corrigit Latinius in nota, pro primis subjiciens David, ut est in vulgata. Verum Luciferianus interpres recte scripsit in viis primis patris sui; quippe in II Paralip. XIV, 2, legatur, Asam Josaphat 0709D patrem sub initia regni sui fecisse bonum et rectum coram Domino Deo suo; et is postea dicitur defecisse e recto virtutis tramite cap. XVI. Hinc et Septuaginta: Ambulavit in viis patris sui primis; et Theodoretus eos videtur secutus cum pro primis scripserit κατ᾽ ἀρχὰς, ab initio. Affirmat tamen Nobilius in libris plerisque inesse hanc dictionem ἐν ὁδοῖς Δαβὶδ, in viis David. Apud Criticos Sacros in tom. I Synops. utraque lectio retinetur, in viis David patris sui primis, ante scilicet quam David peccaret; vel in viis David, patris sui primis, quae nimirum primae viae fuerunt Asae patris sui.

Ibid. denique pag. 103 (col. 869) pro verbo defendam, quodlegitur Soph. I, 12, Defendam super viros, 0710A subjecit Latinius ulciscar ex Vulgata. Animadvertunt tamen critici viri verbum defendere optime a Latinis pro repellere, atque, arcere ea, quae nocent, solitum adhiberi. Caesar in lib. I de bel. civ. cap. 7, cum se conquestum fuisse dixisset de injuriis ac vi tum sibi, tum tribunitiae potestati illatis, subdit, clamasse milites, sese paratos esse Imperatoris sui Tribunorumque plebis injurias defendere, id est, propulsare, quod idem ac ulcisci significat apud Passeratium. Hanc significationem pluribus tuetur Heinsius in notis ad Ovid. Heroid. V, vers. 16, et Oudendorpius ad lib. VIII Caesaris de bel. Gall. cap. 9. Quare interpres Luciferi latinum verbum defendere recto sensu adhibuit; quamvis obscura inde reddatur locutio, cum addendum id fuisset, de quo ulturus erat Deus, 0710B de illato scilicet sibi contemptu, et irrogata injuria. Hactenus satis de Luciferiana interpretatione.

§II.— Animadversio Theologica in nonnullas Luciferi locutiones.

Instituti nostri ratio postulat, ut hanc quoque tractationem minime praetereamus, cum ad illustranda Luciferi opera et propositum sibi in iis consilium declarandum maxime sit necessaria. Diversi quidem librorum suorum tituli sunt; id tamen in iis unice contendit, ut gesta a se et a Catholicis Episcopis in Concilio Mediolanensi anni 355 tueatur, tum ut Constantio imperatori facinora exprobret, quae adversus Catholicos inique jusserat patrari, quo Ariana haeresis contagione sua late diffusa in universum orbem impune grassaretur, demum ut sectae hujus errores 0710C scriptis etiam libris exsecrari se palam omnibus significaret. Verum hoc postremum non ita persequitur, ut disputationes instituat, quae tum et in Conciliis et a caeteris Patribus fuse tractabantur. Fatetur Lucifer Catholicum dogma de Trinitate; singula capita, quae in contentionem pertrahebant Ariani, tuetur; objectos singulis errores detestatur; tum Constantium, cui libros hosce inscripsit, ad illos ejurandos et Catholicam Fidem amplectendam saepe graviterque adhortatur. At animadvertimus, Luciferum in Arianum praecipue dogma, quale ab impio auctore excogitatum fuit et productum, vehementius insurgere; cum de tot, tamque dissimilibus sectis, in quas Ariana haeresis statim fere ab initio partita ac divisa fuit, cujusmodi erant Eusebiana, Eunomiana, 0710D Acaciana, et in primis Semiariana, vix quidquam agere videatur; si Pneumatomachos excipias, de quibus postea erit disserendum. Nefariam Arii doctrinam paucis complectitur Petavius in lib. I de Trinit. cap. 8, ex ipsis Arii verbis excerptam, quae in sua Thalia apud Athanas. in lib. de Synod. et in suis litteris ad Alexandrum Alexandrinum ac Eusebium Nicomediensem Episcopos legitur expressa. Hinc quo Luciferi locutiones planius intimiusque dignoscantur, ut Arianae haeresi prorsus objectae, haec de doctrina Arii sunt exscribenda: Deum scilicet Patrem ex aeterno Deum fuisse, Arius docebat, non vero ex aeterno Patrem, qui Filium postea produxit ex nihilo; non natura, sed gratia et adoptione Filium; unde nec verus 0711A Filius, nec verus Deus, nisi titulo tenus ac participatione; sed creatura, caeteris tamen praestantior, qua veluti administra uteretur Deus ad res caeteras condendas. Haec impia Arii et germana professio Fidei, cui proinde Lucifer has saepe locutiones opponit, quod Pater verus sit Pater ab aeterno, et verum habeat Filium; quod Filius sit verus Filius et verus Deus, et quod una sit aeternitas Patris et Filii, aliasque similes de bonitate, potentia, majestate eadem Patris et Filii; atque vulgatas illas Arianorum formulas, Filius ex nihilo est, fuit tempus quando non erat, factus est ex non exstantibus, et adoptivus est Filius, saepissime exprobrat Constantio, et graviter exsecratur: quae cum in caeteris libris, crebrius tamen in libro de non parcendo in Deum delinquentibus obversantur, 0711B ubi etiam Nicaenum Symbolum integrum is exscripsit. Arius praeterea Filium mutabilem esse natura aperte docuit, et in malum natura proclivem, sed ex omnibus creaturis ideo exemptum, quia Deus ejus in bono firmitatem constantiamque praesciverit; quod ex Arii scriptis affirmat Athanasius sub initium Orat. 2, contra Arian.: ut omnes ex natura sua, ita quoque ipsum Verbum mutabilitati obnoxium esse, ac in libero ejus arbitrio fuisse, quamdiu velit, bonum permanere; ejusque voluntatem nostro more mutari potuisse, cum fuerit mutabilis natura; eaque de causa cum Deus praecognosceret eum bonum futurum, anticipando illi hanc gloriam dedisse, quam homo postmodum ex virtute mereretur; et quasi jam tum opera ejus exstarent, quae providebantur a Deo, talem eum jam statim in praesentia 0711C voluit fieri: et idem testatur Alexander Episcopus in sua epistola ad Catholicos, ubi Arium ejusque asseclas impietatis convictos, praeterea interrogatos fuisse scribit, εἰ δύναται ὁ τοῦ θεοῦ λόγος τραπῆναι ὡς ὁ διάβολος ἐτράπη· καὶ οὐκ ἐφοβήθησαν εἰπεῖν. Ναὶ δύναται, τρεπτὸς γὰρ φύσεώς ἐστι, γενητὸς καὶ τρεπτὸς ὑπάρχων· id est: Si Dei Verbum mutari potest, sicut diabolus mutatus est? et veriti non sunt dicere: Utique potest; mutabilis enim est natura, creatus et convertibilis existens: quo in loco recte censet Valesius legendum esse γενητὸς pro vocabulo γεννητὸς, uti et nos scripsimus, utque legitur, inquit, apud Gelasium Cyzicenum; neque aliter legit Epiphanius; vertit enim; Factus, aiunt, et convertibilis est: γεννητὸς autem catholicum habet sensum, de quo Petavius in lib. V, 0711D cap. 1: Quod autem sequitur, addit Valesius, καὶ τρεπτὸς, melius legitur in Gelasio καὶ κτιστὸς, quam scripturam in versione mea sum secutus. Hisce autem immorati sumus, ut Theophili Alethini censuram in Petavium notaremus ad cap. 8, num. 1, lib. I De Trinit., qui dicit Verbi mutabilitatem ab Ario negatam fuisse in sua epistola ad Alexandrum Episcopum, quae est apud Epiphanium haer. LXIX, ubi Filium diserte dicit ἀτρεπτὸν καὶ ἀναλλαιώτον, ejusmodi ut neque converti neque mutari possit. Idem etiam legere est in epistola ad Eusebium Nicomediensem, quae exstat in Hist. Eccl. Theodor. lib. I cap. 5. Non erat autem cur Theophilus iste Arium hac in parte tueretur, cujus quot erant verba seu 0712A scripta seu ore prolata, totidem fuere cavillationes, quibus sententiam suam fraudulenter tegebat, idipsum modo negans, modo affirmans, modo fucata verborum specie simulans, dissimulansque, ut ex Eccl. Hist. perspicue apparet. Verum Lucifer, cui Ariana impietas erat plane perspecta, catholicam veritatem adversus haereticum palam profitetur in lib. I pro S. Athan. p. 98 (col. 864) : Non enim quia dixit Apostolus: Semetipsum exinanivit formam servi accipiens, Deus Dei unicus Filius aliud fieri potuit ex illo quod est incorruptibilis, inenarrabilis, immutabilis, cum sit semper in eo statu aeternae magnitudinis manens, in quo sit manens et ejus Pater: inenarrabilem vero dicit Filium, ut alteram Arii blasphemiam damnet, qui in lib. Thal. apud Athan. de Syn. Deum Patrem solum ineffabilem 0712B et indicibilem esse docuit; Filio Deus ineffabilis est; est enim sibi quod est, hoc est indicibilis. Impossibile est enim ei investigare Patrem, qualis in se est, quoniam ipse Filius suam ipsius substantiam ignorat; eamdemque sententiam repetit Lucifer p. 108 (col. 875) hisce verbis: Quid aliud astruit gloriosae Ecclesiae fides, nisi quia sit Dei unicus Filius immutabilis, inconvertibilis, inaestimabilis, immensus, aeternus, sicuti sit et cujus sit Filius? Verum Arianae haereseos caput in eo situm erat, ut uno verbo Filium consubstantialem esse Patri negaret; quod in sua Thalia aperte scripserat Arius, quasi animo praesentiret, quanta hujus vocabuli vis futura postea esset, et efficax sensus, et firma auctoritas ad tuendam Verbi Divinitatem; οὐδὲ γάρ ἔστιν ἐσος, ἀλλ᾽ οὐδὲ ὁμοούσιος αὐτῷ, 0712C neque enim Filius est aequalis, sed neque illi, id est Patri, consubstantialis: quare Lucifer et in lib. de non parc. in Deum delinq., et in altero, cui titulus moriendum esse, etc., ὁμοουσίου vocem, et pefectam Filii cum Patre aequalitatem defendit; quod in aliis libris quandoque praestat, et quae Dei Patris sunt divinae proprietates, quatenus Deus est, eas et Filio tribuendas affirmat.

In lib. I pro S. Athan. animadvertimus ὁμοιουσίου quoque vocabulum a Lucifero adhibitum esse, quod substantiae similitudinem in Filio ad Patrem significat, et a catholicis catholico sensu usurpatum quandoque fuit, cum perfectam similitudinem et aequalitatem Filii cum Patre eo vocabulo intelligebant: quare Lucifer ait similem atque aequalem esse Patri Filium. Sed Hilarius 0712D Pictaviensis in responsis apologeticis pro libro suo de synodis testatur se invitum homoeusii mentionem habere, hujusque vocis vim a se fuisse declarandam, quia Lucifer similitudinem Filii ad Patrem praedicabat: quae verba explicationem aliquanto uberiorem postulant, quam in nota Luciferiano testimonio subjecta praestiterimus. Hilarius librum de Synodis scripserat eo circiter tempore, quod intercessit inter mensem Augustum an. 358, et mensem Maium an. 359, uti monuerunt Monachi Maurini in Praefat. ad librum eumdem num. 1, eoque consilio hanc operam aggressus est, ut Galliarum episcopis, a quibus rogatus fuerat, suam sententiam exponeret de formulis fidei editis in Oriente, et de 0713A vocibus dictisque, in quibus explicandis inter se dissentiebant orientales Episcopi, ut catholicum dogma adversus Arianam haeresim clare tutoque iisdem declararetur: idcirco ὁμοουσίου et ὁμοιουσίου vocabula in eo praesertim expendens, quinam sit utriusque vocis rectus sensus, quae vera et catholica interpretatio, pluribus ostendit. Hujusmodi tamen liber Hilarium in invidiam et suspicionem apud quosdam adduxerat, in primis apud Luciferum, cui haec Hilarii verba videntur minus probata fuisse: Exposita unius substantiae, quae graece homousion dicitur, et similis substantiae, quae homoeusion appellatur, fideli et pia intelligentia, etc. quasi contenderet Lucifer, non piam solummodo, sed vere catholicam esse homoeusii significationem, quam Hilarius protulerat, nec similis alteri 0713B quispiam esse posset natura, qui non esset etiam aequalis, ut ipse Hilarius intelligere se fatebatur in eodem libro: Testor Deum coeli et terrae, me cum neutrum audissem, semper tamen utrumque sensisse, quod per homousion homoeusion oportet intelligi: id est nihil simile sibi secundum naturam esse posse, nisi quod esset ex eadem natura. Itaque Hilarius in apologeticis ad Reprehensores libri de Synodis responsis haec ad Luciferum scribit: Non puto quemquam admonendum in hoc loco, ut expendat, quare dixerim similis substantiae piam intelligentiam, nisi quia intelligerem et impiam; et idcirco similem, non solum aequalem, sed etiam eamdem dixisse, ut neque similitudinem, quam tu, frater Lucifer, praedicari volueras, improbarem, et tamen solam piam esse similitudinis 0713C intelligentiam admonerem, quae unitatem substantiae praedicaret: noverat enim Hilarius quibus ambiguitatibus subesset vocabulum homoaeusii, neque esse illud probandum affirmabat, nisi similitudinis nomine perfectae substantiae aequalitas significaretur; quo tamen confidentius utebatur Lucifer, ut ejusdem quoque vocabuli communione allecti libentius se se conjungerent Catholicis ii, qui Ariani erroris impietatem detegere jam coeperant, et ab haereticorum societate semet disjungere avebant, nisi obscura et confusa vocum ambage irretiti fuissent, quas de natura et substantia Verbi Divini pro cujusque sensu et libera interpretatione usurpari in vulgus audiebant. Aiebat praeterea Hilarius, homoeusii vocem non esse idcirco rejiciendam, quia plures essent, qui illius significatione 0713D abuterentur; nam et homousii vocabulum vitiose interpretabantur non pauci, licet Nicaeni Concilii auctoritas illius et sensum et usum comprobasset; neque indictum de homoeusio silentium quidquam obesse poterat catholicae ejusdem vocis interpretationi, quippe etiam de homousio tacendum decreverat Synodus Sirmiensis anni 357. Sed forte, inquit Hilarius, dicetur mihi: Aliqui hodie ex his, qui tum Synodo, id est Nicaenae, interfuerunt (Osium nimirum indicat, qui silentium vocabuli homousion in Concilio Sirmiensi probavit), tacendum de homousio esse decreverunt. Et ego invitus licet respondebo dicenti: Numquid non et ipsi tacendum de homoeusio esse constituerunt? Oro vos ne quisquam alius ex his praeter senem 0714A Osium, et illum nimium sui sepulcri amantem reperiatur, qui tacendum esse existimet de utroque. Et quo tandem in tantis haereticorum furoribus recidemus, si non dum utrumque recipimus, utrumque retinemus? Non enim videri potest impie dici, ut quia neutrum scriptum reperiatur, aut neutrum confitendum esse, aut utrumque. At Lucifero fortasse non placuit instituta inter vocem utramque comparatio; longe enim dispar erat utriusque ratio: homousion sanctissimo oecumemenici concilii testimonio erat innixum, nullam hujusmodi auctoritatem homoeusion prae se ferebat; illud certa erat Catholicorum tessera, quamvis nonnulli in pravum sensum illius explicationem torquerent; hoc haereticorum hominum nota, qui, cum ab Arianis secessionem fecissent, Semiariani inde dicti fuerant, quia 0714B et homoeusion rejiciebant, et imperfectae similitudinis sensu docebant esse solummodo homoeusion Patri. Respondet igitur Hilarius in Apologet.: Satis absolute, Domine frater Lucifer, cognosci poterit, invitum me homoeusii mentionem habere. Sed quia tu similitudinem Filii ad Patrem praedicabas, demonstratio ejus a me fuit exponenda sine vitio. Unde liquet, Luciferum ita homoeusii vocem admittendam concessisse, ut catholico sensu intelligeretur permissa; Hilarius vero, ut omnes vocum tollerentur ambages, et ejusdem vocabuli communio ejusdem quoque Fidei societatem pareret et dissentientium animorum concordiam, longiori disputatione demonstrat, quae prava esset, quae recta vocis utriusque significatio, ac licet invitus homoeusii quoque usum suo ipse assensu, suoque 0714C testimonio confirmat, ne quidquam verae Fidei stabiliendae, et revocandae paci in Ecclesiam posset obesse; ita quod Lucifer simplici quadam animi confidentia probabat, Hilarius doctis quoque argumentis atque rationibus suffulsit. Neque levis est conjectura inde deducta, Luciferum, qui post Hilarii librum de Synodis, suos ipse pro S. Athanasio composuit, illius doctrina et monitis adductum similis vocem cum vocabulo aequalis conjunxisse in laudato superius testimonio, quo clarior fieret et mentis sententia et vocis significatio.

Caeterum non desunt Lucifero locutiones aliae, eaeque gravissimae, quae Ariano errori adversantur perspicue, quas inter vim habet maximam unius Deitatis confessio, qua saepissime usus est, ut quavis ex 0714D parte impiam haeresim oppugnaret. Cum enim Arius alienum externumque, quantum ad substantiam attinet, Patrem a Filio esse doceret, inde sequebatur utriusque naturas penitus esse dissimiles, et invicem a sese disjunctas; et tamen, quo erat ingenio ad fallendum vaferrimo, in epistola ad Alexandrum Episcopum scripta, quae legitur et apud Athanas. in lib. de Synod., et apud Hilarium in lib. IV de Trinit., ait se idcirco non divisisse μονάδα in Divinitate; quemadmodum Sabellius diviserat, licet unum idemque esse Patrem cum Filio asseruerit. At haereticus homo vocabulum illud ea significatione usurpabat, qua singularitas intelligitur, et perfectam Divinitatem 0715A uni Patri singularem tribuebat; hinc unionis notio, ita enim vocabulum μονάδα vertit Hilarius, eam unionem indicat, quae omnem unius cum alio communionem respuit: Arius autem ideo arguebat Sabellium, inquit Petavius in lib. VIII, cap. 8, num. 7, quod μονάδα divisisset, quatenus diversas personas, id est qualitates et functiones, eamdem hypostasim obiisse censebat: ut idem et unus modo pro Patre, modo pro Filio se gesserit. Ubi advertendum est, Editores Opp. D. Hilarii sensum Arianae locutionis non esse assecutos, cum in nota huic loco subjecta apud Hilarium Tom. I, lib. IV. de Trinit. num. 12, aiunt, Sabellium in Incarnatione unionem divisisse, hoc est in Christo personarum dualitatem invexisse. At iidem postea in lib. VI, num. 11, aliter illum de Sabellio locum interpretati 0715B sunt ad haec Hilarii verba, cujus unionis divisio eumdem Deum divisit in Virgine, id est Sabellius: subjiciunt enim, Cum unio ad personas referri soleat, hoc per se sonat, personam in Christo non fuisse singularem, ut explicuimus pag. 80, scilicet ad num. 12, lib. IV: Sic tamen potius intelligendum videtur, ut Sabellius unionem in Virgine diviserit, quatenus post susceptam in ea carnem eidem Deo Patris ac Filii nomina ascribere coeperit, nominum augens numerum, non personarum: quae cum Petavio quodammodo cohaerent, licet haec nomina Patris et Filii non in Incarnatione primo distinxerit Sabellius, sed ipsa Filii a Patre diversa munera diversasque actiones, nec vocabulum unio hic possit ad personas referri, cum ex Ariano sensu, uti monuimus, singularitatem 0715C proprie significet, et Graecam vocem μονάδα, quam Hilarius unionem interpretatur, unitatem, seu clarius ad vim vocis exprimendam unicitatem, alii recte et vere interpretati sint; quod enim a Latinis unio a Graecis ἕνωσις dicitur. Neque probandum praeterea est, quod aiunt, Sabellium in Christo personarum dualitatem invexisse; quippe, ut Epiphanius perhibet haer. 62, haereticus iste dicebat, Filium emissum fuisse a Patre in hominem tamquam radium divinitatis, qui omnia illa perfecit, quae ad redemptionem humani generis attinebant; veram autem ἐνανθρώπησιν seu Incarnationem non agnovit, sed meram ἐνέργειαν, et operationem divinitatis in homine Christo, inquit Petavius in lib. I de Incarn. cap. 3, num. 7. Nam quod persona Patris hominem assumpserit, et Pater 0715D in homine passus sit, unde Patripassiani exorti, haec propria Noeti et Noetianorum haeresis fuit, de qua Epiph. haeres. 57. Quin et in nota paulo superiore ad haec verba Hilarii lib. VI de Trin. num. 11: Volentes Ariani nihil inter Patrem et Filium esse unum, divisae a Sabellio unionis crimen exprobrant, iidem perperam scripsere, propriam atque omnibus notam in hoc fuisse Sabellii haeresim, quod unionem in Deo praedicaret: at quod unionem in Christo divideret minus innotuisse: hoc autem fraudulenter, non illud expressit Arius; ut Catholicos unionem in Deo detestantes, et distinctarum personarum in natura aequalitatem profitentes cum Sabellio pariter damnaret; nam ut calliditate et fuco verborum unice se tueretur Arius, 0716A suamque impietatem, id solum objecto Sabellianae haeresis dogmate intendebat, ut fraudulento μονάδος vocabulo unitas Divinitatis a se videretur affirmari, quam a Sabellio dividi jactabat, quia hic in individua quidem substantia eamdem Patris Divinitatem ei tribuebat, qui Filius in sacris libris vocatur; quod Arius omnino negabat. Itaque Arianae monadis sensus hic erat, ut Patrem unum esse Deum diceret natura et essentia, Filium vero, qui a Patre alienus, Divinitatem adeptum esse solo nomine, et quadam dignitatis participatione: hinc versipellis haereticus unum Deum non negabat, Filio sejuncto a Divinitate Patris, et negabat unum Deum, cum duos quodammodo Deos alterum essentia, alterum gratia obtrudebat. Huc igitur spectant Luciferi locutiones, quibus unam habere 0716B Patrem et unicum ejus Filium Deitatem, unam vindicari a Catholicis Divinitatem Patri et unico ejus Filio, defendi quod una Divinitas sit Patris et unici ejus Filii, unam Deitatem possidere Patrem et Filium, passim affirmat in suis libris, ac in iisdem repetitas saepissime leges: Divinitatem enim, quam Arius unam esse quidem, at in Patre solummodo aiebat, unam et eamdem esse in Patre et Filio declarant ea verba, et hinc unam esse et eamdem utriusque naturam. Hisce Luciferi testimoniis usus est etiam Petavius in lib. IV cap. 14, ut divinae essentiae singularitatem ex Latinis Patribus comprobaret: Lucifer Calaritanus aequalis Hilarii non semel unam esse deitatem affirmat Patris et Filii, et perfectam esse divinam Trinitatem, et unam habere substantiam, lib. de non 0716C parc. in Deum delinq. et Moriendum esse pro Filio Dei. Porro hujusce vocabuli Deitas tanta vis est, ut, quod Petavius advertit in lib. VIII, cap. 8, num. 7, plures e Patribus Deitatem, seu Divinitatem μονάδα esse, id est unitatem, eamque perfectissimam, qualis est numerica, defendant; quorum testimonia is exhibet in lib. XIV, cap. 13, num. 5. Sic una Deitas idem sonat ac unitas Divinitatis, quae cum sit propria naturae, et unitatem indicat essentiae; id quod Lucifer magis ἐνεργικῶς expressit in lib. de non parc. in Deum delinq. cum scribat, credere Christianos quod una sit aeternitas Patris et Filii, quia una est Dealitas. Atque hic non est silentio praetereundum, quod nobis excidit, cum in lib. de non conv. cum haer. p. 16 (hic col. 780) , ad haec Luciferi verba de Dei consilio, 0716D quae antea in editione Tiliana legebantur, notavimus ex Latinio et Cod. Vatic. essel egendum de Dei Filio, sive ut idem Codex, de unico Dei Filio: recta enim, et vera, eaque apprime efficax est illa locutio de Dei consilio ad tuendum contra Arianas fraudes catholicam doctrinam. Arius namque in sua Thalia docuerat, Filium, cum sit Filius, voluntate Patris vere exstitisse; idcirco esse illum Patre posteriorem arguebat, ex quo principium habuerit; quod in epistola ad Alexandrum Episcopum confirmavit scribens, Deum genuisse Filium . . . . natum autem non putative, sed vere, obsecutum voluntati suae; uti legitur apud Hilarium in lib. IV de Trinit.; nam apud Athanasium in lib. de Synod. ita haec sententia exprimitur ab interprete 0717A latino, Deum qui genuit Filium . . . . non opinione factum aut cogitatum, sed re vera subsistentem, eumque subsistere fecit sua voluntate; quae in Graeco hujusmodi sunt, οὐ δοκήσει, ἀλλὰ ἀληθείᾳ ὑποστήσαντα ἰδίῳ θελήματι· de quo tamen veteres Patres aliquando inter se disputarunt, cum alii docuerint, Filium naturaliter ac sine voluntate, alii non necessario, ac voluntate genitum fuisse; quorum sententias optime explicat, et inter se se conjungit Petavius in lib. VI cap. 8, num. 22: Utrique enim eam voluntatem re vera admittunt, quae necessaria sit; et illam rejiciunt a generatione Filii, quae sit libera, et cum deliberatione, atque utriuslibet potestate conjuncta; quo maxime spectabat Arii doctrina, hanc liberam in Patre voluntatem fuisse impiissime affirmans ad generandum 0717B Filium: Quocirca, utor Petavii verbis num. 21, adversus Arianam cavillationem hac se praescriptione tutati sunt veteres aliqui, ut Filium ipsam esse voluntatem Patris, ipsumque dicerent esse consilium: ex quo id efficiebant, non eo priorem esse Patrem, quia sine voluntate consilioque esse non potuit. Hoc argumento usi sunt Patres aliquot, quos ibidem Petavius enumerat; in primis Cyrillus Alexandrinus in lib. VII Thesaur. Filium vivens, ait, esse Patris consilium, per quod universa fecit. Quare si consilium et voluntas Patris est, quomodo generationem suam voluntas praecedet? quam loquendi rationem laudat Augustinus in lib. XV de Trinit. cap. 20; rectius tamen dici affirmat consilium de consilio, voluntatem de voluntate. Quidam, inquit, ne Filium consilii vel voluntatis Dei 0717C diceret unigenitum Verbum, ipsum consilium, seu voluntatem Patris idem Verbum esse dixerunt. Sed melius, quantum existimo, consilium de consilio, et voluntas de voluntate, sicut substantia de substantia, sapientia de sapientia. Ex quibus constat, quam recta sit Luciferi locutio, et ad fallendas arcendasque Arii insidias ac dolos aptissima, quaeque omnino in suum locum debeat idcirco restitui.

Alterum Arianae haeresis dogma primigenium, et aeque nefarium, quod illius auctor impie disseminavit, hoc erat, Spiritum sanctum esse a Filio creaturae creaturam, ut tradit Petavius in lib. I cap. 14, num. 13, auctoribus Epiphanio ad haeres. 69, et Augustino in lib. de haeres. cap. 69. Equidem Arius scripserat in Thalia, Trinitatem esse non simili majestate, 0717D et impermixtiles invicem eorum hypostases, sive ut Athanasius interpretatur haeretici sententiam in Orat. 2 cont. Arianos, alienas vicissim et incommunicabiles esse substantias Patris et Filii et Spiritus sancti; unde Ariani a Fulgentio Triusiani dicti in respons. ad Object. 7 Arian. quippe tres in Trinitate essentias a se distinctas, et alteram altera perfectiorem inesse jactabant. Porro Petavius recte conjicit, Arium suam adversus Spiritum sanctum blasphemiam palam non docuisse ab initio, cum nulla hujus mentio fiat in illius epistolis ac libellis, neque in litteris Alexandri contra Arium, Nicaenum autem Concilium nihil praecipue sanxerit de Divinitate Spiritus sancti, eo quod nondum tunc esset haec mota quaestio, inquit 0718A Basilius in epist. 78, al. 125; paulatim autem crescentia impietatis semina, quae prius ab Ario haeresis auctore jacta, postea vero ab iis qui illius errores improbe exceperunt, ad Ecclesiarum perniciem enutrita sunt, ipsaque impietatis series in blasphemiam contra Spiritum sanctum erupit. Hinc igitur Lucifer, qui in Constantio Augusto impietatem iniquissimi dogmatis insequebatur veluti Arianae haeresis fautore potentissimo, haec eidem Constantio exprobrat in lib. de non conv. cum haeret.: Illico ut occupasti Italiam, ecclesiam ejus tentasti vertere; dixisti Deum Patrem non esse verum Deum Patrem, unicum ejus negans Filium, affirmans non esse illum verum Filium; astruxisti etiam Sanctum Paracletum Spiritum fabricatum esse ex nihilo, descendere ex nihilo; in caeteris autem libris 0718B Spiritum sanctum aequalem Patri ac Filio aeternitate, potentia, magnitudine, dominatione esse tuetur: sic in lib. I pro S. Athan. unam potentiam habere, ait, Patrem et Filium et Spiritum sanctum; et in II unam aeternitatem habere Patrem et Filium et Spiritum sanctum clamantibus sacris Scripturis; et in lib. de non parc. in Deum delinq.: Tunc cum cognoscere coeperis Patris et Filii et Spiritus sancti unam nos recte confiteri aeternitatem, cum videre coeperis quod una sit magnitudo unaque potentia in Patre et in unico ejus Filio, et in sancto Paracleto Spiritu, etc. Quae ad significandam eamdem in Spiritu sancto naturam et Divinitatem cum Patre et Filio vim habent maximam, praesertim ex adjunctis Sancti et Paracleti, ut probat Petavius veterum Patrum auctoritate in lib. II cap. 13. Sed 0718C in primis laudi tribuendum est Lucifero, quod unus ex paucis fuerit, qui, furente sub Constantio Ariana haeresi, Spiritus sancti Deitatem palam et expressis verbis testatus sit. Hinc illius auctoritate usus est etiam Petavius in lib. III, cap. 7 num. 14, dum rejicit argumentum Joannis Crellii adversus Spiritum sanctum desumptum ex antiquis Patribus, quos inquiebat novus iste Arianus numquam Dei nomine appellasse Spiritum sanctum usque ad aetatem Hilarii Pictaviensis: Petavius enim plurima ex veteribus Patrum scriptis testimonia colligit, quae Spiritus sancti Divinitatem perspicue testantur, ipsumque Hilarium a calumniis defendit, quas in ipsum ejusque libros de Trinitate ingessere Erasmus et ipsemet Crellius; tum subdit, Lucifer Calaritanus Hilarii 0718D aequalis loquitur, Una est divina sublimitas Patris et Filii et Spiritus sancti. Verum hoc testimonium Petavio non prodest; nam mendum interpunctionis hic inest, uti legitur in editione Tiliana; nisi quia una sit sublimitas Patris et Filii sancti Spiritus, in beato manens Apostolo, etc. Quod mendum in hac nova editione sublatum est Latinii auctoritate, qui censet punctum figendum esse post vocem Filii, et recte; cum Lucifer p. 25 (hic col. 1025) haec praeponat interrogans: Quid est, Qui cum in forma Dei esset? tum subjicit; nisi quod ipsam inaccessibilem lucem habitet Filius, quam et Pater; nisi quia una sit divina sublimitas Patris et Filii. Sanctus Spiritus in beato manens Apostolo, etc. Aliae tamen sunt Luciferi locutiones, 0719A quae clarius indicant Divinitatem Spiritus sancti, et ipsum Deum vere nominant, ac perspicuis verbis; etenim in lib. de non conven. cum haeret. scribit: Fides Apostolica Trinitatem confitetur perfectam, et unicam Deitatem fatetur Patris et Filii et Spiritus sancti; et iterum, unam esse deitatem Patris et Filii et Spiritus sancti; ac in lib. I pro S. Athan. unam item Deitatem dicit Patris et Filii et Spiritus sancti; et in II, unam habere Deitatem Patrem ac Filium et Spiritum sanctum. Dicimus autem unum fuisse Luciferum ex paucis, qui per ea tempora Divinitatem Spiritus Sancti palam et aperte profiteretur; quod ex Petavio confirmatur, et ex Monachis Maurinis in Praefat. ad Tom. III Opp. D. Basilii; ille enim, Nonnullos, ait, caeteroqui Catholicos per idem tempus Spiritum sanctum 0719B palam aperteque Deum nominari non sinebant, et qui vocare sic auderent, eis tamquam Catholicae Fidei inimicis obstrepebant. Alii, etsi Deum esse non dubitarent, pacis ac concordiae studio, et ne malevolos istos offenderent, publice id minime profitebantur. Primos redarguit Basilius in lib. de Spirit. Sanct., et in epist. VIII, al. 141, scripta an. 360. Alteros vero Basilius ipse imitatus est aliquando, duabus potissimum de causis. Prima erat ut infirmis consuleret, altera ut furentibus haereticis locum praeriperet perturbandae et vastandae Cappadociae, inquiunt Maurini Editores in laudata Praefat. num. 3, qui Basilii consilium fuse eruditeque tuentur. At Lucifer quo erat animo fervens, et mira in dicendo libertate, unice Fidei causam spectabat, et quibusvis poterat modis sive re sive 0719C verbis sive scriptis, ut illam publice et sine ulla verborum ambage testaretur, ut Arianos ad ejuranda impia haereseos dogmata adigeret, tota ingenii vi conabatur. Propterea de Fide Luciferi ac doctrina haec merito Athanasius scripsit in altera ad illum epistola: Quis non pervidet, exceptis Arianis, ex tua doctrina veram quidem fidem, maculam autem Arianorum? Valde et admirabiliter, ut est lumen a tenebris, ita separasti veritatem a calliditate et hypocrisi haereticorum, defendisti catholicam Ecclesiam, probasti nihil esse, sed tantum phantasiam Arianorum verba. Integram Luciferi Fidem laudat etiam Ambrosius in lib. de excessu fratris sui Satyri; cujus Fidei haeredes ipsum affirmat reliquisse, eamque gravibus verbis commendant Faustinus et Marcellinus in Libello 0719D Precum, etc.

§ III.— Quaestio critica in aliquot Luciferi loca.

Quod ad hanc Praefationis partem attinet, ea primum, quae de numero Episcoporum, qui in Concilio Mediol. interfuerunt an. 355, diximus hic examinanda esse nota subjecta p. 11 (hic col. 777 not. a) , vide jam tractata in ipsa Luciferi Vita, veluti aptiore in loco, uti etiam ea, quae de Edicto Constantii Imperatoris saepissime Lucifer scribit, praesertim sub initium lib. de non parc. in Deum delinq. Primum igitur hujus quaestionis locum sibi vindicat Luciferi sententia de Constantino Aug., quem labe Ariani erroris aspergit in lib. de Reg. Apost p. 39 (hic col. 804) , in quo Constantium haec loquentem inducit: Nisi pater meus bene 0720A fecisset conferre se ad Arianos, non ejus filii regnaremus; queis nihil contra objicit Lucifer pro causa Constantini tuenda. Tum lib. I pro S. Athan. p. 91 (hic col. 857) : Tu etenim ipse testis es, inquit ad Constantium, quod enim propter fidem, quam semper tenuit Ecclesia ac tenet, quod eam damnare noluerit Athanasius, missus fuerit ad exsilium, quia videlicet noluerit esse Arianus: idcirco namque Athanasium perosum habitum a patre tuo non fugit te; quandoquidem et tu in ea eum digneris persequi causa, in qua fuerit et tuus pater persecutus. Ac in lib. II se inique testatur damnaturum fuisse Athanasium, si Constantii et patris ejus voluntati obsecundasset. Hinc Baronius ad an. 336, num. 14, merito Luciferum reprehendit, quippe ea scripserit, quae a veritate penitus abhorrent; at ad 0720B an. 324, ubi disserit de Romano Constantini baptismo num. 51: Scimus apud Luciferum Calaritanum Constantinum Imperatorem infamia haeresis laborasse, quod S. Athanasium exsulare jussisset. Verum magis ipsi credimus Athanasio, qui eum saepe excusat, et post obitum Constantinum pium, felicis memoriae, atque religiosissimum nominat, orat. 1 adv. Arian. et Apolog. ad Constantium, tum in epist. ad Solitarios, in qua sui exsilii causam in fraudem et insidias Arianorum rejicit. Equidem veteres Patres non pauci catholicos Constantini sensus, et rectae Fidei conformes pluribus laudant, et Hilarius in lib. I advers. Constantium hunc pietatis paternae haeredem rebellem appellat, et Epiphan. haeres. 69, Constantium item increpat, quod non secundum fidem patris processit. Erant 0720C tamen nonnulli, qui ex iis, quae tum gerebantur, suspicionem facile capiebant, quippe rerum minus conscii, de Fidei integritate in Constantino; nam et Athanasii exsilium, et Arii ad Catholicorum communionem restitutio a Constantino Eusebianorum dolo probata dubios haud injuria cunctorum animos in re tam gravi tenebant: quare is morti proximus haec verba pronuntiasse dicitur ab Eusebio in ejus Vita lib. IV, cap. 62: Μὴ δὴ οὖν ἀμφιβολία τις γίγνηται, Nulla jam dubitatio sit; quorum verborum sensus satis est obscurus, subdit Valesius in Annot. an Constantius id voluit dicere? «Cessent jam omnes dubitare de me, utrum re vera Christianus sim; nemo in posterum suspicetur, me verbis dumtaxat, non ex intimo cordis affectu Fidem Christi amplexum 0720D fuisse.» Quamvis Graeca vox ἀμφιβολία possit hoc loco sumi pro ἀναβολὴ, id est omnis mora, omnis amoveatur dilatio; qui quidem sensus magis cohaeret cum praecedentibus de baptismo scilicet ad mortem usque dilato. Hinc Baronius ad an. 336 Luciferum hisce excusat: Porro rerum tunc gestarum prorsus ignarus ille, quod scisset, Constantinum Eusebianorum persuasione, itidemque Arianorum, Athanasium in exsilium in Gallias amandasse, credidit omnino id factum, quod Constantinus transisset ad Arianam haeresim; idque in eum inconsulto nimis declamare non destitit. Praeterea quae in vulgus tunc ferebantur, quod Arianum baptisma is suscepisset ab Eusebio Episcopo Nicomediensi, et suspectae religionis homine, qui morienti 0721A Augusto adfuerat, tum quod testamentum tradidisset presbytero cuidam Arii laudatori, quem ut virum bonum soror ipsius Constantia moriens ei commendaverat, ut scribit Sozom. lib. II cap. 34, eo magis suspicionem in Constantinum augebant; ut nihil propterea miremur, si Lucifer in eam opinionem prolapsus sit, quam audiebat aliorum ore et consensu in privatis hominum colloquiis, ut moris esse solet, pervagari. Sane Hieronymus in Chron. haec de Constantino scripsit: Constantinus extremo vitae suae tempore ab Eusebio Nicomediensi Episcopo baptizatus in Arianum dogma declinat; quae in omnibus hujusce Chronici exemplaribus jam editis, et in VII Vatic. mss. leguntur, uti animadvertit Pontacus in notis ad hunc locum; unum tamen Lodonense ms. sic eadem 0721B describit: Constantinus extremo vitae suae tempore ab Eusebio Episcopo Nicomediensi baptizatus, Eusebius in Arianum dogma declinat. Et Alcobaciense ms. et Vatic. unum pro Constantino Constantium nominat, qui tamen Nicomedia procul baptizatus fuit ab Euzojo Episcopo Ariano, auctore Athanasio in lib. de Synod. Baronius ad an. 324, putat ea verba Chronici Hieronymiani esse expungenda, quippe Hieronymo afficta, quod tamen Pontacus efficere ausus non est contra mss. Codicum fidem, licet Baronii sententiam sequatur de unico Constantini baptismo Romae suscepto per Sylvestri Pontificis ministerium. Nostrum profecto non est hanc controversiam aggredi, quae magno utrimque partium studio agitur inter Ecclesiasticos Scriptores, utrum scilicet Nicomediae an 0721C Romae Constantinus baptismum susceperit: Daniel tamen Papebrochius in Comm. Hist. de S. Constantino M. Imperat. ad diem 21 Maii Boll. cap. 2, Nicomediense baptisma tuetur adversus Baronium, et Hieronymi verbis hanc interpretationem accommodat: Id est, inclinare visus est Constantinus in eorum sententiam, qui ὁμοουσίου vocabulo abstinendum censebant, non ut haeretico sed ut novo, ideoque scandalum generante apud eos, qui Nicaenae Fidei omnino se adhaerere profitebantur, persuadebantque Imperatori, ut crederet, eos, qui vocabantur Ariani, voce illa suppressa ad concordiam redituros: et, Simili modo alibi Hieronymus scripsit propter receptam Valentis et Ursacii confessionem in specie Catholicam, quod ingemiscens orbis terrarum miratus est se esse Arianum. Haec 0721D ille pro Hieronymo, quae Lucifero aptari nequeunt, neque testimonio Isidori in Chron. quod hujusmodi est: Constantinus in extremo vitae suae ab Eusebio Nicomediensi Episcopo baptizatus in Arianum dogma convertitur. Heu proh dolor! bono usus principio et fine malo; al. bonus principio, et fine malus; queis haec subdit Jacobus Breulius in notis: Hanc sententiam docte refellit Cedrenus in Compend. Histor. in vita Constant. At hi, licet erraverint, error ex populari solummodo fama exortus errantium culpam plurimum imminuit; quod Lucifero et Isidoro accidisse putamus. De cultu S. Constantini M. apud Graecos vide Papebrochium in loco laudato.

Multo est difficilius Luciferi sensum explicare in eo 0722A loco libri de Reg. Apost. pag. 40 (hic col. 805) , ubi perspicuis verbis Josaphat sanctissimum regem Juda comparat cum Constantio, et utrumque sacrilegum manifesto appellat: Quando consideres etiam filium Basa annis triginta quinque, cum fuerit ut tu sacrilegus, regnasse apud Judaeos. Error quidem inest nomini huic Basa sive interpretis sive librarii culpa, cum in sacris libris pater Josaphat ubique Asa appelletur, et a Josepho in lib. VIII Antiq. Jud. cap. II et seq. Asanus et Assanus absque ullo veterum codicum discrimine: erravit autem Lucifer in consignandis regni annis, qui Josaphat tribuuntur; nam anni triginta quinque, quos in ejus regno supputat, aetatis anni sunt, quam tum gerebat, cum ad regnum evectus fuit, ut clare constat ex II Paralip. cap. XX apud Septuaginta: 0722B Καὶ ἐβασίλευσεν Ἰωσαφάτ ἐπὶ τὸν Ἰουδὰν, ὤν ἐτῶν τριακοντάπεντε ἐν τῷ βασιλεῦσαι αὐτὸν· Et regnavit Josaphat super Judam, cum esset annorum triginta quinque in regnando ipsum; quod ibidem Vulgata confirmat; annos vero regnasse viginti quinque testantur itidem Septuaginta tum in cap. eodem libri II Paralipom. καὶ εἴκοσι καὶ πέντε ἔτη ἐβασίλευσεν, et viginti et quinque annos regnavit; tum in lib. III Reg. cap XVI, quibuscum consentit Vulgata, et Josephus in lib. IX cap. 3, qui scribit regem hunc, exacto quidem vitae suae anno sexagesimo, regni vero vigesimo quinto diem supremum obiisse: unde Latinius recte conjicit, Luciferum haud assecutum fuisse sensum hujus testimonii adeo in sacris libris perspicuum. Porro dubium non est, quin Lucifer Josaphatum 0722C innuerit iis verbis, quae ex sacro volumine describit, et ad hunc regem pertinent, III Reg. XVI apud Septuaginta: Et in anno undecimo Ambri regnat Josaphat filius Asa . . . et ambulavit in via Asa patris sui, et non declinavit ab ea, faciendo rectum in conspectu Domini. Tantum excelsa non abstulerunt. Sacrificabant in excelsis, et adolebant; quae leguntur repetita cap. XXII: Et ambulavit in omni via Asa patris sui: non declinavit ab ea, faciendo rectum in oculis Domini. Verumtamen excelsa non abstulit. Adhuc populus sacrificabat, et adolebant in excelsis. Haec autem laudi profecto tribuuntur piissimo regi praeter illud, quod passus fuerit impia Deorum sacra ab Hebraeo populo frequentari, nec profanos lucos, et erecta in iis Numinum delubra penitus everterit. 0722D Hinc igitur Lucifer causam se nactum putaverit, cur posset Josaphatum cum Constantio conferre; ne scilicet mirum huic videretur, si catholicam fidem pro Ariana haeresi tuenda insecutus tranquillo diuturnoque regno frueretur, cum et rex Josaphat qui ob permissum nimia in populum indulgentia idolorum cultum vindicem in se Dei iram provocabat, diutinam tamen in regno felicitatem obtinuit. Nec inter utriusque crimen comparatio re vera instituitur, sed inter prosperum vitae cursum, quem uterque exegit; licet et Constantius vere sacrilegus debitas sibi a Deo poenas jam promeritus sit, et Josaphat, qui sacrilegia populi tolerabat, justa suae culpae animadversione puniendus fuisset. Equidem 0723A in libro Eccli. cap. XLIX, 5, haec legimus: Praeter David et Ezechiam et Josiam omnes (reges Juda) peccatum commiserunt; queis advertens Lucifer, et acri aestus vi abreptus, ut pii etiam regis exemplo fidentem sibi inanem Constantii jactantiam retunderet, sacrilegum dixit Josaphatum, cui peccatum permissi populo sacrilegii tribuitur iis verbis: Verumtamen excelsa non abstulit: cum caeteroquin in lib. 1 pro S. Athan. p. 81 (hic col. 847) , Josaphat Deo dicatum regem Juda commendet, ejusque laudes ut viri Deo dicati fuse persequatur. Quae hactenus de mente Luciferi hoc in loco ita duximus explicanda, ut omnis de ejus religione erga sacros libros, qui regis hujusce pietatem pluribus celebrant, ambiguitas, et omnis ab ejusdem libris antilogia auferatur. 0723B Addere hic lubet et alium Luciferi locum, in quo Manassem quoque regem Juda comparans cum Constantio in libro de Reg. Apost. p. 46 (hic col. 811) , haec Imperatori minitatur: Noli tibi ipse misereri ut temet ad Deum vertas, noli corrigere nefarios actus tuos, et invenies te torqueri cum Manasse; quae, si de aeterna Manassis poena intelligi velimus, iis profecto non cohaerent, quae de poenitentia hujusce regis sacrae litterae testantur II Paralip. cap. XXXIII: Qui postquam coangustatus est, oravit Dominum suum, et egit poenitentiam valde coram Deo patrum suorum. Deprecatusque est eum, et obsecravit intente: et exaudivit orationem ejus, reduxitque eum Jerusalem in regnum suum, et cognovit Manasses, quod Dominus ipse esset Deus. Tum quae pie sancteque gessit 0723C in regno, ibidem narrantur cum laude; unde cognoscas Manassis poenitentiam sinceram fuisse; et concessa eidem a Deo venia probatam, ut Calmetus etiam animadvertit ad librum IV Reg. cap. XXI; quin immo a suscepto jam religiosae vitae instituto haud amplius illum legimus deflexisse: et Josephus lib. X Antiq. cap. 3 haec de Manasse memoriae prodidit: Atqui vero in istis mutatus in melius ita reliquum vitae egit, ut beatissimus dignusque imitatione ex illo tempore habitus fuerit, quo coepit pietatem erga Deum colere. Verum quidem est, Manasse post captivitatem regnante, populum immolasse in excelsis Domino Deo suo illicito cultu; sed illud huic regi incommodum contigit, subdit ibidem Calmetus vers. 17, ut minori polleret auctoritate, quam opus fuisset, ut eum 0723D abusum aboleret, licet is praeceperit Judae, ut serviret Domino Israel, teste sacro Scriptore vers. 16, et inde non consequitur certe, aeternum Manassi supplicium a Deo inflictum fuisse. De quo cum nihil liceat affirmare, divinis libris omnino silentibus, aptius nostro quidem judicio locum Luciferi interpretaberis, si putes, ipsum temporariam Constantio poenam minitari, uti Manasses regno dejectus diuturnam apud Babylonios et aerumnosissimam captivitatem subivit. Postremus Luciferi locus qui singularem postulat animadversionem ad Eliam spectat, de quo haec lib. I pro S. Athan., p. 80 (hic col. 845) , Heliam conspice translatum ad amicitias Dei perfruendas aeternas; et nunc Achab torquetur in exterioribus tenebris. 0724A Est Helia: de Dei gaudens amicitiis, et est Achab exsolvens perpetuas poenas. Erit sine dubio Athanasius in convivio ubi est Helias, et tu eris in loco illo tormentorum, etc. Istud est sapere, ut elegisses infelicitatem aeternam Achab regis, magis quam frui felicitate perpetua, quam est consecutus Helias? Quae profecto ejusmodi sunt, ut indicent, Eliam aeternam gloriae coelestis felicitatem adeptum jam esse. Plures quidem feruntur sententiae inter Interpretes sacros et Theologos de loco, in quem translatus fuerit Elias; sed certum morae locum, ubi Elias et Enoch degunt numquam designavit Ecclesia, inquit Calmetus ad IV Reg. XI; improbantque S. Augustinus lib. II de pecc. origin. cap. 3, S. Chrysostomus hom. 21 in Gen. et 22 in epist. ad Hebr. et Theodoretus quaest. 45 in Gen. 0724B eorum licentiam, qui in tanto Scripturarum ea de re silentio magistrorum more sententiam audacter pronuntiant. Ex Hebraeis quidam, quorum opiniones afferunt Munsterus et Vatablus, censuerunt, Eliam in ipsum re vera coelum, scilicet Paradisum, raptum fuisse, et vestes corpusque ejus in sphaera ignis fuisse absumpta; sed hos vel una Josephi auctoritas potest refellere, qui in lib. IX Antiq. cap. 2, Sub idem tempus, inquit, Elias ex hominum conspectu sublatus est: nec in hodiernum usque diem quisquam novit qui fuerit ejus exitus. Non defuere tamen inter Christianos Scriptores, qui persuasum haberent, Enochum et Eliam absoluta animi et corporis gloria beatos esse; ita enim sentit Procopius Gaza, qui in Comment. ad Genes. affirmat, utrumque videre divinam 0724C essentiam, et in corporibus gloriosis cum Christo regnare; Procopium vero secuti sunt Augustinus Eugubinus in Recognit. Vet. Test. ad cap. II Gen. et Catharinus in opusc. de consumm. gloria Christi, contra quos uberrime disserit Franciscus Suarez in sect. 1 disput. 55 ad 3 part. D. Thom. quaest. 19, art. 3, Tom. XVII Opp. Et illos in eam sententiam fortasse adduxit tum Ecclesiastici testimonium cap. XLIV, ubi legitur: Henoch translatus est in Paradisum, tum quorumdam Patrum locutiones a Luciferianis haud absimiles: nam Hieronymus in epist. ad Pammachium Enoch et Eliam appellat paradisi colonos, qui divino consortio et coelesti pane fruuntur, et saturantur omni verbo Dei habentes eumdem Dominum, quem et cibum; et Ambrosius in lib. de Naboth 0724D cap. XV aeque, ac Lucifer, scribit Eliam praemio coronatum esse aeterno. Sed quod ad locum attinet, in quo ambo versantur, optime probat Suarezius Patrum auctoritate esse hunc secretam aliquam regionem terrae, optimam tamen ac felicissimam, prout illorum statui convenit, sive demum illa terrestris Paradisus sit, sive huic similis regio; de vita autem, quam agunt, sentiendum omnino est eam ejusmodi esse, ut corpore divina virtute incorrupto, et a concupiscentia ac humanis aerumnis immuni per fidem et abstractivam cognitionem Dei contemplatione et amore fruantur; quod Patres plures asserunt, dum negant, illos aeternam regni coelestis beatitudinem adeptos esse. Docet autem idem Suarezius 0725A in tomo I Opp. lib. II, cap. 30, Non esse absolute impossibile hominem in corpore mortali elevari secundum mentem ad videndum Deum, licet de cômmuni lege et potentia non concedatur hominibus mortalibus clara visio divinae essentiae; et si cui videtur fuisse concessa, ut Moysi, et D. Paullo, id per breve tempus et quasi in transitu obtinere meruerunt; nam quod aliquis homo toto tempore vitae mortalis vel pro aliqua magna parte ejus habuerit illam visionem permanenter et immutabiliter, in hoc sensu certum est non esse factam dispensationem. Igitur, ut hinc ad Luciferum redeamus, ita ejus verba erunt intelligenda, ut singularem quamdam perfectionem divinae contemplationis significent, quemadmodum etiam Hieronymi testimonium explicat Suarezius; et per prolepsin quamdam 0725B scripsit Lucifer, uti Ambrosius, Eliam aeternae re vera Dei amicitiae copulatum in eo convivio jam esse, ubi erit sine dubio Athanasius; quia in translatione ipsa confirmatus in gratia et in bono, auctore Suarezio, de futura beatae aeternitatis possessione vivit securus. Caeterum duos hosce viros aeterna gloria potitos non esse quatuor haec argumenta facile persuadent; quod eo primum non ingrediuntur corpora nisi glorificata; deinde quod aditus in coelos nondum fuerat apertus; tertio quod Christus unus sit resurgentium primitiae; demum quod uterque sub ipsum mundi exitium et finem praenuntiaturi sint divini Judicis adventum, quae sententia aut de Fide est, aut Fidei valde proxima, et glorioso in Antichristum certamine mortem oppetituri; de quo vide praecipue 0725C laudatum Suarezium in sect. 2 dictae disput. 55. Atque hisce expeditis, superest denique ut inquiramus:

§ IV.— De tempore, quo singuli Luciferi libri scripti sunt.

Itaque ad epistolam quod attinet, quam Lucifer scripsit Eusebio Episcopo Vercellensi, ut Concilio Mediolani jam inito interesset, facile conjicimus datam fuisse mense circiter Aprili hujusce anni 355. Etenim Pagius in Crit. Baron. ad an. eumdem animadvertit ex lib. Theophili Patriarchae Alexandrini de conversatione et particulari vita Sanctorum Pachomii et Theodori cap. 4, Athanasium ante diem vicesimum quintum Maii damnatum fuisse in eo Concilio, quod igitur Aprili mense coactum jam erat; siquidem 0725D Eusebius litteris Antistitum Arianorum totius Concilii nomine, tum Luciferi acceptis, Vercellis adhuc substitit, et Constantii demum epistola permotus, ac postquam ei respondisset, Mediolanum commode profectus, ibi dies decem ante commoratus est, quam in concilium advocaretur, ut Athanasii damnationi subscriberet. Baronius ad illum annum censet Luciferi litteras ad Eusebium scriptas fuisse post epistolam Constantii: sed Eusebius ipse Constantio respondit, se suscepisse etiam litteras fratrum et coepiscoporum suorum, quibus hoc intimare dignati sunt, ut plena mihi, subdit, relatio per ipsos, quos tuae parere jussioni in hoc necessarium duxi, Mediolanum venire properarem; eo autem advenit Constantii 0726A jussu adactus, ut innuit Hilarius in lib I ad Constantium, et decem post dies ab ejus adventu in Concilium advocatus fuit: Eusebius Vercellensis Episcopus vir est omni vita Deo serviens. Iste post Arelatensem Synodum, cum Paullinus Episcopus tantis istorum sceleribus contraisset, Mediolanum venire praecipitur. Coacta jam illic malignantium synagoga, decem diebus ad Ecclesiam vetitus est accedere, dum adversus tam sanctum virum malitia se perversa consumit. Suppuratis deinde consiliis omnibus, ubi libitum est, advocatur. Quas temporis notas, et intervalla, quae inter primam Arianorum ad Eusebium epistolam Concilii nomine, et alteram Luciferi, ac tertiam Constantii, tum Eusebii moras et iter, ipsamque Athanasii damnationem necessario intercurrunt, si simul 0726B conferas, profecto dignosces Luciferi ad Eusebium litteras in mensem Aprilem esse rejiciendas: et hinc Mediolanense Concilium non sub ipsum omnino anni 355 exordium, ut Constantius ex eruditorum, quod ipse ait, sententia affirmat in nota epistolae Liberii ad Luciferum subjecta, sed vel sub exitum mensis Martii, vel sub initium Aprilis incoeptum fuisse oportet; quo sensu Pagii quoque verba intelligimus, qui Concilium Mediolanense currentis anni 355 initio celebratum scribit loco laudato.

Post Mediolanense Concilium Maio mense circiter absolutum, Lucifero et aliis Catholicis Episcopis exsilio damnatis, Liberius Romanus Pontifex suas ad illos litteras scripsit, quae in editione nostra Luciferianam epistolam proxime subsequuntur. Baronius 0726C ad an. 355 existimat Liberium, cum, quae in eos gesta fuissent, accepisset, mox, litteras hasce ad singulos ante Roma misisse, quam Mediolanum ad Imperatorem deduceretur, et Constantius in nota subjecta circa medium annum 355 tempus consignat, quo fuerint scriptae. Nihil quidem certi hac in re constituere possumus, cum ipsa epistolae verba ambiguum quid prae se ferre videantur, illos enim ad futuram gloriam martyres destinatos appellat; tum subdit: Scio hinc me probabiliora vobis exhibere solatia, si credatis me in exsilium simul vobiscum esse detrusum. Denique me adhuc in ipsa exspectatione pendentem, quod a consortio vestro durior necessitas interim distrahit, satis contristor. Optaveram enim prior pro omnibus vobis impendi, etc. Et: Quia proximiores estis Deo 0726D effecti, orationibus me. . . . sublevate, ut supervenientes impetus, qui de die in diem, cum annuntiantur, graviora vulnera infligunt, tolerabiliter ferre possimus. Igitur audierat Liberius, cum haec scriberet, exsilii poenam in Luciferum, aliosque Episcopos decretam fuisse; se ipso quidem animi affectu in exsilio una cum illis versari affirmat, quod prior ipse subiisse cupiebat, at incerta exspectatione pendere, dum impendentes sibi procellae impetus prospicit, et ad graviora in dies mala toleranda animum parat; quae quidem omnia in id tempus recte conferas, quo statim post Concilium Eusebius Eunuchus Romam a Constantio missus est, ut Liberium Imperatoris jussu ad Arianorum communionem impelleret, et ad Athanasium 0727A condemnandum adigeret; unde tum saeva in Catholicos Romanos tempestate exorta, Liberius paullo post aegre populi metu, qui ejus amore flagrabat, cum magna difficultate noctis medio potuit Mediolanum mense Junio circiter asportari, quo a Constantio mitti praeceptus fuerat, inquit Marcellinus lib. XV cap. 7. Quare et Baronio quod ad locum, eidemque et Coustantio quod ad tempus attinet, quo epistola scripta fuit, assentimur. Hilarius in suis Fragm. in Tom. II Opp. Edit. Maur. haec praeposuit epistolae Liberianae in Fragm. VI: Liberius antequam ad exsilium iret, hanc uniformem epistolam scripsit Confessoribus, id est, Eusebio, Dionysio, et Lucifero in exsilio constitutis; sed ea verba, antequam ad exsilium iret, ita nequeunt intelligi, ut Liberius epistolam scripserit 0727B post iter Mediolanense, et exsilio jam damnatus, cum in illa cupere se testetur, ut parem iis dignetur illum Dominus efficere, martyrii scilicet merito et honore; nec verisimile est, Luciferum, uti et caeteros, jam tum ad primum sui exsilii in Cappadocia locum Mediolano dissitissimum pervenisse, cum Liberius Romae adhuc degebat: quare Hilarius iis verbis in exsilio constitutis indicat, fuisse in illos exsilii poenam decretam; aut certe exsul et ipse, et eorum, quae in Italia gerebantur, parum conscius existimavit, litteras a Liberio tum scriptas fuisse, cum sancti confessores in destinatis singulorum exsilio locis constiterant. Utrum porro Lucifer aliique Episcopi adhuc Mediolani essent, an in itinere ad decreta singulis exsilii loca abducendi, cum Liberius scripsit, 0727C et Liberii anne litteras singuli acceperint, ne conjectura quidem assequi quidquam licet; illud tamen certum Ammiani Marcellini, Baronii, Petavii, et Pagii auctoritate, Liberium eodem an. 355 in Beroeense exsilium pulsum fuisse, non vero an 356 uti censuit Henricus Valesius in not. ad lib. II Socratis cap. 37.

Post haec Lucifer jam exsul inter gravissimas exsilii aerumnas animo invictus et vehementi catholicae religionis tuendae ardore incensus primum ad Constantium librum scripsit, cui titulus est de non conveniendo cum haereticis. In eo totus est, ut gravi orationis stylo, et congestis sacrorum Bibliorum exemplis, testimoniis et auctoritatibus probet, sibi et Catholicis Episcopis nefas fuisse cum Arianis consentire 0727D in Concilio Mediolanensi, quorum fraudes et iniqua consilia noverat, et pacis esse auctores, quam Imperator nefario fictoque animo studebat inter partem utramque conciliare. Lege quae praesertim lib. de non com. cum haeret. in Constantium et Arianos acriter intorquet verba et sensa; hinc totus liber quamdam suimet, qui pontificio nomine Concilio praefuerat, atque sociorum suorum veluti defensionem complectitur. Quae proinde causa nos impulit, ut huic libro principem prae caeteris locum tribueremus; cum prima haec Constantii cura fuerit, ut in eo Concilio Catholici Episcopi cum Arianis in unum Fidei sensum, ac animorum sententiarumque societatem convenirent; et Lucifero nihil certe antiquius esse 0728A debuit, quam ut consilii sui, rerumque ab se in eodem Concilio gestarum ratio omnibus pateret, et suae causae aequitatem tueretur. Aliter quidem censent Tillemontius in Tom. VII not. 1 et Montfauconius in vita S. Athanasii, qui Luciferi libros omnes ab eo compositos fuisse perhibent an. 360; quod de libris duobus pro S. Athanasio et nos affirmamus, haud ita de reliquis. Nec Gallandii opinionem sequimur, cui lubet, post binos de Athanasio libros scriptos, ut ait, an. 360, paullo post et alios successive descriptos intra annum 361; qui auctores nullum pro sua sententia argumentum praeferunt. Baronius ad an. 356 huic fere anno attribuit priores quatuor Luciferi libros vet. edit., quibus is post Mediolanense Concilium Athanasii et fidei causam defendit: Qui 0728B Athanasii tuendae innocentiae causa episcopi jam antea proscripti fuerant, qui, inquam, ne in illum latae ab Arianis sententiae subscriberent, in exsilium ex Mediolanensi Conciliabulo in diversa loca fuerant deportati, quantumlibet inter hostes, tamen non desiere ejusdem Athanasii innocentiam praedicare, atque cum liceret etiam litteris contestari: quod inter primos egregie praestitit Lucifer Episcopus Calaritanus. Hic enim cum exsul ageret, pro Athanasio imprimis adversus Constantium duos libros conscripsit, tertium contra eumdem de non communicando cum haereticis, rursus alterum de Regibus Apostaticis. Quas quidem suas lucubrationes nequaquam apud se retinuit edendas post mortem Imperatoris quem vehementer iisdem exagitasset, sed certo homini dedit, qui eas ipsi deferret Imperatori. 0728C Verum libri pro Athanasio in an. circ. 360 omnino rejiciendi sunt; et, utrum cum his et alii duo ad Imperatorem delati fuerint, suo loco inquiremus. Cum Baronio etiam Papebrochius primum tribuit locum libris pro Athanasio conscriptis in cap. 11 Vitae S. Luciferi Tom. IV Maii Boll.; et cap. 4, negat totum volumen uno tractu Imperatori Constantio fuisse continuatum, uti Tilius existimavit; cum alii quatuor libri nec uno omnes loco, nec tempore, sed successive scripti sint; annum vero, quo fuerint elucubrati, non assignat. At enim nos conjicimus hunc librum de non conveniendo cum haereticis scriptum fuisse a Lucifero, cum Germaniciae exsularet, ubi Eudoxii Ariani Germaniciensium Episcopi crudelitatem atque saevitiem perpessus est; erat quippe Eudoxius Catholicorum 0728D hostis infensissimus, ut propterea, ait Petrus Boschius in Hist. Patriarch. Antioch. ad Tom. IV Jul. Bolland., Luciferum Germaniciam tamquam in tutissimam custodiam ad Eudoxium princeps haereticus Constantius destinarit; quem sui exsilii locum innuit Lucifer lib. I pro S. Athan. p. 65 (hic col. 830) . Hoc autem in libro quam crudeliter secum agerent Ariani, ipse describit p. 11 (hic c. 775) , hisce verbis ad Constantium: Propterea odis nos, quia concilium vestrum malignantium exsecremur; propterea in exsilio sumus, propterea in carcere necamur, propterea nobis solis prohibetur conspectus; idcirco reclusi in tenebras custodimur ingenti custodia. Annus porro certus, quo eumdem librum Lucifer composuit, constitui nequit; 0729A siquidem post primum in Cappadocia exsilium, illudque brevissimum, ut Papebrochius animadvertit in ejus Vita cap. 1, Germaniciam abductus fuit an. 356, post occupatam a Georgio Cappadoce Alexandrinam Ecclesiam, quod et in Vita Luciferi et pag. 66, not. 1 (hic col. 831, not. c) , dictum est; et Eudoxius Antiochenum Episcopatum sibi jam arripuerat an. circ. 358 ineunte, ut tradit Petrus Boschius; cum Valesius in not. ad lib. IV Sozom. cap. 1, hoc Eudoxii facinus rejiciat in an. 357 dimidia quidem sui parte elapsum: quare intra hoc tempus, quod intercurrit ab an. 356 aliquot mensibus progresso ad an. 357, non omnino absolutum, aut ineuntem 358, Lucifer suum in primis librum scripsisse nobis videtur; et in hac epocha cum Baronio quodammodo consentimus.

0729B Scripsit postea Lucifer alterum librum de Reg. Apost., eumque a caeteris sejunctum, ut ipse testatur in lib. Moriendum esse pro Filio Dei, p. 261 (hic col. 1031) . Hujus argumentum et summa est, ut, proposito impiorum regum exemplo, qui licet pessimam vitam egerint et idolorum cultum probaverint, diutissime in regno floruerunt, ostendat Constantio verum non esse ejus animi sensum, quo ex florentissimo sui regni statu arguebat, se recte Arianam tueri fidem, et Nicaenam insectari: identidem vero quaedam repetit, quae Constantius in Luciferum jactabat, et ad acta Concilii Mediol. videntur esse referenda; ita p. 33 (hic col. 796) : Si male egissem, si, quomodo dicit Lucifer, essem haereticus, jam mihi abstulisset Deus regnum; 0729C et p. 38 (hic col. 803) : Si fuissem haereticus, si, ut dicunt Lucifer, Pancratius, et Hilarius, Dei impugnarem religionem, jam in me fuisset vindicatum. Scriptus fuit hic liber post Alexandrinorum caedem a Georgio Cappadoce et Syriano Constantii Duce patratam an. 356 et commotam in Catholicos per Aegyptum Antistites foedissimam tempestatem, quam Lucifer memorat p. 43 (hic c. 808) , et ad an. 358 referri potest chronologica ejusdem libri nota, quo anno Constantius Sarmatas primum et Quados omnino subegit, dein Limigantes Sarmatas ingenti victoria e suis sedibus ejecit, unde Sarmaticus appellatus ex vocabulo subactorum, inquit Marcellinus l. XVII, c. 12 et 13: hanc etenim victoriam innuere videtur ipse Lucifer p. 42 (hic col. 807) : Ut igitur illum (Achab) eripuit Deus a 0729D filio Jaderis Syriae regis, sic etiam te ab omnibus perimere cupientibus eripuit atque eripit . . . . ad hoc ut conjicere possis non pro meritis fidei tuae ac vitae tibi victoriam tributam; nisi velit is revocare in memoriam Constantio victoriam de Magnentio Tyranno relatam in Pannonia apud Mursam an. 351. Lucifer hoc anno 358, tertium jam exsilium Eleutheropoli invictissime ferebat.

Eodem in loco duos libros edidit pro S. Athanasio, cujus caussam ita tuetur gravissimis argumentis et sacrorum librorum testimoniis, ut mira ingenii vi facile convincat Athanasium nec visum hominem, nec auditum in judicio damnari non potuisse, et e sua sede dejici Mediolanensis Concilii et Imperatoris 0730A auctoritate atque sententia. Id ipsum innuit Marcellinus in lib. XV, cap. 8, ubi haec de Liberio Pontifice: Athanasium per subscriptionem abjicere sede sacerdotali, paria sentiens caeteris, qui renuebant, jubente Principe, Liberius monitus; perseveranter renitebatur, nec visum hominem, nec auditum damnare, nefas ultimum saepe exclamans, aperte scilicet recalcitrans Imperatoris arbitrio . Quo in loco ita Lindebrogius: Ipsissima Liberii Episcopi verba ad Constant. Imper. Adjecit Theodor. Histor. lib. II cap. 16, οὐδὲ γὰρ οἷόν τε καταψηφίζεσθαι ἀνδρὸς ὃν οὐκ ἐκρίναμεν. Quo etiam pertinent, quae Lucifer Calaritanus pro Athanasio scripsit. Sciebant illi non divina solum lege, sed etiam XII Tabul. vetitum indicta causa quemquam occidere. Salv. Massil. lib. VIII. Basil. Magnus Epist. LXX, 0730B pag. 318. Κακούργος μὲν οὐδεὶς ἄνευ ἐλέγχων καταδικάζεται. Sacrilegis et proditoribus et veneficis potestas defendendi sui datur, nec praedamnari quemquam incognita caussa licet. Lactant. lib. V, cap. 1. Horum librorum summa accurate confecit Papebrochius cap. 3 Vitae Lucif.; et cap. 4, affirmat eosdem conscriptos ac verosimiliter oblatos, et per Florentium denuo redditos videri, cum adhuc Germaniciae esset Sanctus, sub Eudoxio Ariano Episcopo exsul: in quam sententiam adductus fuit ipsius Luciferi verbis in l. I p. 65 (hic col. 830) : Vel ad quem me destinasti Germaniciensium, Adoxius; ubi Germaniciense quidem exsilium indicat, quod antea pertulerit, non vero quod tum perferret, cum haec scribebat: etenim pag. 91 (hic col. 857) , aperte significat, bellum tum inter Romanos et Persas 0730C iterum exarsisse; Soporinus Persarum rex nunc contra te gerit praelium. Verum post Mediolanense Concilium et an. 355, pacatae induciis res fuisse videntur cum Persis; immo de pace actum fuit a Constantio an. 356, omnino firmanda cum iisdem, qui in Oriente per furta et latrocinia potius, quam, ut solebant antea, per concursatorias pugnas hominum praedas agitabant et pecorum, inquit Marcellinus lib. XVI, cap. 9, et sub exitum anni 357, ac initium an. 358, litterae utrinque et legati missi fuerunt, quo stabile demum foedus iniretur, uti idem testatur lib. XVII, cap. 5. At Romani negotio redierunt infecto e Perside, subdit is cap. 14, et Sapor Persarum rex, composita pace cum Chionitis, et Gelanis, contra quos biennio fere ante bellum gesserat, an. 359, totis imperii 0730D viribus Romanos aggressus est, et autumno introrsus tendente Amidam obsidione cinxit; quae fuse narrat laudatus auctor toto lib. XVIII. Hinc igitur conjicias licet, utrumque pro Athanasio librum scriptum fuisse a Lucifero exeunte circ. an. 359, et incepto an. 360, ut Tillemontius, Montfauconius et Gallandius recte affirmant. Paulo superius animadvertimus Baronium in ea esse opinione, libros pro Athanasio una cum duobus aliis de non communicando cum haereticis et de Regibus Apostaticis eodem tempore Imperatori oblatos fuisse; et Papebrochius cap. IV, verius esse ait, quod Constantius prioribus libris, scilicet pro S. Athanasio, una cum Auctoris confessione receptis, longius cum transferri jusserit semel 0731A itorumque. Sed hac in re neque Florentii ad Luciferum epistola quidquam certi nobis indicare videtur; codex enim, cujus meminit, et unum et plures libros complecti poterat, si genuinam nominis hujusce significationem inspicias. Haec tamen nobis sententia, aut, si mavis, conjectura inest, singulos seorsim libros, ut in nova edit., ad Constantium fuisse delatos; et priorum lectione vehementius in Luciferum ira accensus Germanicia Eleutheropolim in aerumnosius exsilium, inde, acceptis libris pro Athanasio scriptis, ad quartum exsilii in Aegypto locum abduci jusserit sanctissimum Antistitem: de quibus in Luciferi Vita accuratius disseruimus. Franciscus Pagius in Critic. Baronii ad an. 354, affert ex lib. I Luciferi pro S. Athanasio locum quemdam, quo probet 0731B Georgium Cappadocem ante Mediolanense Concilium anni 355, episcopalem consecrationem accepisse: Lucifer Calaritanus, qui Concilio Mediolanensi interfuit, in Apologia pro Athanasio, lib. I, testatur, Georgium ante Concilium Mediolanense ordinatum esse, et his verbis Constantium alloquitur: «Persequeris eum, per quem te audire praeceperit Dominus, agente eo in rebus humanis, quo haereticum tuum Georgium mittis successorem, cum tametsi liberatus fuisset Athanasius e corpore, tibi non licuerit mittere. Paullo post: Numquid potest Deus esse cum inimico Georgio? Numquid ei, quem non ordinaverit, quem non elegerit, poterit esse propitius, etc.» At quis ex hisce quidquam certum inferat pro sententia Pagii? cum vaga omnino sit, 0731C et nulli obstricta loco Luciferi oratio; cumque id unum iis verbis reprehendat, quod nimirum Georgius haereticus homo vivo Athanasio suffectus sit in Alexandrinum Episcopatum: praeterea huic Luciferi testimonio, ut a Pagio producitur, aliquot subsunt verborum et commatum menda, quae sensum scriptoris interturbant; quare illud confer cum editis hic pag. 64 (hic col. 829) .

Eodem circ. anno 360 scriptus fuit liber de non parcendo in Deum delinquentibus, cujus tituli sensus est, nefas esse Episcopis, errores, et iniqua facta hominum praesertim haereticorum vili quadam timiditate et injurioso in Deum silentio dissimulare, quippe cum eorum muneris sit Catholicam fidem palam tueri, et impiorum scelera libere 0731D ac fortiter redarguere. Furebat scilicet Constantius in Luciferum, ejusque lectis libris, superbum, insolentem, contumeliosum in imperatoriam majestatem esse illum et Catholicos Episcopos jactitabat: quare Lucifer suimet rationem reddit Constantio; declarat, cur priores libros tam acri stylo exaraverit; tum sese, et religionis, Athanasii atque Catholicorum Antistitum caussas, suosque item libros tanta ingenii vi, et orationis facundia defendit, ut Tullianae eloquentiae, si incomptum dicendi genus excipias, proxime accedere videatur. Totius libri synopsim exhibet Papebrochius cap. 4 Vitae Lucif. hisce verbis: Summa totius libri eo tendit ut convincatur Imperator, ipsum aliosque Episcopos dum ei 0732A resistunt, et qualis sit commissis sibi populis indicant, ipsique peccatorum suorum explicant enormitatem, ac gravitatem, suo fungi officio, nec aliud agere, quam Prophetae et Apostoli fecerint in ejusmodi occasione: denique non contumeliosos esse, sed veraces, et neminem nisi Deum timentes, atque animae ejus saluti consulere: finit autem in exemplo septem Machabaeorum Antiocho, quem imitabatur Constantius, libere exprobrantium. De libro eodem haec Baronius ad an. 356, num. 68: Caeterum adversus reprehensorem suum Luciferum expostulasse Constantium, illis lectis libris, ipse Lucifer eo commentario, quem postea in eumdem ingeminans scripsit , de non parcendo in Deum delinquentibus, demonstrat . . . . . Porro gravioribus eum illo libro exagitat invectivis. Baronius, quod ad tempus, 0732B quo liber hic descriptus fuit, nobiscum sentit, cum autumet post Constantinopolitanum Conciliabulum hujusce anni 360 confectum fuisse: censet tamen Gallandius praeclarum hoc opus a Lucifero elaboratum an. 361, sed nimium sero; postquam enim ejus libri pro S. Athanasio ad Constantium delati fuerunt sub initia an. 360, tantum temporis nequit intercessisse, ut Imperatoris mentem, sensusque, et in se conceptos animi furores ex eorum lectione Lucifer cognoverit circa ejusdem anni exitum, et novum hunc librum adversus illum exaraverit anno solummodo 361, praesertim cum postremus liber, cui titulus, Moriendum esse pro Filio Dei, initio hujus anni 361 editus sit, et eodem anno scripta fuerit epistola Athanasii, qua Lucifero suos in Constantium libros 0732C omnes se accepisse testatur.

Postremus liber a Lucifero adversus Constantium compositus is est, quo ostendit, moriendum esse pro Filio Dei, ait Papebrochius paulo post laudatum superius locum, quem post initium anni 360 esse conscriptum ostendit mentio (hic col. 1028) Eudoxii (Adoxium rursus eum nominat) ad Constantinopoli tanam sedem evecti, quod die 17 Jan. factum. Sequenti autem anno mense Novembri moriens Constantius experiri coepit veritatem eorum, quae sibi tum in aliis, tum in hoc potissimum libro comminatur Lucifer totus aestuans martyrii desiderio. Equidem Lucifer in Aegypto gravissimas exsilii sui calamitates constantissime perferens, quod autumaret, subdit Baronius ad an. eumdem 356, num. 69, Constantium et ministros ejus 0732D in necem suam conspiraturos, alium addidit commentarium, cujus est titulus et argumentum, Moriendum pro Filio Dei. Videas hominem majore semper animi libertate atque constantia insurgere in Constantium; quod ex una vel altera ejusdem voluminis scripta sententia datur inspicere. Habes in hoc libro justae perfectaeque orationis formam argumentorum varietate, sententiarum gravitate, sacrorum testimoniorum pondere, et facilis facundia eloquii Catholico Episcopo dignam, quae cum Tullianis Philippicis jure possit comparari; Nicaenam fidem, legationis suae gesta, Athanasii causam validissime tutatur, Constantii et Arianorum scelera persequitur, et gloriosae pro Christo mortis nobilitatem, decus, laudesque extollit, 0733A quam se avidissime cupere testatur: hanc tamen martyrii gloriam plane constat tum Constantium ipsum, tum Arianos caeteros illi invidisse, ait Baronius num. 80, cujus se adeo cupidum tot tantisque scriptis editis prae se ferebat. Verum ex his, scribit idem auctor num. 73, quae eodem libro inferius de Eudoxio ait a Constantio suffecto in locum Macedonii in sedem Constantinopolitanam, post biennium commentarium illum fuisse scriptum apparet, ac proinde quae nuper dicit ab ipso facta esse suo rescripto in Ecclesiam Alexandrinam diversa ab illis fuisse, quae ex Athanasio superius sunt recensita, liquet. At de hisce in Alexandrinos crudeliter patratis vide quae in notis ad hunc Luciferi lib. ipsi conjicimus; et cum Baronio sentimus, diversam esse Alexandrinorum caedem a Lucifero p. 252 (hic 0733B col. 1022) hic memoratam ab illa, quae an. 356, impie commissa fuit post ejectum e sua sede Athanasium, quamque Athanasius ipse describit in Apol. de fuga sua, et in epist. ad Solit. Verum enim vero sententiam ejusdem Baronii non probamus, cum affirmat, post biennium ab occupata per Eudoxium Constantinopolitana sede commentarium hunc fuisse scriptum: quippe, si mense Januario anni 360 Eudoxius suffectus est Macedonio Episcopo Constantinopolitano, consequitur hunc librum a Lucifero compositum fuisse an. 362, cum Constantius anno ante jam obierat, et Julianus Imperator eodem an. 361 exsules Episcopos ad suas Ecclesias redire permiserat, ut ex Ammiano intelligimus lib. XXII, cap. 5; Georgio autem Cappadoce ab Alexandrinis sede discerpto 0733C sub initium anni 362, Athanasius in suam sedem paulo post restitutus fuit, qui tamen omnes Luciferi libros exsul adhuc acceperat, ut ipsius ad Luciferum epistola testatur. Praeterea neque Papebrochio assentimur, cui lubet postremum hoc Luciferi opus post initium fere an. 360 elucubratum fuisse; posterius siquidem est libro de non parcendo in Deum delinquentibus scripto anno ipso 360, cum nondum audisset Lucifer de Constantinopolitano Eudoxii Episcopatu. Quare hanc in rem sic decernimus, librum hunc, cui titulus Moriendum esse pro Filio Dei, ante Constantii mortem, quae accidit III Non. Octob. sive Novemb., ut malunt alii, anni 361, a Lucifero descriptum editumque fuisse, et anno aut 360 ad exitum fere perducto, licet Tillemontius et 0733D Montfauconius annum absolute 360 assignent, aut ipsis anni 361 exordiis, quod multo probabilius cum Gallandio potest affirmari.

Haec quidem sunt, prosequitur Baronius num. 73, et alia plura his similia, quae Lucifer Apostolicae Sedis Legatus apostolico pectore in Constantium ab exsilio tela conjecit. Ista autem cum perlata essent ad Athanasium in eremo latitantem, nonnihil gavisus est, mittensque ad Luciferum diaconum suum Eutychetem litteras dedit, quas hic editas habes post Luciferi libros. Montfauconius eas inter Athanasii opera vulgavit, incertum esse scribens, an Latine scriptae, et postea ab aliquo in Graecum translatae; sed nullum harum superest Graecum exemplar, et secunda epistola 0734A videtur latino sermone scripta, ut cum ipso Montfauc. observamus in nota eidem adjecta p. 270 (hic c. 1040 not. q) . Porro idem Montfauc. falso autumat, epistolam primam forte paulo post exsilium Luciferi, ad hunc ab Athanasio missam; ideoque an. circiter 356, cum Lucifer ne primum quidem fortasse librum de non conveniendo cum haereticis edidisset. Papebrochius utramque epistolam refert in an. 360, nam haec omnia, ait cap. 4 de libris scilicet Luciferianis, accepisse Athanasium, cum in quarto exsilio partibus Aegypti vicinior degeret Lucifer an. 360., ideo persuadeor, quia et titulum postremi libri, et frendores diabolicos calcandos, et alias hic occurrentes phrases observo, in secunda nimirum ejusdem Athanasii epistola. Sed prior epistola in an. quidem 0734B 360 rejici commode potest, non item altera, quam idem Papebrochius in Tomo. I Maii Bolland. in Vit. S. Athan. cap. 24 clarius scribit datam fuisse circa an. CCCLX. Missi quidem hoc anno fuerant a Lucifero ad Athanasium, qui illum inviserent, et per quos de communibus utriusque curis ageret; sed eos Athanasius nec videre, nec alloqui potuerat, cum in secretiores latebras aufugisset insidias veritus Arianorum, qui itinera observabant, et curas agunt, ait ipse in eadem epistola, de proficiscentibus et exeuntibus de civitate Alexandrina, naves quaerunt, eremias gyrant, domos perturbant, concutiunt fratres, singulis negotia concinnant, et paullo ante in Monachos per Aegypti solitudines impune grassati fuerant; quam tempestatem initio secundae epistolae indicat 0734C idem Athanasius: haec vero eodem anno 360 videntur evenisse post scriptam priorem epistolam: cumque in secunda postremum quoque Luciferi librum se accepisse dicat, qui scriptus fuit an. 360 exeunte, vel potius initio an. 361, ad hunc ipsum annum altera haec epistola omnino debet referri. De epistola utraque haec Baronius ad an. 356, num. 75. His primis acceptis litteris, exemplar omnium scriptionum, quas ad Constantium dederat, libenter Lucifer impertitus est Athanasio: quas cum Athanasius magna animi admiratione atque laetitia perlegisset, alias ad eumdem litteras misit, quibus et quo statu res suae essent, reddidit certiorem, nempe de grassatione facta in sanctos monachos in odium Athanasii, quasi ipsum recepissent et occultassent; deque fuga iterum ab ipso 0734D captata, et in occultioribus latebris quaesito perfugio (An. circ. 361) . Antonius Felix Matthaeius in Sardinia Sacra pag. 72 videtur in hac esse sententia, quod Litterae Athanasii ad Luciferum scriptae fuerint statim post editos ab ipso Lucifero libros pro Athanasio, eosque affirmat Germaniciae compositos fuisse: Germaniciae existens duos pro Athanasio scripsit libros, eosque obtulit Imperatori Constantio, quem in iisdem acerrimis verbis reprehendit. Id ut intellexit ipse Athanasius, Lucifero litteras dedit pluribus rogans, ut eorumdem exemplar transmittere vellet. Morem gessit Lucifer, atque hoc pacto ad amicitiam pervenit Athanasii. Sed neutrum verum esse facile constat ex iis quae dicta sunt; praesertim cum Lucifer 0735A non duos solum pro Athanasio libros, sed, quos scripserat, omnes ad ipsum miserit; iique omnes in Graecum sermonem conversi fuerint. Nec de Ambrosii Machini Archiepiscopi Calaritani testimonio sumus solliciti; is enim in Defens. Sanctit. B. Lucif. cap. 7, 8, 9, 10 et 12, ubi de libris Luciferianis sermo est, Baronium exscribit, ejus sententiam sectatus; verum et ab illo et a nobis dissentit, cum ait cap. 12, librum de non conveniendo cum haeret. scriptum fuisse circ. an. C. 360; quippe tum Ariani summa rerum potirentur, et Catholici sub nomine pacis Arianorum consortio fere omnes polluerentur; quod Lucifer maxime dolet in hoc libro; Luciferi tamen sensus multo commodius ad gesta Mediolanensis Concilii referri possunt, uti monuimus: 0735B et quid pacis, quid edicti nomine ibidem intelligat, satis et in Vita Luciferi, et in notationibus nostris disseruimus. Idem Machinus postremos collocat inter Luciferi opera librum, cui titulus Moriendum esse pro Filio Dei, et alterum de non parcendo in Deum delinquentibus; hunc illi ordine postponit, quod falsum est; utrumque an. 360 affigit cap. 10 et 12, quod verum omnino est de altero, propius vero de primo. Quanti porro Luciferi libros fecerit Athanasius, ex eadem epistola compertum est, qui praeterea in Graecum sermonem illos convertit, quo Orientalibus omnibus essent communiores, uti testantur Marcellinus et Faustinus in lib. Precum ad Imperatores, quorum de Luciferi libris testimonium hic juvat integrum exscribere: Dicant nunc, 0735C quid Lucifer novum docuerit, quod non ex Christi magisterio traditum est, quod non ab Apostolis discipulis Salvatoris transmissum est in posteros. Et bene, quod libros scripsit ad Constantium, non ut plerique gloriam captans ingenii, sed divina testimonia aptissime congerens contra haereticos, et contra ipsum patronum haereticorum, ad divinam aemulationem pro Filii Dei amore succensus. Denotent quid illic contrarium Scripturis, quid novum quasi haereticus scripsit. Quos quidem libros, cum per omnia ex integro ageret, suspexit et Athanasius ut veri vindices, atque in Graecum stylum transtulit, ne tantum boni Graeca lingua non haberet. Parum est, quin etiam propriis litteris idem Athanasius eosdem libros praedicat ut Prophetarum et Evangelistarum atque Apostolorum doctrinis et pia 0735D confessione contextos. Et quamvis plurimis in eum laudibus erigatur, tamen non aequat ad meriti ejus praeconium; et quidem cum amplius laudare non posset: ita rerum ejus supereminentia quaevis laudans lingua superatur. Sed Lucifer, ignarus licet artificiosae eloquentiae, tamen ut prophetico et evangelico atque apostolico more scriberet, quod super omnem humanam eloquentiam est, habuit gratiam sancti Spiritus ex merito rectae fidei et sincerissimae conscientiae (Graeca versio librorum Luciferi ). Haec illi, alibi quidem minime probandi, subjungit Papebrochius cap. 2 Vit. Lucif., in eo tamen in quo Luciferum laudant, nequaquam contemnendi, dum suffragantem sibi habent Athanasium, immo totam Christi Ecclesiam. Graviter 0736A porro ferenda est Athanasianae versionis jactura, qua misere deperdita, aut adhuc in tenebris fortasse latitante, promptissimum ad corrigenda Luciferi opera subsidium nobis sublatum esse jure dolemus.

Alia quaedam scripsit Lucifer, quae vetustate ipsa absumpta sunt. Indicat Papebrochius in cap. 1 epistolam a Lucifero missam ad Catholicos, qui in Ecclesiam Mediolani convenerant, de qua in Vita S. Dionysii Episcopi Mediolanensis: Missa Epistola est a Lucifero Catholico Episcopo, et Mediolanensis Concilii Praeside pontificio nomine, ex Palatio, ubi tenebatur a Rege, Dionysioque et Eusebio porrecta, quam plebs ut sibi legeretur postulare coepit. Et cap. 4 innuit Professionem Fidei a Lucifero editam una cum libris 0736B pro S. Athanasio, et Constantio delatam; quod absque ullo auctore affirmat, nec ex Luciferi libris et epistola ad Florentium quidquam deprehendimus pro Pabebrochii opinione, cum Lucifer id profecto non siluisset, neque opus eidem fuisset Nicaenam Fidem pro suae Fidei confessione Constantio exhibere in lib. de non parc. in Deum del. p. 204 (hic col. 973) . Plures a se litteras scriptas memorat ipse Lucifer in eod. libro p. 212 (hic col. 981 : Probant epistolae meae mediocritatis, et libri rustico licet sermone descripti, me saepe dixisse, quod peccata quidem fecerint nostra, ut in tuas Antichristi praecursoris veniremus manus; et Athanasius in altera ad illum epistola se ejus litteras cum librorum codice scribit accepisse. De Luciferi scriptis praeterea nihil.

0736C Ejus in scribendo stylus omnino rudis et pene barbarus cuiquam patet legenti; quod is ultro fatetur verbis paulo superius allatis; et in lib. Mor. pro Filio Dei p. 247 (hic col. 1017) , Inter haec, scribit, daturos legentes veniam conspicere debes, quod facundia mediocris ingenii mei . . . . . describere non valuerit; tum p. 258 (hic col. 1028) : Nos vero, quibus ad loquendum natura sufficit, alieni ab omni scientia, et hinc alieni litterarum, ad omnem destruendam haeresim valemus, quia res ipsa ac veritas loquitur; ac rursum ib.: Nos sumus tantum sacras scientes litteras, noster sermo est communis; contra vester politus, ornatus, qui etiam dici mereatur disertus. Hinc in Libello Precum ignarus dicitur artificiosae eloquentiae. Caeterum Tilius in Praefat. ad Pium V Pontificem: Communis mihi, ait, 0736D atque illius aetatis videtur sermo ipsius, adeo rudis est et incomptus, quem ipsemet etiam rusticum vocat; at qui diligenter perpenderit, eum gravem et sententiis refertum, virique ingenio valentis inveniet: et la Cerda cap. 37, Luciferum excusat, quippe religionis abreptus ardore, et inter Graecos commorans, cum suos scriberet libros, fere invitus multa expresserit negligenti calamo, et Graecam dictionem secutus fuerit, ut in notis alicubi cum Tilio monuimus: Videtur in multis latinitatem neglexisse, et secutus Graecos adeo zelo efferbuit, ut multa velut ab invito effluxerint.