CAPUT II.

Qualiter qualitas multipliciter dicitur, et de speciebus ejus.

Est autem qualitas secundum quod sic in communi accipitur ut praedicamentum, de numero eorum quae multipliciter dicuntur. Non autem sic dicitur multipliciter, ut aequivocum, vel analogum quod per prius et posterius dicitur, sed est multipliciter dictum ut genus, quod per diversas differentias in ea dividitur quae sunt sub ipso aequaliter, ita quod aeque exeunt ab ipso, et non unum per aliud. Sic enim sunt quatuor genera vel species qualitatis, quorum nullum per alterum

, et ideo species qualitatis ab hoc communi quod est qualitas, exeunt ut multitudo. Propter quod dicimus, quod qualitas de istis dicitur ut de multis, et non de uno per quod de aliis dicatur, sicut substantia, vel aliud genus: quia etiam in quantitate quantitas continua non fit mensura substantiae nisi quantitas continua fiat numerus. Et in aliquid ad ea quae sunt ad aliquid secundum modum, oportet quod respiciatur ad ea quae sunt ad aliquid secundum veritatem, et sic ad unum ordinantur. In qualitate autem statim commune multiplicatur in quatuor, quorum unum non participat commune per alterum, sed sunt coaequalia sub ipso quod commune est.

Et si quaeritur, secundum artem dividendi cujus sit divisio, quando dividitur qualitas in quatuor genera vel species qualitatis? Constat quod non potest reduci nisi ad generis in suas species divisionem : sed illae quatuor species sunt coaequae sub genere, et nulla alteri subalterna.

Si autem objicitur quod divisio debet esse bimenbris, Dicimus quod hoc verum est quando datur omnino per differentias in genere vel specie constituentes: has enim oportet esse oppositas per affirmationem et negationem, sicut rationale et irrationale: quando autem datur divisio accidentis in modos vel species quibus accidens efficitur in substantia, non oportet: quia illi modi non sunt finiti, nec finitam stantem et ordinantem habent causam. Et ideo oportet dare talem dispositionem per modum multiplicitatis et multitudinis : et sic est de speciebus qualis et qualitatis, nam in qualitate talis convenit divisio. Et haec est causa quod (sicut dicunt Alexander et Boetius) ipse Aristoteles hoc praedicamentum intitulavit de quali et qualitate : quia qualitas non cognoscitur nisi ex modis ejus quod est quale, cum de modis substantiae qualitas haec vel illa causetur.

Prima autem harum est, quae commu-

nius respicit substantiam, quae habitus et dispositio dicitur : haec enim incorporeae substantiae convenit et corporeae rei quae est ex utrisque composita, ut homo. Et convenit secundum animam et secundum corpus : quia scientia et virtus secundum animam insunt homini, et sanitas et complexio quae sunt habitus et dispositiones, insunt homini secundum corpora. Habitus igitur et dispositio primae sunt species qualitatis.

Quamvis autem circa idem sunt habitus et dispositio, et ideo dicuntur una species qualitatis, tamen quia oppositum modum vel oppositos modos dicunt circa idem subjectum in quo sunt, et quod secundum ea quale dicitur, unum nomen habere non possunt, quia opposita non significat nomen unum, ut dicit Aristoteles . Et haec est causa quare unus modus dicitur habitus, et alius modus dicitur dispositio. Habitus autem est nomen perfecti in hac specie, dispositio autem est nomen imperfecti. Et ideo principale nomen est habitus, et secundarium quod adhuc est in fieri, est dispositio. In quocumque autem sunt (ut dictum est) circa idem sunt, non ex aequo, sed secundum quod subjectum per ea quale efficitur: hoc enim movetur ad hoc, et est in fieri: et postquam perfecte ad hoc motum est et in facto esse, et tunc est perfectum : et ideo quamdiu est in fieri, est in dispositione : quando autem est in facto esse, tunc est in habitu. Habitus igitur est actus quidam, dispositio autem est admixta potentiae.

Ex quo patet quod habitus differt a dispositione, eo quod habitus diuturnior est et permanentior in subjecto in quo est: quod fit vel usu temporis, vel radicalione in subjecto quae fit per remotionem eorum quae impediunt subjectum ad expedite agendum id cujus accipit habitum : dicit enim Averroes : habitus est quo quis aliquid agit quando voluerit. Unde habitus est qualitas qualem faciens potentiam ad perfecte agendum effectum illius potentiae proprium, sive sit potentia animae, sive corporis. Tales sunt habitus intellectuales, vel rationales, vel opinativi, vel virtutes quae insunt secundum voluntatem, et secundum alias partes appetitus, sicut est concupiscibilis et irascibilis, et etiam secundum rationem secundum quod ipsa est rationem participans : quia secundum haec ordinativa est aliorum, et est in ea sicut virtus moralis quae dicitur justitia. Scientia enim et virtus secundum suum nomen videntur esse de numero eorum quae sunt permanentia, et sicut perfecta,et stantia et radicata in subjecto : et videntur esse de numero eorum quae difficile moventur, sive removentur a subjecto. Hujusmodi autem exemplum est, ut si dicamus aliquem mediocriter scientiam sumere : sumens enim eam non fortiter non tenet, quia de facili delebile est, quod ad perfectum non est acceptum : sed postquam sumpta est, difficile mobilis est a subjecto, nisi forte fiat grandis permutatio per aliquam amentiam, aut apoplexiam, vel aliud hujusmodi. Et quia non nisi magnis accidentibus mutatur, propter hoc quidem non omnino immobilis est, sed difficile mobilis esse vide tur.

Per aegritudines autem maxime fiunt hujusmodi permutationes, quia quamvis tales habitus insint secundum animam, quia tamen corpus organum est animae, permutatio corporis impedit animae operationes et corrumpit habitus tales. Talis etiam habitus (cum perfecte et ad actum expeditum habetur) dicitur. Similiter dicitur et virtus, quae est fortitudo, et justitia, vel castitas et hujusmodi, quae sunt de numero talium, quae scilicet dicunt perfectiones ad proprium et generalem actum, sive sit naturae, sive sit artis, sicut visus habitus est naturalis, et scientia et virtus habitus sunt acquisiti, et sanitas habitus corporis et aegritudo. Similiter quando talia perficienia potentias animae

vel corporis ad actus sibi debitos, radicata sunt et adepta sic ut non facile possint a subjecto removeri nec facile permutari nisi ex magnis permutationibus, tunc dicuntur habitus, eo quod tunc habeantur adeptione perfecta: et quia tunc potentia quae ante nutabatin actu et fluctuabat,stat in ipsis, sicut in forma perficiente et perfecta ad operationes illius potentiae.

Affectiones vero dicuntur sive dispositiones, quando subjectum non nisi aliqualiter est affectum vel dispositum per illa, et potentia nondum adepta est perfecte, sed continue disponitur ad aliud. Et ideo tales dispositiones vel affectiones sunt facile et cito etiam parvis occasionibus permutabiles in contrarium, sicutcalor quando primum afficit corpus, et non transivit in habitum, sicut in ethico in quo habetur calor ut habitus : et sicut frigiditas quae primo afficit id quod tangit, et adhuc non transivit in habitum, sicut in eo qui frigida paralysi dissolutus est : et sicut sanitas quae est habitus et medietates temperatae ad naturam complexionis, et aegritudo quae est hujusmodi medietatis distemperantia, et alia hujusmodi: circa enim talia quamdiu dispositiones sunt, afficitur homo quodammodo tactu metaphorico ad non magnam immutationem : cito enim et facili occasione permutatur homo talibus, sicut cum ex calido frigidus fit, et e converso : et sic facile ex sanitate in aliquam aegritudinem transit. Similiter autem est in aliis habitibus per modum habitus dictis. Dispositio enim quodlibet talium dicitur, nisi forte in his quae dicta sunt sic fiat, quod contingat ea per longitudinem temporis transferri in aliquod simile naturae cujuscumque, quod secundum ea quale dicitur : tunc enim vincit potentiam, et stat in eo potentia sicut in ultimo perfecto, et tunc est habitus : et tunc aliquis secundum ista efficitur insanabilis, hoc est, non facile sanabilis et permutabilis ad formam habitus: talis enim affectus sive dispositio afficiens quemcumque, non de facili mobilis efficitur, et est talis quem quilibet recte lo- quens habitudinem vel habitum potius quam affectum vel dispositionem nominat.

Quod autem ipsa sua substantiali ratione velint habitudines nominari et non dispositiones, manifestum est quando sunt difficile mobilia et tempore diuturniora per quod transeunt in modum naturae. Et hoc patet inductione : namque in disciplinabilibus qui disciplinas etiam non multum sunt retinentes, sed adhuc ab eis facile mobiles sunt per oblivionem, dicuntur habitum scientiae disciplinalis non habere, quamvis ad disciplinam sint vel pejus vel melius forte dispositi et affecti. Propter quod patet quod differt habitus a dispositione non formaliter, sed in hoc quod dispositio facile mobile aliquid est, illud autem quod est habitus, diuturnius radicatum est et ideo difficile mobile.

Habent autem ad se invicem habitus et dispositio secundum quod qualem faciunt substantiam, quodammodo sicut inferius et superius : et ideo ad idem et ad eamdem pertinent speciem. Habitus enim sunt aliquo modo dispositiones sed dispositiones non necesse est esse habitus. Dispositio enim est id quod disponit ad aliquod agendum, et cum habitus perficiat et inclinet potentiam ad actum sive operationem, est habitus secundumhocdispositio. Propter quod dicit Tullius, quod habitus est dispositio perfecti ad optimum. Et hoc modo vult Aristoteles in Ethicis, quod habitus est dispositio ad felicitatem. Sed dispositiones non necesse est esse habitus, cujus probatio est: quia qui retinent habitum, sunt etiam quodammodo dispositi, quia dispositio dicit ordinationem potentiae ad actum. Unde habitum habentes dispositi sunt pejus vel melius ad ea quae habent habitum. Qui autem quodammodo dispositi sunt, non sequitur omnino sive universaliter quod retineant habitum. Et hujus causa est, quod dispositio nomine suo non dicit nisi ordinationem potentiae ad actum : et hoc potest esse vel plene adeptum, et sic est habitus, vel non plene, et sic non addit ali-

quid super commune nomen dispositionis, et vocatur nomine communi dispositio : et in quantum deficit a perfecto, opponitur habitui, et ideo nomen habitus non meretur.