ARTICULUS I. Quid sit conscientia ?

Ad primum proceditur sic :

1. Actus sunt praevii potentiis secundum rationem. Dictare autem aliquid faciendum vel non faciendum est actus rationis, ut prius habitum est : cum ergo ille idem actus sit conscientiae, videbitur conscientia esse ratio.

2. Praeterea, Conscientia per suum nomen ponit scientiam. : sed omnis scientia est in ratione : ergo conscientia vel erit ratio vel rationis.

3. Item, Aliquem dicimus esse conscium qui scit aliquid nobiscum : ergo videtur conscientia esse scientia alicujus cum societate alterius, quod falsum est, cum conscientia supponat secretum cordis.

4. Praeterea, Videtur conscientia non esse potentia, vel habitus, sed actus.

Cum enim dicimus, quod remordet nos conscientia, non intelligimus de habitu vel de potentia, sed de actu. Cum autem hic actus sit memoriae, ut videtur, Becte, vii, 23 : Scit conscientia tua quia et tu crebro maledixisti aliis.

5. Praeterea, Conscientia videtur esse fides. Dicitur in epistola ad Romanos, xiv, 23 : Omne quod non est ex fide, peccalum est. Ubi dicit Glossa : Quidquid est contra conscientiam, etc,

6. Item, Videtur quod sit spes. I ad Timoth. i, 5, super illud : Finis praecepti est charitas de corde puro, ei conscientia bona. Glossa, id est, spe.

1. Praeteare, Damascenus dicit, quod conscientia est lex nostri intellectus. Lex autem intellectus est habitus intellectus.

8. Juxta hoc quaeritur, Quomodo synderesis scintilla conscientiae potius dicatur quam ratio, cum conscientia juvetur ex synderesi et ratione ?

9. Praeterea, Cum omnis nostra scientia sumatur ex phantasmatibus, ut prius est habitum, videbitur potius, quam phantasmata sint scintillae conscientiae potius quam synderesis.

Solutio. Dicimus, quod conscientia conclusio est rationis practicae ex duobus praemissis, quarum major est synderesis, et minor rationis. Quod sic patet : Quaeritur ab aliquo, Quare conscientia sibi dictet hoc esse faciendum ? Et respondebit, quod hoc est bonum. Et quaeritur ulterius, Quare propter hoc sit faciendum, quia bonum ? Et respondebit, quoniam omne bonum faciendum. Et istae quaestiones ponunt talem syllogismum : Omne bonum faciendum : hoc est bonum : ergo hoc est faciendum. Major autem istius syllogismi est synderesis, cujus est inclinare in bonum per universales rationes boni. Minor vero est rationis, cujus est conferre particulare ad universale. Conclusio autem est conscientiae. Quod sic probatur : Ab omnibus communiter supponitur, quod conscientia aggravat vel excusat in toto vel in parte. Inter tres autem actus praehabitas primus non attingit actum particularem, sive ^opus meritorium vel demeritorium hoc vel illud. Secundus autem qui rationis est, non est de faciendo, sed de ratione faciendi : cum enim dicit, quod hoc est bonum, rationem dicit faciendi, sed nec adhuc imperat faciendum vel non faciendum : sed quando infert per modum sententiae hoc esse faciendum vel non faciendum, tunc excusat si sequitur in illo opere, vel excusat si non sequitur.

Dicendum ergo ad primum, quod actus conscientiae est actus rationis, sed consequens ex alio actu praecedente.

Ad aliud dicendum, quod scientia proprie conclusionis est, ut dicit Aristoteles in Posterioribus : sed propositio quae apponitur per compositionem, notat simultatem ad duo praescita : quorum alterum est in synderesi per se notum, alterum vero in actu rationis quod supponitur ut notum, sed ut frequenter eget probatione, eo quod circa particularia multipliciter contingit errare.

Ad aliud dicendum, quod conscientia actu aggravans vel excusans est rationis actus quae est conclusio, ut probat objectio.

Ad aliud dicendum, quod reminisci non est sine ratione, ut supra probatum est, licet concernat rationem, praeteriti. Vel, dicatur melius, quod intellectus et ratio non sunt tantum, quia est aliquid, sed quia fuit et erit, ut supra dictum est.

Ad aliud dicendum, quod conscientia est nomen multipliciter dictum : sed tamen in epistola ad Romanos fides ponitur pro fiducia securitatis, quam dat conscientia quando vere concludit. In epistola vero ad Timotheum conscientia pro spe ponitur, eo quod causa spei una est ex scientia meritorum : spes enim est certa exspectatio futurae beatitudinis ex meritis et gratia proveniens.

Ad aliud dicendum, quod intellectus ponitur pro ratione, et conscientia dicitur lex intellectus, eo quod ligat ad faciendum vel non faciendum.

Ad id quod ulterius quaeritur, dicendum quod synderesis dicitur conscientiae scintilla potius quam ratio, eo quod ex parte illa semper micat : ex parte autem rationis quandoque obtenebratur errore.

Ad ultimum dicendum, quod licet species cognoscibilium abstrahantur a phantasmatibus, lux tamen principiorum est a luce intelligentiae agentis : et propter hoc phantasmata non possunt dici scintillae.