ARTICULUS II.

De diversitate intelligibilium.

Secundo, Quaeritur d e diversitate intelligibilium.

Dividit enim Aristoteles intelligibile sec undu m simplex et compositum, dicens quod intellige ntia indivisibilium in his est circa quae non est falsum : in quibus a ut em falsum et verum, compositio q u ae d am j am intelligibilium e s t , sicut eorum quae sunt. Et vocat intelligentiam actum intellectus, e t indivisibilia vocat incomplexa.

Sed tunc quaeritur, Quare dicit intelligentiam illam esse in liis in quibus non est falsum, cum nec verum sit in talibus, sicut ipse inveo.it i n sequenti verbo cum dicit : In quibus autem verum ei falsum est, compositio quaedam intelligibilium est, sicul scilicet eorum quae insunt, sicut praedicamenta insunt subjectis. Similiter in Praedicamentis dicit, quod singulum incomplexorum ipsum secundum se neque verum neque falsum est. Ergo videtur, quod intelligentia etiam divisibilium sit in his in quibus neque est falsum neque verum.

De compositis autem dicit Aristoteles , quod f ac to r u m e t futurorum tempus intellectus componens est : falsum enim in compositione semper est : sicut si album nigro composueris. Contingit enim se- cundum divisionem dicere omnia sicut et secundum affirmationem, Similiter secundum quodlibet tempus, sicut quod albus est Cleon, et erat, et erit. Unus autem hoc faciens intellectus est unumquodque. Hoc autem Aristoteles probat per simile sumptum ab Empedoclem In ipsa enim mundi constitutione quando concordia omnia reduxerat in primum mixtum, capita, id est, principia membrorum germanorum quae concordia conduxit in unum corpus, fuerunt sine cervice, id est, sine colligantia : quae postea universali lite dividente mixtum, et particulari amicitia congregante ea quae habent germanitatem, in unum corpus sunt composita. Sic etiam intelligentia indivisibilium est sine colligantia, compositionis : sed intellectus componens unum facit componendo de his, sicut horno, et animal, ut cum dicit, homo est animal, et aethiops est niger : et dividit germanitatem non habentia dicens, diametros non est asimetros, et homo non est asinus. Si autem aliter fiat compositio et divisio, tunc erit intellectus falsus. Sed contra hoc objicitur : i. Tempus enim de constituentibus est particulare secundum quod est particulare : intellectus autem non est particularis : ergo intellectus non est facto nini et futurorum et praesentium.

2. Item, Probatum est, quod intelligere est universale : universale autem remotum est ab omni tempore : curri igitur compositio intellectus non fiat nisi ex universalibus, erit compositio intellectus remota ab omni differentia temporis.

Praeterea, Quaeritur de hoc quod dicit, quod intellectus est faciens unumquodque horum.

Per hoc videtur, quod compositio sit ab intellectu, et non a rebus compositis :

et hoc videtur inconveniens ; quia in eo quod res est vel non est, oratio vera vel falsa est. Similiter si componantur ea quae secundum rem non sunt composita, est compositio falsa : et sic videtur compositio et divisio esse a rebus et non ab intellectu.

Praeterea^ Quaeritur de hoc quod dicit Aristoteles tractans de indivisibili: indivisibile autem quoniam est duplex, aut potentia aut actu, nihil prohibet intelligere, supple, erit dupliciter indivisibile, scilieet potentia, aut actu : et hoc est cum longitudinem intelligit. Hoc est, linea actu est indivisa, qui actus est continuatio ad punctum, et propter hoc si mensuratur indivisa, mensurabitur uno indiviso : potentia autem est linea divisa, et ideo si sic mensuratur, mensurabitur pluribus et divisis. Similiter est in intellectu propositionis : actu enim propositio est una, qui actus est unio compositionis : et ideo tempus quod sic determinat eam, est unum indivisum. Potentia autem, est propositio plures : et si dividatur, tieret actu plura. Et similiter tempus potentia est divisibile secundum utrumque terminorum. Vocat autem Aristoteles propositionem longitudinem : quia similiter longum divisibile et indivisibile est : et hoc intendit in his verbis : Indivisibilis enim, scilicet intellectus compositus actualiter est et in tempore indivisibili. Similiter enim tempus divisibile longitudini est, id est, propositioni quae protenditur inter duos terminos, scilicet subjectum et praedicatum, et unitur in compositione per modum, continui : cui compositioni adjacet tempus divisibile et indivisibile sicut ipsa propositio. Sicut autem in continuo non sunt partes actu, sed in medio quod est compositio, ita propositionis non sunt termini in actu proprio sed in actu compositionis et to-

tius : et hoc intendit Aristoteles cum dicit : " Non enim est dicere aliquid in medio intelligere : utrumque enim non esset, nisi dividatur, sed potentia, Seorsum autem cum intellectus utrumque intelligit, dividit et tempus simul : tnnc autem est in longitudine, Si vero est sicut ex utrimque, et 1 empore quod est in utrisque. " lUiv tvt, in medio quod est compositio non contingit dicere aliquem intelligere divinum utrumque in actu proprio : non enim esset in actu proprio, nisi actualiter divideretur : sed potentia tantum contingit ipsas intelligi in medio quod est compositio. Sed tamen quandoque intellectus seorsum utrumque dividit, et tunc etiam dividit tempus, scilicet quod non. uno tempore intelligitur : et tunc est in propositione sicut in longitudine, scilicet divisio et indivisio. Si vero est intellectus unus compositus sicut ex utrisque, tunc etiam est in tempore uno quod est in utrisque.

Postea, Dicit Aristoteles , quod ipsa anima intellectiva intelligit in indivisibili, scilicet specie compositionis, et in indivisibili tempore id quod non secundum quantitatem est indivisibile, scilicet specie, hoc est, forma compositionis : sed tamen id quod intelligit et tempus in quo intelligit, sunt indivisibilia in quantum sunt illa, scilicet in quantum hoc quod sunt: quia hoc quod sunt, sunt ab actu compositionis, et sic indivisibilia sunt. Quia etiam liis licet sunt discreta, inest aliquod divisibile potentia, sed forte non separabile, hoc est, non separatum secundum actum, et facit in hoc tempus unum longitudinem unam. Similiter est in omni continuo et tempore et longitudine. Sed punctum est divisio active, hoc est, dividens : et propter hoc ipsum monstratur indivisibile : quia illud quod est dividens, non potest esse divisibile i et propter hoc diffinitur privative, cum dicitur, punctum est cui pars non est. Quidam autem, omnino aliter exponunt istam litteram,quorum expositionem prosequi longum esset. Quia autem praehabita magis competit litterae, ideo secundum ipsam sic objicitur :

1. Quicumque intellectus est propositionis, ipse idem est praedicati et subjecti. Aut ergo uno actu aut duobus, Si uno, aut secundum ordinem, aut aequaliter supra utrumque. Si primo modo, tunc illud cum in ordine sit prius et posterius, non erit simul in indivisibili tempore : et hoc est contra litteram. Si autem secundo modo : ergo unus actus numero simili terminabitur ad duos terminos, quod etiam est impossibile,

2, Praeterea, Secundum praehabitam litteram aliquid est in propositione ut punctum continuans in continuo, et aliquid ut partes continuatae : continuum enim est, cujus partes ad punctum copulantur.

Quaeratur ergo, Quid sit illud ? Et videtur, quod nihil. Dicitur enim in primo de Anima et habitum est supra in reprehensione Platonis, quod intelligibilia potius habent similitudinem cum discretis, quam cum continuis. In discretis autem non est aliquid continuans, nec continuatum.

Praeterea quaeritur de intellectu contrariorum :

1, Cum enim intellectus dicit album et nigrum esse contraria, contrarietas non est nisi inter duo contraria : ergo judicium contrarietatis non est nisi utrumque contrariorum sit in intellectu simul : et hoc videtur esse contra naturam contrariorum, quod simul insint alicui.

2. Item, Avicenna dicit, quod intellectus ut fides est contrariorum simul.

3. Praeterea, Utrumque contrariorum potentia est in intellectu antequam fiat actu : ergo cum apprehendit ea, utrumque est in actu : et sic contraria iterum insunt simul.

Sed contra i

Aut contraria intelliguntur sub ratione contrario runi, aut non. Si non, tunc non intelliguntur ut contraria. - Si sic, cum ergo ratio contrariorum sit mutuo se expellere ab eodem susceptibili, intelli guntur contraria ut mutuo se expellentia ab eodem susceptibili, quod est intellectus : et sic si unum inerit, alterum non inerit,

Praeterea, Quaeritur de intellectu diffinitionis, de quo dicit Aristoteles quod dicto aliquid de aliquo ut affirmatio, aut vera vel falsa omnis est : intellectus autem non omnis, sed qui est ipsius quid est secundum quod aliquid erat esse, verus est. Ergo intellectus diffinitionis verus : verum autem non est nisi in com-. paratione praedicati ad subjectum : ergo videtur, quod in dif lini tione sit hujusmodi compositio, quod falsum est.

Praeterea, Diffinitio est unum et non multa, ut habetur in primo Perihermenias et in VII Metaphysicae . Ergo intellectus diffinitionis est de numero indivisibilium intellectuum : et intelligentia indivisibilium in his est in quibus non est falsum nec verum : ergo intellectus diffinitionis nec verus nec falsus est.

Praetereas Aristoteles non invenitur dixisse de pluribus intelligibilibus quam enumerata sunt, scilicet de intellectu indivisibilium, et complexorum, et oppositorum, et diffinitionis. Avicenna autem loquitur de intellectu materiae, et Dei, et temporis, et privationis, et mali. Ergo videtur Aristoteles esse diminutus.

Praeterea, Cum sint alii modi complexionis quam secundum enumerationem, sicut distinguunt species orationis perfectae et imperfectae, quaeritur, Quare in diversitate intelligibilium non tangitur intellectus aliorum ?

Solutio, Dicimus, quod verum prout est in compositione, opponitur falso, et sic in intellectu indivisibilium nec verum nec falsum est. Verum alitem prout est rei entitas vel indivisio esse et quod quid est, est in indivisibili : et sic dicitur, quod sensus proprius semper verus est : et huic non opponitur falsum : et hoc verum potest esse in indivisibilibus. Et propter hoc dicit Philosophus quod circa indivisibilia non est falsum, et non dicit quod circa ipsa non sit verum : quia falsum nullo modo est circa ipsa : verum autem uno modo.

Et per hoc patet solutio ad duo prima.

Ad aliud dicendum, quod tempus quod ^ adjacet compositioni, est in intellectu intempo rabiliter, hoc est, in ratione temporis vel sub ratione temporis : quia simplex et perpetua est et remota ab omni successione prioris et posterioris. Temporalitas autem ipsius refertur ad res intellectas, sicut et supra expeditum est in quaestione de memoria.

Et per hoc patet solutio ad sequens.

Ad aliud dicendum, quod nota compositionis quae est inter subjectum et praedicatum, est ab intellectu: quod sic probatur : Compositio quae est in re, sive sit formae et materiae, sive universalis et particularis, sive speciei et generi s., sive subjecti et accidentis, semper est sine medio : unumquodque enim horum per seipsum inest supposito suo : sed praedicatum non inest subjecto nisi mediante compositione i et propter hoc notam compositionis ponit intellectus. Propter hoc etiam dicit Aristoteles in VI Metaphysicae , quod verum et falsum sunt in anima. Ad id quod in contrarium objicitur, dicendum cum dicitur in eo quod res est vel non est, oratio vera vel falsa est, ly e st dicit essentiam compositi, sive esse ipsius in compositione : et similiter non est negat esse tale : et propter hoc etiam non est totum a rebus, sed est etiam ab intei lectu.

Ad id quod objicitur de intellectu propositionis, dicendum quod unus est in indivisibili tempore i sed tamen duplex est tempus, scilicet quod determinat compositionem in intellectu propositionis, et quod mensurat actum intelligendi : et de hoc secundo temporo intelligitur quod dicitur, quod intellectus propositionis est unus et indivisibilis tempore. Actus autem, intelligendi qui est supra propositionem, non attingit praedicatum et subjectum ut duo ordinata vel inordinata, sed prout sunt unum, in compositione : et sic actus unus potest esse bene super duo, quia sic actu sunt unum potentia duo,

A.D aliud dicendum, quod intellectus complexi in enuntiatione similitu (Ii lieni habet cum continuo : et subjectum et praedicatam, sunt sicut partes continui: compositio autem sicut punctum continuans. Sed quod reprehenditur Plato, hoc est ideo, quia ipse posuit motum intelligendi ut motum continui, quod non est verum i quia motus continui est super partes continui, et habet continuitatem ad spatium, et successionem a partibus spatii : sed motus intellectus super intelligibile est sicut super unum indivisibile sine successione,

Ad in quod objicitur de intellectu contrariorum, dicendum quod omnia opposita ordinem liabent ad unum : et negagatio quidem cognoscitur privatione affirmationis, privatio autem per hoc quod non ponitur habitus, ut dicit Avicenna : et propter hoc non habent intellectus proprios per se, sed intelli guntur privatione suorum oppositorum. Contraria autem et relativa habent intellectus per se proprios, quorum utrumque per speciem suam est in intellectu actu : dicit enim Avicenna, quod contraria sunt in intellectu ut fides et simui,

Ad id autem quod objicitur in contrarium, dicendum quod species contra- riorum simplices sunt, et non in actu, contrarietatis : et propter hoc non se expellunt mutuo ab intellectu : sed in materia sunt in actu contrarietatis, et propter hoc mutuo ab illa se expellunt. Ad aliud dicendum, quod sub ratione contrarietatis intelliguntur contraria: sed haec ratio refertur ad res et non ad intellectum, sicut omnis ratio intelligibilis referri habet ad rem intellectam.

Ad id quod objicitur de intellectu diffinitionis, dicendum quod Aristoteles non dicit intellectum diffinitionis esse verum, nisi sicut sensus propriorum est veras.

Et per hoc patet solutio ad sequens.

Ad id autem quod objicitur de insufficientia enumerationis intelligibilium, dicendum quod omnis intellectus est unus. Unum aufem est unum potentia et actu, aut actu et non potentia, aut potentia et non actu : non enim pluribus modis potest dividi unum. Si unum potentia et actu, tunc est intellectus complexorum, et iste ^variatur secundum numerum, et non habet variationem in specie, et propter hoc non reducitur in artem : multiplicatio enim numeralis quae est per materiam solani, est infinita, et in ipsa jubet Piato quiescere : quia de infinitis non potest esse disciplina. Si autem est actu unum, potentia vero plura : aut est per modum essentiae, aut per modum esse, sive sicut aliquid de aliquo. Si per modum esse, tunc est in actu compositionis praedicati ad subjectum : et sic est intellectus enuntiationis. Si autem est ut aliquid tantum et per modum essentiae, quae essentia est rei quidditas, tunc est sicut intellectus diffinitionis, qui variatur secundum quod diffinitio est per principia cognoscendi, vel essendi. Primo modo est diffinitio logicalis, Secundo modo est diffinitio realis, quae variatur tripliciter secundum quod per esse et essentiam est cum motu et materia, sicut naturalis diffinitio est. Et secundum quod

ciatur per ea quae sunt ante motum, sicut diffinitio mathematica. Ei secundum quod datur per principia essentiae reducta in partes entis secundum quod est ens, sicut diffinitio metaphysica. Si autem est intelligibile potentia unum et actu plura, tunc est intellectus oppositorum. Contraria enim sunt unum in potentia materiae : et similiter privatio et habitus, et affirmatio et negatio. Relativa autem diffiniuntur ad se invicem : et utrumque est diffiniens alterum, licet non sint in uno subjecto. Et cum pluribus modis non possit variari unum intelligibile, Aristoteles non tangit de pluribus .

Avicenna autem distinguit intelligibile ex modis intelligendi : et cum alius sit modus intelligendi privationem et habitum, maium et bonum, dicit esse diversa intelligibilia. Similiter quod est in successione, habet esse debile, ut motus et tempus. Similiter quod est in potentia, ut materia, Et propter hoc modo debili intelliguntur. Similiter cujus esse est excellens super nostram inquisitionem, intelligitur debiliter, ut dicitur, propter debilitatem intellectus. Et haec omnia comprehenduntur sub intelligentia indivisibilium secundum Aristotelem, licet forte diversimode et debiliter intelligantur.

Ad aluid dicendum, quod Aristoteles distinguit intelligibilia complexa, quae sunt secundum intellectum speculativum. Species autem omnes orationis perfectae praeter enuntiationem ordinatae sunt ad opus, sicut patet in ipsis modis verborum, qui sunt inclinationes animi, ut operativus et imperativus : et propter hoc reducuntur ad intelligibile practicum. Interrogativa autem non differt ab enuntiatione, nisi in modo dubitationis. Complexio autem quae lit secundum orationem imperfectam, non lit nisi secundum modum compositionis subjecti vel acci- dentis. Accidentia autem secundum quod componuntur cum subjecto, aut sunt plura, aut non. Si non, tunc subjectum vel accidens sunt unus terminus propositionis, et accipiuntur ut unum intelligibile ab uno actu substandi sub compositione. Si autem sunt plura, tunc aut sunt ordinata essentialiter ad unum, sicut dicitur homo qualis, color actu albus, et tunc sunt unum intelligibile. Si autem non sunt ordinata ad unum, sicut homo albus, grammaticus, logicus, tunc sunt simpliciter ut plura intelligibilia.