Praefatio.

Demum post longi temporis moras, quodam veluti postliminio, prodit octavus iste Hieronymi Operum tomus, qui Chronica, ut vocant, seu canones historiae universae continet, tam quos de Graecis Eusebii vertit, gestisque aliis praecipue Latinorum auxit, quam quos de suo, ad continuandam veterum monimentorum ad sua usque tempora seriem, addidit S. Pater. Inter omnes, non ejus modo, sed omnium ingeniorum fetus, quibus eruditae antiquitatis memoria continetur, nullum facile invenies, cujus tanta fuerit vel operis magnitudo et praestantia, vel quae percipi ex eo potest, legentis utilitas. Absque illo foret, innumera etiamnum, quae non sacrae tantum, sed ἐξωτικῆς etiam historiae meliorem partem sive chronologiam spectant, tegmine tenebrarum atro passim obvolverentur, quae nunc explorata habemus, et minime dubiis temporum characteribus constituta. Accedit, quod Graeco jam deperdito textu, et si non verbis plane ipsis Eusebii, ratione certe quidem illa qua cum certis quibusdam annis gesta componebantur, nosse nunc eadem probe, uni acceptum referimus S. Interpretis industriae, ejus divini propemodum beneficii est. Et deerat tamen his, quas hactenus adornarunt docti viri, collectionibus eorumdem Operum pars isthaec caeteris praestantior omnibus, perinde ac si pectus aut caput, si superis placet, conformando corpori nobilissimo parum adeo conduceret, ut abesse etiam ab reliqua structura posset. Neque vero cur praetermitteretur, causa fuit, quod seorsum editus liber faceret studiosis rei chronologicae satis: nam veteres editiones si dicunt, tot sunt illae omne genus vitiis deformatae, ut iis carere aliquando praestet, quam cum tot mendis conflictari. Recentiores autem duae, quae sunt tamen ante annos ferme centum quadraginta, altera ab Arnaldo Pontaco Vasatensi episcopo, altera ab Josepho Scaligero, viris doctissimis, adornatae, raro admodum, et praesertim Pontacena, quae diligentissime accurata est, inveniuntur: multaque praeterea in iis relicta sunt alienae industriae, quae non meam, sed longe doctiorum hominum operam ac limam postulant. Immo hoc ipsum quod sane plurimum inest ei libro difficultatis cur praetermitteretur in causa fuit. Ejus recensionem senserat ipse etiam Hieronymi postremus editor Martianaeus, suarum partium esse, seque receperat praestiturum; sed animum despondit, ubi quantum et quam impeditum negotium sibi daret, limine in ipso advertit. Quid opus est pluribus? Novam parari editionem in votis habuit magnus Pagius, cujus inter omnes qui temporum doctrinam tradiderunt, magna laus est: sed quasi imparem se oneri reputaret, satis habuit animos aliis addere, magnam testatus a litteratis gratiam esse initurum, qui hanc sibi Spartam exornandam susciperet. Scilicet id, quod res erat, probe novit, et ut numeros omnes impleret, quam longi temporis studio, quanta in antiquorum scriptis exercitatione, quam felicioribus curis, atque inventis criticorum opus esset; neque enim, ut hoc unum interim memorem, pauci ducenda sunt, quae post Pontaci et Scaligeri fata, viri eruditionis et judicii gloria praestantes in majore luce collocarunt, aut etiam ex libris antea nondum publici juris factis, in vulgus protraxere. Doctus quoque vir, qui non ita pridem Notitiam Bibliothecae principalis Vinariensis conscripsit, et de quo plura inferius, ut stimulos novo editori, si quis, inquit, sperandus est, addat, quibus juvari etiam possit, argumenta subministrat ex antiquis mss. editisque libris, quos nominat. Interea, dum aliquid fiat, ipse ad eam rem, siquidem viri eruditi excitari possint, symbolam dat integro libello ἀνεκδότῳ variarum lectionum atque emendationum ex quatuor Palatinis codicibus, quas olim doctissimus Claudius Salmasius eruit, ipse notis identidem illustravit: majora vero alia et Hercule aliquo digna felicioribus ingeniis relinquere, lubentem se meritoque profitetur. Tantae molis est, quam accepimus, provinciam sustinere. Accepimus autem illa coacti, quam dicebamus, instituti necessitate, ut collectioni Hieronymianorum operum, istud quod et caeteris fere praestat, aliquando accederet, et quam diximus anteactas editiones commereri, praestaremus nos culpam. Neque vero ii sumus, qui velimus, post insignium litteratorum conatus, quibus summa omnia tribuimus, nos omne tulisse punctum videri: quinimmo veniam petimus, sicubi partibus nostris, quod fortasse occurret saepius, ipsi defuimus. 0011 Sed antequam de laboris nostri ratione dicamus, quid res ipsa sit, quidve alii antea praestiterint, exponendum est.

Eusebius Pamphili, quod cognomentum ab illustri Martyre propter necessitudinem et studiorum conjunctionem accepit, Caesareensis episcopus, et ut erudita conjectura est, patria etiam Caesareensis in Palaestina (quem male adeo cum cognomine alio Caesareensi in Cappadocia antistite, Dupinius, errorem Usuardi secutus, confundit), istud propemodum immensi laboris atque eruditionis opus concinnavit. Diu multumque erat, quod hostes Christiani nominis deorum quidem suorum vetustatem depraedicabant, Christianam vero doctrinam dicebant χθὲς καὶ πρώην natam: quorum ut calumnias retunderent, alii quidem ante Eusebium scriptores eruditionis laude praestantes ejusmodi libros opposuerunt, quibus temporum praeteritorum, et συγχρονισμῶν, quam poterant memoriam repetentes, ex ipsis Graecorum commentariis antiquitatem Mosaicae legis prae diis gentium asserebant. Nec sane contemnendam hac in re operam navarunt Timotheus chronographus Cedreno laudatus, qui Orphaeum Gedeoni σύγχρονον fuisse prodidit, eoque luculentius Justinus Martyr, Theophilus Antiochenus, Tatianus, Clemens Alexandrinus, Julius Africanus, atque alii. Eusebius autem qui hos pone sequitur, non tam ut eam gentium pertinaciam obterreret, eamdem telam retexere diligentius, et per universum, ut ita dicam, historiarum orbem aggressus est, quam ut praecedentium auctorum naevos tolleret: praecipue vero ut suorum vulgo, quibus nulla certa temporum ratio, neque ipsa quae in Scripturis denotantur annorum intervalla, dilucide satis constabant, id quod res erat, quasi digito ostenderet. Eapropter omnium regnorum, dynastiarum, nationum, rerumpublicarum initiis solertissime discussis, et contra se positis, tum illud evicit, fabulosorum deorum natalibus longe vetustiores esse Mosaicas origenes: tum expeditissima ratione, uno intervallo ad certum historiae exoticae titulum revocato, certas quoque antecedentium et consequentium gestorum epochas, in quod unaquaeque tempus incurreret, quemque haberent respectum inter se invicem, per regnorum laterculos demonstravit. Exposuit hanc ipse, quam persecutus est methodum, in praefatione perquam diligenter, quae et clarius ex contextu ipso libri, uno oculorum obtutu percipitur: ut eam pluribus explicare jam nihil intersit.

Porro idem fuisse Julii Africani propositum, eumdemque fere ordinem quinque chronographicis elaboratissimis libris, a mundi origine ad Macrinum imperatorem; perque ejus probe excogitata Eusebium profecisse, credo equidem verosimillimum. Sed nae illud immane commentum est Scaligeri, seu verius calumnia, quam saepius inculcat, eum totum fere Africani Chronicum in suum transtulisse; nihil in eo esse antiquitatis reconditae, nihil luculentum, excellens nihil, quod non ex Africano deprompserit, cum vix tandem illius de nomine meminerit in iis, in quibus ab ejus sententia discedit. Et mirum, tanta securitate sui saeculi alienam industriam sibi vendicare, neque revereri judicia eorum qui Africanum quotidie legebant, utpote cujus opus a centum annis in manibus hominum versaretur. Hoc nempe ipsum revocare Scaligerum ad meliorem mentem poterat, nisi si projectae hominem impudentiae Eusebium putabat. Praeconceptam tamen opinionem illam ita ratam habuit, ut objectionum, immo calumniarum maximam partem, quas Eusebianae industriae facit, et tota praefatione exaggerat, non aliud fundamentum sit, nec aliunde quam de πρώτῳ ψεύδῳ isto derivarit. Familiam ducit illa de regum Assyriorum serie ac temporibus, quae pro certo ponit ab Africano mutuata; in eoque de fide expostulat, quod solos tamen reges triginta septem, et annos circiter MCCC numeret, cum ille et reges quadraginta unum, et annos dicat Mcccclxxxiv. Quod ut prudenter, et dolo malo factum persuadeat, comparat cum aliis ex Africano epochis, olympiade prima in Joathami initium, atque Ilii excidio in Thuoris Aegyptii regnum, unde et noster quidem rationes temporum deduxit, et quo retulit. Sed cum, inquit, a Theutamo Assyrio, item a Thuori Aegyptio, ad Ilii casum longe majus sit intervallum, quam historiae tempus exigit, Eusebius, integra dynastia Aegyptia sublata, ex antecedente duas fecit, ut earum numerum servaret: ex serie autem regum Assyriorum, quatuor reges praeterivit, ut Thuoris et Theutami tempora in Ilii excidium convenirent. Quam fraudem Africano factam acribus usque et usque verbis castigare non desinit, Syncellum sibi socians ad detrahendum, quem sponte iniquiorem fuisse Eusebianae gloriae, nemo est qui ignoret. At enim quo tandem argumento docuit, ab Africano regum illorum 0013 seriem atque annorum intervalla Eusebium descripsisse? Nullane alia exstabant tunc Veterum monimenta, quibus mallet adhibere fidem? Non Diodorus, non Ctesias, non historici caeteri, quorum vixdum hodie nomina, deperditis scriptis, supersunt? Diodorum certe ipse laudat Scaliger in Chronici Eusebiani fragmentis: qui Sardanapalum a Nino quintum et tricesimum recenset. Addito Belo ut Petavius notat (Lib. IX de Doctor. Temp. c. 12) , fient triginta sex, qui numerus ab Eusebiano minimum abest. Annos vero dumtaxat MCCC, quibus regnatum est ab Assyriis, Justinus etiam collegit. Igitur auctores alii erant, qui et fide digniores in his Eusebio viderentur, hypothesi certe quidem suae commodius inservirent. Num, sicubi quempiam probavit ex Africano titulum, rationes quoque reliquas debuit e vestigio sequi? nec potuit ab ejus auctoritate desciscere, quin obtorto collo in judicium trahatur, perinde atque veritus non sit, verba ipsius Africani interpolare, atque invertere? Paria de Aegyptiorum dynasticis dicas, quarum seriem minime omnium Eusebius mutilavit, sed qua erant apud Africanum ex Manethone audacioribus mendaciis aspersae, repudiavit, alios auctores secutus, quorum rationes cum annis mundi atque historica veritate paulo aptius congruerent. Denique et in gentium reliquarum originibus vetustati mandandis, ipsa etiam consignanda olympiade prima, aliisque epochis, quibus eam ad fastidium usque lectoris Scaliger dicam scribit, tantum abest, ut fraudem Africano fecerit, ut manifesto, laudatis etiam interdum scriptorum nominibus, appareat, eum ex universa antiquitatis memoria, ad variorum placita chronologiam suam moderari. Ea ratione accesseritne propius continuo ad verum, an non, in annotationibus uniuscujusque loci disquirimus: neque enim quod ab inusta perperam nota temerationis librorum Africani eum defendimus, ideo ratum certumque habemus quod abit in diversa. Imo longe nos alia atque ille de Assyriis, deque Aegyptiis, aliisque primaevis regibus sentimus, quae ejus, et receptae vulgo sententiae opponimus, et quae ut conferas, auctores sumus. Olympiadum autem initia quod spectat, iis constituendis neque ipse sibi satis bene constat Eusebius, qui nunc ad Oziae annum quinquagesimum, nunc ad Joathami, nunc denique ad Achazi usque tempora olympiadas protendit; ut hoc etiam indicio probet, minime se Africani scripta in sua transtulisse, ac pro lubito interpolasse. Sed utique Scaliger, quod pluribus locis Petavius ostendit, Africanum male habuit, cujus ratiocinia cum nimis insulse ad Latinorum chronologiam transtulit, absurdis se et portentosis erroribus implicavit. Addam et hoc obiter, neque quod hoc erat ei scriptori cognomentum Africanus, Scaligerum intellexisse: vocat enim eum συνωνύμως Poenum, quem fuisse natione Syrum ex Emmaunte, nemo est hominum paulo eruditorum qui ignoret.

Sed est altera disputatio sane difficilior, eaque momenti longe gravissimi de Eusebiani ejusdem syntagmatis integritate, seu libris, quos volunt duos fuisse, quorum iste qui superest, ex alterius multo copiosioris, qui intercidit, laciniis excreverit: ita tamen ut quae in hoc leguntur, id quod periit magis deflere, quam quod superest frui, nobis praebeant. Prodiit haec quoque opinatio (quamquam ea de re pridem alii subdubitarint) ex Scaligeri officina, qui et universi operis titulum Παντοδαπῆς ἱστορίας, prioris libri Χρονολογίας, posterioris Κανόνος fuisse, pene sacramento contendit. Adeo nec veritus est editionem suam audacissimo exemplo in duos libros tribuere, conquisitis undecumque fragmentis, quae pro Eusebianis venderet: in Latino autem nonnullis de suo assutis, plerisque aliis omnibus repetitis ex posteriore, ut vocat, libro, sub alia quidem contextus serie, sed iisdem plane verbis, ut priorem ex integro consarcinaret. Rationum momentis omnibus, quae in eam rem, suumque facinus excusandum, ex auctoris ipsiusmet atque interpretis testimoniis cudit, satis ibi suis locis fecimus: ostendimusque luce meridiana clarius, illud quod scriptor uterque libri exordium vocat, et quo tempora ab Adamo ad Abrahamum brevissimis verbis perstringuntur, non alium esse ab hoc ipso librum, sed ejus, ut ita dicam, proludium, prooemium, aut quid simile; ut cum sibi proposuisset Eusebius ab Abrahami ortu Chronicon suum auspicari, quae praecesserant tempora a mundi conditu, atque adeo quibus ipsa Abrahami epocha consignatur, penitus ne praetermitteret. Quod cum paucis sane versibus absolvisset, quam ibat comparatum invicem regum diversorum seriem nominibus tenus subtexuit, quasi quamdam materiam futuro operi, ut sanctus interpres vertit, sive ut ipse ait, ὕλας ἐκπορίζων ἐμαυτῷ χρόνων. Argumentum nempe futurae ejus lucubrationis, quod item pagellis admodum 0015 paucis exposuit. Fecisset multis: ne ita quidem patiebatur scriptionis indoles et natura, ut pro alio libro haberetur, quemadmodum neque frons ampla aedium atque prospectus aliud est ab structura universa aedificium. Porro nec eam esse diximus vocum, libello, et opusculo, quibus Hieronymus utitur, significationem, ut ingens volumen, nec minoris sane molis, quam Chronicus canon ipse, quod Scaliger contendit, notent. Immo vero et perbreve dictatum ὑποκοριστικῶς sonant, cujusmodi epistolae sunt, quae illo interdum vocabulo nominantur; et debent Graeco sensui, ipsiusque auctoris menti respondere, qui non ἐν βίβλῳ, aut βιβλίῳ dixit, sed ἐν τῇ πρὸ ταύτης προτάξει, in praevia operis ordinatione: ut et perexiguae molis opellam, et unius ejusdemque sui libri particulam eam esse, ipse de industria indicaret.

Jam vero cum Scaliger ad aliorum testimonia scriptorum provocet, ad eaque nos causam dicere compellat, in quibus maxime triumphat, ea quoque diluenda sunt. Profert ipsum statim Hieronymum, qui non noverit modo, sed et in Latinum sermonem convertisse eum librum se dicat. Scribit enim in Commentario in Danielem cap. IX: Quidquid in templo postea factum est, non fuit sacrificium Dei, sed cultus diaboli, cunctis in commune clamantibus: Sanguis ejus super nos et super filios nostros. Et hoc: Non habemus regem nisi Caesarem, quem locum in Chronico ejusdem Eusebii, quod ante annos plurimos in Latinam linguam vertimus, diligens lector plenius edissertum poterit invenire. Equidem in isto, quem habemus nunc libro, nihil de conviciis illis et maledictis Judaeorum in Christum dicitur: edisserebantur igitur in priore alio, qui jamdiu olim intercidit, et quo historiam continenti orationis filo Eusebius complexus est? Nihil minus: quippe ad temporum doctrinam nihil ea pertinere, neque adeo locum in Eusebiano syntagmate habere potuisse, nemo non videt. Itaque alius verborum Hieronymi sensus est, quem minime perspectum habuit Scaliger, aut praeconcepta opinione abreptus invertit. Est autem iste, qui ex toto manifestissime contextu elucet: Eusebium a sexto anno Darii . . . . quando templi opera consummata sunt, usque ad Herodem et Caesarem Augustum numerare hebdomadas septem et sexaginta duas, quae faciunt annos quadringentos octoginta tres: quando Christus, hoc est, Hircanus novissimus pontifex de genere Machabaeorum, ab Herode jugulatus est, et cessavit juxta legem Dei pontificum successio. Inde inferre, quod Herode regnante apud Judaeam, et Augusto apud Romanos, Christus natus sit, qui tribus annis et sex mensibus . . . . Evangelium praedicavit, et confirmavit veri Dei cultum multis, haud dubium quin apostolis et credentibus: quando post passionem Domini in dimidia rursum hebdomada defecit hostia et sacrificium; quidquid enim in templo postea factum est, etc. Atque hunc porro locum, seriem nempe rerum, per quam manifesto constet, Quidquid in templo postea factum est, non fuisse sacrificium Dei, sed cultum diaboli, in Chronico (quod ipse in Latinum verterat) plenius edissertum inveniri. Invenitur hoc enimvero palamque est temporum comparatione demonstratum per annos singulos ab numero Abrahamitico, quo templum consummatum est, MDI ad Christi usque mortem et praedicationem per consequentes historias, quibuscum illae etiam hebdomadarum Danielis notae componi possunt. Nihil igitur aliud loci plenius edisserti nomine intellexit, quam quod erat per temporum characteres pluribus ostensum, quo tempore Judaeorum religio, et in templo veri Dei sacrificium et cultus desit. Graecum Eusebii locum, quem laudat Scaliger ab Hieronymo interpretatum, nihil moror, quippe quem prorsus incongruum: neque enim aut verbis, aut serie orationis ipsa, et laudatis ex Scriptura testimoniis consonat, sed sententiae vix tandem ipsi quoquo modo respondet.

Alterum quod urget Scaliger testimonium, hoc est Marcellini comitis: Post mirandum opus, quod a mundi fabrica usque in Constantinum principem Eusebius Caesariensis hujus saeculi originem, tempora, annos, regna, virtutesque mortalium et variarum artium repertores, omniumque pene provinciarum monumenta commemorans, Graeco edidit stylo, nosterque Hieronymus transtulit in Latinum, et usque in Valentem Caesarem Romano adjecit eloquio. Ex quo infert, non solum fuisse priorem eum librum ab Eusebio compositum et ab Hieronymo Latine conversum, sed etiam quod ejus argumentum fuerit, et quae in eo tractabantur, strictim nos doceri. Miseret me ejus levissimae argumentationis. Non alia de causa repetit Marcellinus comes a mundi fabrica initium Eusebianae chronologiae, quam quod ita ferat exordium libri, ut prologus ille inscribitur, quo per unius alteriusve pagellae spatium generationes ab Adamo ad Abrahami ortum digestae sunt, ipsis fere Scripturae divinae verbis, e 0017 ad praeviae, ut dicebamus, temporum ordinationis et prooemii instar, ne illa ἀκέφαλος, quam perscripturus erat, historia videretur. Laudat vero ipse etiam Marcellinus singulare opus, et singulari comprehensum libro indicat complexione illa verborum, a fabrica mundi usque in Constantinum principem; et rursus, de Hieronymiana translatione atque additamento, usque in Valentem Caesarem; nam si iisdem atque auctor, S. Interpres vestigiis haesit, certum est quam quod maxime, hunc non duplicem, neque aliam quam quae superest, Eusebiano syntagmati continuationem de suo adjecisse. Ego nullus dubito, Marcellinum, cum ea scriberet, exemplar nostris non absimile, germanum adeo atque integrum, ob oculos habuisse, in quo unum videtur non satis attendisse caute, quod proprie ab illo exordio libri, non pagellis inde loci paucis, incipere Chronicon opus existimavit. Praetereo, quod postremo loco habet Scaliger, argumentum a Prosperi Aquitani exemplo, qui per omnia sese Eusebii imitatorem professus, atque ex ejus omnimoda historia necessaria ad suum opus instruendum colligens, a primi hominis creatione orsus, consecuta tempora ad captam usque a Genserico Romam, Chronico illo integro, ut vocant, sive Labbeano digessit. Facit enim hoc maxime exemplum contra Scaligerum: nam quae Prosper eo spatio ab Adamo ad Abrahamum complectitur, tam brevia sunt et versuum paucissimorum, ut ne quadranti quidem enarrationis Eusebianae respondeant; quae si tanto uberius fuerant ab Eusebio olim pertractata, quid causae est, cur prior hujus historiae contextus prae reliqui etiam Chronici compilatione Prosperiana sit brevior?

Omnino igitur commentitius prior ille Eusebianus liber est; nec plusquam hodie habemus Chronicorum Canonum (nisi si quid alicubi, quod veterum libris omnibus usuvenit, aut librariorum oscitantia, aut criticorum dempserit perversa cura) concinnatum ab Caesareensi episcopo; nihil ultra notum olim Hieronymo, ab eoque Latinis auribus donatum est. Aio, futurum fuisse etiam laborem illum praeter rem, immo et deridiculum, si quod centies professus est auctor, ab Abrahamo opus suum auspicari, primordia quoque rerum et vetustiores origines ad eamdem temporis amussim nec semel exegisset: id quod tam demonstrat minime factum, ut neque fieri potuisse a scriptore haud inepto, quin potius consideratissimo evincat. Tum illud quam praeposterum atque inutile, bis eadem, diverso dumtaxat ordine, aut stylo persequi? Illud vero supra omnem quantum est hominum eruditorum fidem, si duobus ejusmodi libris opus omne constabat, ita quae priore continebantur, tamquam ex condicto, et ad Mithridatis litteras, excidisse pariter apud Eusebium et Hieronymum, ut ne fragmentum quidem, atque illud ex Latina saltem interpretatione, ad faciendum jacturae indicium, apud unum aliquem scriptorem superet. Enimvero si quis velit auctores veteres, qui ex isto chronico opere delibarunt, conferre, sentiet haud dubie, nostros codices non magis esse mutilatos, quam illos quibus ipsi veteres jamdiu olim usi sunt. Tota praeterea facies operis, praefatio S. Interpretis atque illa auctoris ipsiusmet quam suis sedibus per vim avulsam alio transferre ausus est Scaliger, tot deinde collectiones temporum ad illustriores epochas, genuinae (nam una est inter eas atque altera, quas scioli interpolatoris manus intrusit), tot denique formulae connectendi posteriora prioribus, uno verbo quidquid hoc est operis clamat, singulare fuisse librum, prout nunc est, ab Eusebio conscriptum, nihilque esse, quod Scaliger deploret excisum. Porro autem hanc viro eruditissimo hallucinationem creavit illa, quam paulo ante explodimus, praeconcepta opinio de affectata ab auctore nostro Africani methodo: qui chronographiae suae καθ᾽ ὁμάδας χρόνων expositae, canonem dicitur subtexuisse κατὰ πλάτος, sive in annos expansos digestum. Tum vero fucum quoque fecit illa, quibus Eusebianum opus inscribitur, nominum varietas: nam et Παντοδαπὴν ἱστορίαν, et Χρονικὰ συγγράμματα, et Χρονικοὺς κανόνας alibi Eusebius ipse vocat: Syncellus autem saepe Χρονικὸν, et τὸν Κανόνα, bis etiam Τὰ κατὰ πλάτος appellat; denique et Κανόνας χρονικοὺς, et Ἐπιτομὴν χρόνων alii. Sed et apud Hieronymum, ut Latinos alios interim taceam, nunc Digestio temporum, et Liber; nunc Canones temporum, et Chronicorum Canonum omnimoda historia; nunc Chronica, et Chronicon audiit, visa sunt confidenti nimium ingenio suo homini, res diversas diversa vocabula connotare; sed illud praecipue Syncelli τὰ κατὰ πλάτος erroris causa fuit, ut congruentem ei librum alterum Τῶν καθ᾽ ὁμάδας comminisceretur: cum unum tamen ille per annos expansos nominet, alterum si exstitisset aliquando, quod relationem ad eum haberet, minime praetermissurus. Imposuit igitur nominum illa 0019 varietas Scaligero: ipse reliquis post se omnibus fecit auctoritate sua offucias. Et mirum ita eum potuisse commentum hoc suum doctis probare, ita omnium pervadere mentes hominum, ut nemo fuerit, aut nunc sit, qui non iisdem atque ille verbis pronuntiet ac doleat, priorem Chronici ejus thesauri partem et librum tam in Graeco, quam ex Hieronymiana interpretatione putido antiquariorum fastidio deperiisse. Laudabo par βιβλιογράφων omnium recentissimum, et magni nominis. Cl. Fabricius Bibliothecae Graecae lib. V, cap. 4, de Eusebiano hoc nimirum opere: In libros, inquit, duos divisum fuit ab auctore, quorum priorem Χρονογραφίαν, posteriorem Χρονικὸν Κανόνα. Atque hanc Epitomen vocat Hieronymus, etc. Schurzfleischius autem in Notitia Bibliothecae Princip. Vinariensis: Constat, inquit, illud quod nemo nescit, duabus, ut quidem hodie eruditi volunt, partibus, quarum prior Χρονικοὶ Κανόνες παντοδαπῆς ἱστορίας inscripta, καθ᾽ ὁμάδα: posterior Κανὼν Χρονικὸς, puta κατὰ πλάτος, ut loquuntur, ἐστοιχείωται. Qua de re, si post Scaligerum, plura dicerem, operam omnino et oleum perderem. Saltem successerit e sententia nobis, qui contra Scaligerum diximus: et quod certum hactenus visum est viris doctissimis, esse falsissimum, invictis, ut nobis quidem videtur, argumentis ostendimus.

Atque haec de Eusebio ejusque opere isto chronico dicta sufficiant, ut sua ei ratio atque integritas constent. In reliquis, quae sane multa Scaliger atque in unum collecta grandi quasi apparatu in praefatione explicat, et culpae vertit Eusebio, conferre hic pedem nec libet, nec operae pretium est, quando singillatim in Notis suis quaeque locis eventilavimus, quae ille huc videtur ad invidiam Eusebianae industriae creandam denuo contulisse. Sunt quidem ex iis, quae ille παροράματα et σφάλματα, hallucinationes et errores vocat, nonnulla, quae tueri mordicus nolim: quamquam enim Eusebium egregium veteris memoriae investigatorem suspicimus, scimus tamen humanae incuriae erroribus aeque ac nos obnoxium: in plerisque autem aliis ab ejus partibus stamus.

Veniamus ad eum, cujus haec maxime causa disputata sunt, sanctum Eusebii interpretem, atque operis ad sua usque tempora continuatorem Hieronymum: quem quidem ex hujus interpretatione libri, ut et alterius Eusebiani de Nominibus locorum, Eusebii praenomen sortitum fuisse (non quod scitum vulgo est, a Patre Eusebio) Menagius ad Laertium autumat: nobis autem nugari, potius quam serio dicere visus est: Sed haec alias. Propositum hunc ejus laborem quod spectat, fatetur ipse etiam Scaliger, nullum de Latinis scriptoribus exstare, cui plus quam Hieronymo debeant ecclesiasticae litterae, tam in his, quae ad origines sacras, quam quae ad interpretationem divinorum librorum pertinent: neque illo saeculo Eusebio magis idoneum interpretem contingere potuisse, quam eum qui Eusebii studiosissimus, et eorum quae ab Eusebio tractantur, peritissimus fuit. Atque utinam, inquit, per ejus occupationes, ista non dictare notario, sed scribere illi vacasset. Quod enim a multis vel invitatus vel lacessitus respondere cogeretur, neque ulla ei a labore requies daretur, temporis autem jacturam vel minimam facere neque posset, neque vellet; apparet eum, cum hujus Chronici interpretationem dictaret, scriptioni aliarum rerum simul et notario eodem tempore operam dedisse, ut propterea necesse fuerit, quaedam, quod vetari non poterat, tanto viro humanitus excidisse. Non est animus ea, quae his multa Scaliger subnectit in S. Doctoris reprehensionem, vocare iterum in partes: siquidem suis quaeque locis expendimus, saepe etiam saepius, utpote falsas criminationes, aut levia critici vitilitigia, refellimus. Unus autem locus est, quem et sibi testatur Scaliger olim imposuisse, et alios in alia omnia egit, quem intactum praetermittere haud licet. Cum passim alibi S. Pater Chronicum, aut Canones Chronicos ἀπλῶς dicat fuisse ab Eusebio elucubratos, in eo, quem post versionem hanc suam scripsit, libro de Viris Illustribus, capite 81, quo hujusmet auctoris opera singillatim recenset, eum refert, Chronicorum Canonum omnimodam historiam, et eorum Επιτομὴν conscripsisse. Notatum nobis ad eum locum, eam videri, si umquam exstitit, et cujusque modi fuerit, Epitomen non tulisse aetatem. Sed non succurrebat tunc temporis menti, quam vexatus locus ille criticorum disceptationibus fuerit. Scaliger ergo, ut dicebamus, cum sibi iis verbis persuaderi passus esset aliquando, librum Chronicorum posteriorem fuisse ab Eusebio in Epitomen redactum, hoc de errore in praefatione multis se verbis doctis excusavit. Imposuisse autem contendit Hieronymo Eusebii locum cap. 1 seu prologo Historiae Ecclesiasticae praepostere acceptum, ἤδη μὲν οὖν τοῦτον καὶ πρότερον, ἐν οἷς διετυπωσάμην 0021 χρονικοῖς κανόσιν, ἐπιτομὴν κατεστησάμην· πληρεστάτην δ᾽ οὖν ὅμως αὐτῶν ἐπὶ τοῦ παρόντος ὡρμήθην τὴν ἀφήγησιν ποιήσασθαι. Id est, Ac antea quidem in iis, quos conscripsi Chronicos Canones, earum rerum quasi compendium quodam confeci: quas nunc uberiori narratione explicare aggredior. Rufinus quoque verterat, Quamvis jam de his ipsis nonnulla etiam in Chronicis . . . . breviter succincteque perstrinxerim. Nulla sane hic mentio Epitomes, eo saltem, quo Hieronymus sensu accepit: ut si adeo Scaligero credimus, nec exstarit umquam ejusmodi scriptio, quam sibi Noster, hallucinationem nominis ambiguitate passus, confinxit. Fabricius autem Bibliothecae Graecae loco dudum laudato, hunc ipsum contendit Chronicum Canonem, quem porro edimus, Epitomen vocari ab Hieronymo, posteriorem scilicet παντοδαπῆς ἱστορίας librum, quo gesta ad suos quaeque annos una serie ab Abrahami vocatione referuntur: cum priore, ut somniare eos certo diximus, omnia ab orbe condito, per varia capita, juxta regnorum origines et successiones digererentur. Sed pace dixerim viri doctissimi, nihil poterat ineptum magis atque absonum vero comminisci, non eam dumtaxat ob causam, quod prior ille Eusebii plane commentitius sit liber, verum etiam quod ipse in eadem praejudicia sua peccet. Nam si Chronicorum Canonum Epitomen Eusebius concinnavit, jam non haec potuit ille idem liber esse qui ipsomet judice Fabricio Chronicus Canon proprio titulo nuncupatur. Tum vero quae tandem illa exstitit conficti libri prioris immensitas, si quae nunc toto et justo Eusebiano syntagmate continetur, Epitome dicenda est? Peccat Schurzfleischius quoque eamdem quidem ob causam, sed propius tamen ad veri speciem contendit, contra atque Fabricius, priorem potius librum, quo, teste Hieronymo in praefatione, Eusebius quasi quamdam materiam futuro operi praenotarat, fuisse olim dictum Ἐπιτομὴν Χρονικῶν Κανόνων: id quod Suidae testimonio comprobare nititur, qui non duarum Chronici partium meminit, sed refert, Eusebium Χρονικῶν Κανόνων παντοδαπὴν ἱστορίαν, καὶ τούτων ἐπιτομὴν edidisse. Sed enim quam sit pauci hoc saltem loco facienda Suidae auctoritas, haud satis ipse intellexit, quippe qui non animadvertit, eadem illa ab Hieronymiani catalogi interprete Sophronio verba describi: quae adeo nec majoris auctoritatis esse debent, quam ipsa sit apud eruditos Graeca translatio, non sane admodum antiqua, nec de meliore nota, ut nobis olim in ejus editionis praefatione observatum est. Ad haec ille et secumipsis pugnantia loquitur; nam si erat prior ille liber Epitome Chronicorum Canonum (qui scilicet late, perque annos expansos altero libro describebantur), jam non ille grandis liber erat omnimodam historiam complectens, atque universae eruditionis thesaurus: sed, ut est Epitomarum ingenium atque institutum, perexiguae molis atque operae libellus, ea etiam de causa aliis ejusmodi breviariis exilior, quod anni expansi penitus reticeantur, historiarum vero summa capita delibentur. Translucet nihilosecius ex ea minime sibi constante sententia, veri species quaedam, ut facile videatur ille potuisse rem acu tangere, nisi praeconcepta opinio de duplici Eusebiano libro menti tenebras offudisset. Enimvero sic existimo (siquidem re ipsa concinnata est illa Epitome, nec suspicari licet, interpolatum Hieronymi locum) non aliam eam esse, quam quae in praevia Chronici ordinatione continetur, et Hieronymo dicitur quaedam futuri operis materia: denique hoc ibi titulo praenotatur, Regum series, et quanto quisque tempore regnaverit. Satis est, ut quod sentio verissimum probes, si eam nominum seriem contextumque a Nino, ad Constantinum oculis usurpes, et rem tuo ipsius judicio, non aliena fide aestimes. Neminem profecto arbitror morari eam, quae a Cangio Graece ac Latine edita est, Ἐπιτομὴν χρόνων ab Adamo ad Alexium usque Comnenum, tametsi titulo praeferat, Ταῦτα ἱστορεῖ ὁ Καισαριεὺς Εὐσέβιος ὁ Παμφίλου ἐν τῷ λόγῳ ὃς ἐκλήθη βασιλικὸς, Quinimo est fraus isthaec indicio, veram fuisse olim ab Eusebio Ἐπιτομὴν χρόνων, seu verius, ut Hieronymus ait, Chronicorum Canonum, concinnatam. Non igitur cum hoc sentiret, falsus est Scaliger: sed utique cum se id sentiendo, errasse existimavit, strenue falsus est: et culpam sibi deprecatus, in Hieronymum transferens, ostendit, se neque antea, neque post, sensum ejus assecutum, et novo non tam se errore, quam S. Doctorem injuria cumulavit.

Fuit haec autem solemnis Scaligero erroris causa in Hieronymiana translatione expendenda, quod nactus laciniam quampiam in Graecis, quae Latinae sententiae utcumque responderet, e vestigio pronuntiare non est veritus, eum omnino locum fuisse, eaque plane verba in Eusebiano exemplari, quae S. Pater Latine refunderet: ut cum tamen ab iis aut sensu, aut nomine tenus abludit, conclusum eat, eum nunc dictandi properantia, nunc hallucinatione, 0023 quod penitiore careret Graecae linguae scientia, peccasse. Nolim ego Scaligeri famam imminui, quam sibi in ea etiam eruditionis parte apud omnem posteritatem jure peperit: fidenter tamen aio, tantum illi Graecarum litterarum peritia praestasse Hieronymum, quantum ei qui linguam multis jam saeculis obsoletam, studio improbo edidicit, ille qui eo ipso saeculo, cumque iis vixit, quibus sermo ille vernaculus fuit. At Syncellum, inquit, habeo Eusebianae scripturae fidejussorem. Sit ille quidem locis bene multis: num adeo omnibus, et continenti serie Eusebium κατὰ λέξιν descripsit? Immo vero cum inimicum se illi profiteatur, multaque in aliud atque ille tempus transferat, tametsi materiam ab eo suffuratus est, verba identidem demutarit, ut de suo aliquid ausus tandem videretur. Enimvero non Syncellus modo Eusebium descripsit, sed et Chronici Paschalis auctor saepe, Cedrenus item, atque alii, qui tamen in una eademque referenda historia verbis dissentiunt inter se. Non est itaque definitu, apud quem pura dictati Eusebiani veritas, ipsaque series verborum constet, ut certum ex eorum fragmentis, institui de Hieronymi versione judicium possit: quin potius ad Latinum par est, dissimilis Graeci contextus fidem experiri, ut quae magis translationi consonant, Eusebiana potiori jure videantur. Possem, hoc probe animadverso, per singulas ire criminationes Scaligeri, quibus nullum obtrectandi Hieronymo finem facit, et quae conversa ab eo perperam, aut alio explicatu reprehendit, Graeco exemplari fideliora, et multo quidem verosimilius ostendere. Sed et alia causa est, ob quam nobis excusari S. Interpres debet; nactus est enim Eusebianum exemplar alicubi inemendatum, ut manifesto indicio unius alteriusve loci constat: neque ei licuit pro temporis angustia facere librariae diligentiae periculum. Hinc porro ille ortus Παράδιος, qui de Minoe scripsit, novus, immo commentitius plane auctor, sed Scaligeri dicteriis jam fere notior, quam si vere olim exstitisset. Legendum fuisse distinctis verbis παρὰ Διὸς, non conjunctim Παράδιος, nemo ibit inficias: simul autem culpam, nisi si in Hieronymum iniquior est, Graeco amanuensi nemo non imputet. Sane ut iste, ita plerique alii, qui in judicium vocantur, caeteris explicatu difficiliores loci non sunt: quos nimirum scientissime, ipso interdum admirante Scaligero, est interpretatus. Linea exciderit in fere protritis atque obviis, qui ardua feliciter emensus est, et recta incessit, qua nulla erat via? Nec praetermittendum alia ex parte, quod errore interdum eorum, qui Hieronymum descripserunt, adversus eum nititur accusatio: cujus nulla adeo vis erit, si pristinae integritati vexatus locus restituatur. Non raro autem depravata ejusmodi lectio Scaligerum fefellit, qui etiam cavere mendum cum posset, id maluit S. Interpreti, potius quam scribarum incuriae tribui. Et senserat tamen, nullum librum tot errorum monstris deformatum, tot vitiis oblitum, tam prodigiose contaminatum in suas manus devenisse, quam erant codices hujus Chronici tam editi, quam scripti: ut si ad rectam critices normam judicia sua conferre voluisset, ab auctoris sui partibus standum illi plerumque esset, et de inolitis per antiquariorum oscitantiam mendis suspicandum. Denique et suum Hieronymo, quod optimum videbatur, genus interpretandi erat: nec verbum verbo reddere fidus curavit, sed veluti captivas sententias jure triumphantis in Latinum transtulit: ut porro non ad alias, quam ad propositas sibi regulas hic ejus labor expendi debeat. Παραφράζει autem saepius: et professus ipse est in libri praefatione, se et interpretis, et scriptoris ex parte officio usum: quia, inquit, et Graeca fidelissime expressi, et nonnulla quae mihi intermissa videbantur, adjeci, in Romana maxime historia, quam Eusebius hujus conditor libri, non tam ignorasse, utpote eruditissimus, quam ut Graece scribens, parum suis necessariam perstrinxisse, mihi videtur. Itaque a Nino et Abraham usque ad Trojae captivitatem pura Graeca translatio est. A Troja usque ad vicesimum Constantini annum nunc addita, nunc mixta sunt plurima, quae de Tranquillo et caeteris illustribus historicis curiosissime excerpsimus. A Constantini autem supradicto anno, usque ad consulatum Augustorum, Valentis VI et Valentiniani iterum, totum meum est.

Nunc de anno, cui Versio ipsa ascribenda videatur. Scaliger pro certo asserit, S. Patrem quadragesimum nonum aetatis suae tunc egisse, Prosperi testimonium secutus, qui ab anno vulgaris aerae 331, Basso et Ablavio coss., natalem ejus diem repetit. Valde autem sunt ea de re diversae doctorum hominum sententiae, quae neque huc pertinent, neque rectas ex ea parte rationes inire nos sinunt. Quod tuto affirmare licet, antequam Homilias Origenis in Jeremiam et in Ezechielem de Graeco verteret in Latinum, hunc eodem Romano cultu librum 0025 donaverat. Compertum hoc est ex ordine, quem instruit ipse suorum operum, capite ultimo libri de Viris Illustribus, ubi proxime a Chronico omnimodae historiae, homilias illas recenset. Pertinent vero illae (quod bonis suo loco argumentis evicimus) ad annum trecentesimum octogesimum, vel insequentem: ex quo vel ad eumdem illum annum vel ad praecedentem proxime, trecentesimum septuagesimum nonum, referendum hunc esse, facile intelligas. Idem colligere est ex chronologica nota epistolae in nostra recensione 57 ad Pammachium, de optimo genere interpretandi, num. 5, ubi, pro vulgata lectione falsa ante annos circiter viginti, rescribendum monuimus, ante annos XV, quae numericae notae facile in XX persimiles depravatae videbantur: id quod tantum abest, ut nunc dictum revocemus, quin potius novo, ut ratio temporum constet, calculo comprobamus. Obganniat furiose nescio quis e Benedictinorum Parisiensium familia, nomen et omen habens Frater Martinus: rite per nos illa anno trecentesimo nonagesimo quinto epistola consignata est, et loci quam proposuimus emendationem, annus ad quem referenda omnino est Chronici interpretatio, verissimam, non putidis quidem invidia cerebris, sed bene habentibus probat. Brevi erit, qui simul omnia religiosi hominis mendacia (neque enim quod nos spectet, aliud fere ab eo est chartis illitum) retegat vulgo, et si qua illi frons superat, pudorem incutiat. Nos unum istud cogente proposito attigimus: caetera iniqui in nos simus, si quem nihili facimus, ejus moveamur insanis obtrectationibus, et calumniis.

De Prospero, cujus continuationem juxta receptum hactenus editorum morem subnectimus, praefari nihil opus est. Praeoccupavit bene multa Pontacus in Apparatu, quem consulas; tum pleraque alia Jacobus Basnagius in Animadversionibus in Chronicon ejus integrum tomo primo Antiquarum Canisii Lectionum; denique ita caeteris diligentior omnibus quidquid erat notatu dignum explicavit ante annos ferme septem Amstelodami doctissimus Joannes Vanderhaagenius (quod nomen suum addidit, cum suos Observationum Chronologicarum libros ad nos dono misit) ut nihil nobis reliquum fecerit. Praeterquamquod spectant illa ad propositum nostrum parum: et quae lectoris intererat non ignorasse, in Notis ad eamdem Continuationem animadvertimus. Restat igitur expendenda eorum industria, qui in recensendo, eoque magis illustrando ante nos Eusebio-Hieronymiano Chronico operam suam collocarunt. Dupinius primum anno 1470 typis evulgatum narrat; alii, quibus et malim adhibere fidem, principem editionem eam dicunt, quae anno 1475, tametsi annus annotatus non est, Mediolani, curante Bonino Mombritio, prodiit. Eam Valesius quoque, utpote omnium vetustissimam, in Notis ad Eusebii Historiam laudat: cui hoc etiam accedit pretii, quod pone secutis editoribus ignota fuerit, neque ipsi Arnaldo Pontaco, ejusmodi codicum indagatori diligentissimo, in consilium adhibita. Reliquas ad suam usque idem Pontacus enumerat, expenditque in Apparatu, ut otiosum jam sit iis reiterandis immorari. Fertur etiam Alphonsi Tostati Commentarius in Eusebii Chronicon, Hispanica lingua scriptus, atque editus impensis cardinalis Ximenii Salmanticae anno 1506, quinque in-Folio tomis, de quibus quia nec videre nobis umquam contigerit, judicium penes eos qui legerint esto.

Sed neque de Pontacena editione ipsa pluribus agendum nobis est, siquidem tota jam oculis subjecta fidelibus recensione hac nostra continetur. Auctor, qui Vasatensem in Aquitania episcopum agebat, tantum in illa ad veteres manuscriptos duodetriginta, atque editos pridem octo libros exigenda, studii, doctrinae, laborisque improbi contulit, ut ausim affirmare, cum nullo praeclarius auctore antiquo, si fidem et diligentiam, quae praecipuae sunt partes editoris, spectes, quam cum Hieronymo actum, ut quale olim explicavit Latine Chronicon, legeretur. Moliebatur et Scaliger per id temporis editionem suam, quae jam alterum in annum premebatur; et quamquam hoc habet invidiae plurimum, quod viderentur aemulatione nescio qua, eamdem uterque subiisse provinciam: essent etiam qui hujus in Pontacum animos acuerent: denique sponte sua esset ille in aliena industria laudanda parcissimus: ita tamen praeclare de illa et magnifice sensit, totque laudibus editoris doctissimi ingenium, fidem, diligentiam prosecutus est, cum in annotationibus suis, tum datis ad Isaac Casaubonum epistolis, ut neque ipse sibi optare Pontacus luculentius testimonium ab suarum partium homine potuisset. Videnda cum primis est Scaligeriana epistola 104, quae, nisi brevitati litare, modis omnibus propositum nobis esset, huc erat referenda: tum aliae tres Casauboni, quae 450, 529 et 560 numeris praenotantur, ut quae ejus fuerit aequitas judicii, 0027 perspiciant, ac porro addiscant ab illo, qui nostri temporis religiosi homines audiunt. Absoluta demum est Pontacena editio Burdigalae circa anni 1604 finem: ipse paulo post, sive anni insequentis initio auctor, Vasatensis episcopus, supremum diem obiit. Ejus quoque libri exempla aut improsperam vicem aliquam subierunt, aut sane perpauca olim impressa sunt: vix enim unum aliquod in Italia praesertim hac nostra invenias, quod auro contra comparare possis. Quae nobis non ultima causa fuit, cur unum nacti in Patrum Theatinorum nostrae hujus urbis bibliotheca, illudque eorum beneficio et humanitate, quae sit in exemplum, assecuti, totum quod erat ejus editionis proprium, apparatus, annotationes, et reliqua huic nostrae ut accederent, curaverimus: ut qui hanc compararit, illam ex integro habeat.

Post biennium a Pontacena prodiit Lugduni Batavorum Scaligeri editio, quae incredibili doctorum plausu excepta est: ipsi autem editori non usque adeo visa est numeris omnibus absoluta, ut continuo de illa renovanda cogitarit, nec ad postremum usque diem vitae, qui post ferme alterum biennium contigit, ab ea cura destiterit. Diu autem post, sive anno demum 1658, curante viro doctissimo Alexandro Moro, qui et praefationem de suo addidit, Amstelodami recusa est tertia fere parte auctior, et suprema auctoris manu emendatior Praefert titulo Thesaurum temporum: neque sane Eusebium modo, et Hieronymum et Prosperum, sed et alios auctores, ab iis derelicta continuantes, continet, Victorem scilicet Tununensem, Joannem Biclariensem, Idatium, Marcellinum comitem, et barbarum illum excerptorum ab Eusebio, ut dicitur, Africano, atque aliis auctore; denique et Isagogicorum Chronologiae Canonum tres libri, utpote ad eam temporum doctrinam admodum necessarii, accesserunt. Eusebium quod spectat, et rei caput est, non dubitat pronuntiare Casaubonus epistol. 450, tametsi laudandi animo (quippe qui immodica Scaligerani ingenii admiratione tenebatur) illum, non quale ab auctore conscriptum, sive ab Hieronymo publicatum est, sed quale concipi ab eo debuit, Chronicon edidisse. Diximus hoc nos Scaligeri πρῶτον ψεύδος, quo voluit in duos fuisse opus tributum. Ex eo certe consequi eum malesana consilia necesse fuit, ut scriptis Eusebii, et Hieronymi numquam, utpote veterum auctorum, summa sine religione tractandis, profanas injiceret manus, suosque centones et ῥαψῳδίας splendido illorum nomine venditaret. Piorem librum, ut dicebamus in Latino quidem ex iteratis interpretationis Hieronymianae locis consarcinavit: in Graeco autem ex variorum auctorum, ipsiusque Eusebii longis laciniis, non ex Chronico quidem isto opere, sed ex aliis puta Praeparatione, ac Demonstratione Evangelica expressis, confinxit. Miseret me ejus laboris inutilis, quo praecedentes Abrahamiticam aeram historias procudit ex Hebraico exemplari et Samaritico, veterumque fragmentis chronologorum, Manethonis, Berosi, Timothei, Abideni, Apollodori, Alexandri Polyhistoris, Josephi, Africani, atque aliorum, quasi de Eusebii Chronicis excisa olim sarciret, quae neque poterant tunc illi κατ᾽ ὄναρ venire in mentem. Ejusdem porro fidei sunt reliqua ad Diocletianum usque illo Χρονικῶν λόγῳ πρώτῳ contenta, atque ex aliis praeter laudatos auctoribus, ac libris quibusdam nondum vulgatis descripta, quae tam longa digestione temporum atque historiarum contextu, vix unum aliquem versum vere Eusebianum continent. Graeca alterius quem vocat libri (quandoquidem hic unus est ab Eusebio elucubratus) pleraque omnia genuina videri possunt, si cum Latina interpretatione comparentur: et sane magna debetur Scaligero gratia hac in parte, quod restituere ipsum Eusebianum textum pro virili contenderit. Est tamen in hoc etiam peccatum ab eo saepius, quod vitiosis admodum apographis usus sit cum Syncelli, tum Chronici Alexandrini, quae tum temporis nondum erant publici juris facta, atque illo praesertim, quod fuisse raptim et multo inemendatius sive a Casaubono, sive ab aliis descriptum, Goarus in editione sua locis bene multis docuit. Praeterea huc etiam Scaliger quaedam retulit, quae minime omnium Eusebium auctorem habent. Ex his sunt consulum paria unoquoque anno, quae fuisse etiam ab Hieronymo ad Graecum exemplar non in versione sua tantum, sed et continuatione fideliter annotata, a breviatore autem illo operis, qui de capite ortus suo est, detruncata, ut pleraque alia, contendit. Nos ut se occasio praebuit in notis, maxime vero in prooemio ad pag. 79, bonis argumentis evicimus, adeo non fuisse umquam ab Eusebio, eoque minus Hieronymo, attexta, ut neque per libri propositum id licuisset. Denique alia Collectaneis illis suis Graecis infarsit, quae nec veteris alicujus scriptoris 0029 sunt; illam, inquam, Ἱστοριῶν συναγωγὴν, et Ὀλυμπιάδων ἀναγραφὴν, quam recte pridem animadverterunt eruditi viri, fuisse ab ipso Scaligero collectam digestamque ex variis cum editis, tum ineditis scriptoribus, non Graecis modo, sed etiam Latinis, quorum loca Graece convertit. Atque haec quidem Eusebiani Chronici in Scaligerana editione facies, cui reparandae praeter heroem illum parem exstitisse neminem, Casaubonus dixit, ipse de se minimo minus professus est. In notis quas sane adjecit luculentissimas (Casaubonus vocat tot θαύματα) aut suae hypothesi velificatur, aut quod saepius facit, res tractat eruditas, nec nisi si occasio daretur obloquendi Hieronymianae interpretationi, multum de auctoris sui lectione expendenda ad veteres libros, quos praesto habuit optimae notae duos praeter Bongarsianum majusculis litteris scriptum, et longe vetustissimum, sollicitus fuit. Quin hoc ipsum sibi palmarium duxit superius laudata epist. 104, ubi suam cum Pontacena editione comparans, Nos, inquit, alia via grassati codicum fidem numquam nisi in re ancipiti imploramus: in illis, quae et pueri sciunt, male horas collocari putamus. Denique nihil est dissimilius quam editio nostra Aquitanicae; et tamen illa, ut dixi, vivet, quia mendas superiorum editionum sustulit; et nostra quoque non minus, quia errores temporum castigat. Revera quibus una laudibus abundat, altera fere penitus caret: ut operae pretium fuisset, conferri utriusque editoris studia ad unam perficiendam numeris omnibus absolutam. De Scaligerana tamen in universum si quis a me quaerat, quid ex animi sententia judicem, eam ego, tametsi fortasse durum aliquibus videbitur, haberi infra Pontacenam velim. Illud nimirum, quod affectabat Scaliger regnare in litteris, utque ipsi notatum Casaubono est, volebat omnia sua nova videri etiam eruditissimis, in causa fuit, cur in diversa alia ab auctoris sui mente abiret, erroresque sibi gigneret longe gravissimos. Nec jam dico de falsa Eusebiani syntagmatis oeconomia, et suppositione Graeci textus maxima ex parte: vix ulla ejus annotatiuncula fuit, in qua non aliquid esset quod refelli oporteret, et castigari, sive quod ipse in errore versaretur, sive quod falso crimen auctoribus suis impingeret. At vero si quis inde conclusum eat, faciendam parvi, meque adeo parvi facere doctrinam atque industriam Scaligeri, nae ille minimi faciendus sit. Demiror ergo summum ejus ingenium, valdeque suspicio in ipsis, quas reprehendo hallucinationibus; et haud scio, num illi inter omnes, non modo qui temporum doctrinam tradiderunt, sed praeclare de litteris in universum, deque earum unoquoque genere meruerunt, infinitae propemodum lectionis, tanti tamque acris judicii laude parem facile invenies. Ipso, inquam, minime excepto Petavio, qui ut non immerito Scaligerum saepius reprehenderit, semper tamen immodice, contra atque ejus etiam in hoste laudanda virtus merebatur, invectus est: cujus animadversionibus simul omnibus et libris nimium quantum una illa divina Julianae periodi constructio atque inventum praevalet. Alios, qui Scaligerum castigarunt, viros doctissimos Morus pumilioni comparat, qui gigantis invectus humeris, non ideo est ipso gigante major existimandus, quia longius prospicit. Addam ad impetrandam ei veniam, quod est mihi τῶν πάνυ litteratorum scripta recolenti, saepius animadversum, videri summa ingenia, cujusmodi unoquoque saeculo nascuntur paucissima, prae aliis communis et plebeiae indolis fuisse erroribus obnoxia. Sed enim ista nihil non vulgare et protritum longo studio atque opera in medium proferunt; illa nihil non sublime, et novum, aut priorum inventis superstructum perscribunt: in quibus proclive nimium est humanitus falli. Prosunt autem ipsae magis interdum istorum hallucinationes, quam illorum diligentiores curae; atque ut officiant, novo subinde aliquo invento et probe excogitato, quibus remissa ingenia minime apta sunt, magno cum fenore redimuntur. Porro hanc fuisse inter altae mentis homines laudem Scaligero singularem, nemo ibit inficias: nos qui tam saepe dicam ei scribimus, per ejus tamen aliquando profecisse doctrinam, non diffitemur.

Inaudiverat porro ipse Scaliger, quasdam in sua Eusebiana censuras auctore Martino Delrio Antuerpiae excudi: quae si mererent responsum, non futurum se in mora, ad Casaubonum scribens, receperat. Sed obiit ipse post menses admodum paucos extremum diem; ille vero Censurarum liber in oblivionem ita abiit, ut neque si typis excusus revera est, satis sciam. Ea demum est obtrectantium temere scriptorum fortuna atque exitus. Alia via, et multa quidem, prout nominis sui fama merebatur, cum laude grassatus est magnus Salmasius, qui magno Scaligero in Lugdunensi Batavorum schola successit. Hic Eusebio 0031 haud melius posse credidit suppetias ferri, quam si denuo ad veteres manu exaratos codices exigeretur: id quod sedulo ipse quidem praestitit quatuor usus e Palatina bibliotheca mss. quorum primum venerandae imprimis vetustatis codicem in notis ad Historiae Augustae scriptores vocat. Usus praeterea est uno, quem apud se habuit, prioribus chartis mulctato ad fere medium usque Eusebianae praefationis. Ex his autem variantes lectiones, et quae in textum referendae potiori jure sibi viderentur, ad exemplaris sui ex priore Scaligerana editione oram annotavit, addita interdum et causa, et raris admodum in eamdem rem notis; neque enim curas illas suas in lucem prolatum ibat. Devenit postea exemplar illud e Salmasiana in bibliothecam Marquardi Gudii, ex qua in Principalem Vinariensem, adnitente, qui ei praeerat Conrado Samuele Schurzfleischio, cum aliis haud minoris pretii libris illatum est. E vestigio coepit doctus vir ille Salmasiani laboris ad exitum perducendi consilium: multaque jam adornaverat, inque Adversaria sua conjecerat, cum fato cessit. Sed ea minime passus intercidere non minori eruditionis laude clarus frater ejus Henricus Leonardus, e schedis illis excepta, utque ipse narrat, paululum disposita, atque ubi opus fuerat, aucta, atque ad umbilicum perducta, praefixis etiam perpaucis Notis, quibus Graeci textus a Scaligero publicati marginem Salmasius asperserat, Auctarii loco ad Notitiam bibliothecae Principalis Vinariensis an. 1712 cum doctis communicavit: quae item posterioribus curis, vulgato post ferme biennium exiguo libello, recognovit. Cujus illa sint pretii, et quam bonae frugis experti nos simus, disces ex iis, quae maxime in rem nostram videbantur, et subinde nostris annotationibus interseruimus, ut tui etiam, lector, judicii faceremus.

Post illas itaque hominum longe doctissimorum curas, huic nos novae editioni adornandae accinximus: cui quidem modis omnibus et numeris expoliendae, tametsi praevia tanta illa Criticorum industria conferre plurimum videretur, cum manum tamen operi admovimus, tot rerum varietate, et sententiarum dissidiis, negotium dari nobis magis, ac magis impeditum, experti sumus. Proposuimus autem archetypi loco Pontacenam editionem, utpote quae et Joanni Morino dicitur omnium correctissima, et est jure merito caeteris, ut dudum observavimus, praeferenda. Contulimus porro illam ex integro cum probae antiquitatis et notae codicibus mss.: uno, qui ante hos paucos annos in Parmensi Ducali bibliotheca fuit, numero 52 praenotatus, et recentiore quidem alio, sed satis tamen emendato, qui apud nos est: quorum certe ope nonnulli, qui cum mendis adhuc conflictabantur, loci restituti sunt. Adhibuimus quoque in consilium principem editionem, nemini antea editorum tractatam, ut et illam Auberti Miraei, quae posteriorem tantum Chronici partem a Christo nato exhibet. Alii alios laudant veteres libros: et Valesius quidem vetustissimos, Acutianum, Lipsii et Ortelii: Colomesius autem exemplar Scaligeranae editionis, quod Cornelius Tollius cum mss. commisit; quibus tamen caruisse in tanta divitiarum ejusmodi copia, non usque adeo nobis aegre ferendum videtur. Atque haec levioris momenti sunt. Graecum Eusebii contextum jamdiu olim deperditum, ex variis variorum auctorum, qui ex eo quaedam in sua transtulerunt, laciniis sarcire propemodum ex integro, conquisitis undequaque locis genuinis, qui ne verbo quidem tenus abluderent, sed omnino iisdem quae Eusebius perscripsit, contineri viderentur, hoc opus, hic labor improbus fuit. Maximam quidem fragmentorum partem Georgius ille Syncellus, tum Paschalis, sive Alexandrini Chronici auctor suppeditarunt; sed alia tamen apud alios investigare diligentissime necesse fuit, Cedrenum puta et Nicephorum, Theophanem et Jo. Malala, quorum volumina ad exiguam quamdam periocham expiscandam, percurrimus saepe integra: ut eos modo taceam quorum ipse olim testimonia Eusebius descripserat (nam Scaligeri Collectaneis bis terque ad summum conquievimus, ut ne quis vacaret documento aliquo locus), caetera tam diligenter, tamque fideliter expressa sunt, ut et pagina uniuscujusque auctoris, ad faciendam rei fidem, singulis testimoniis annotetur. Et vero si nihil praeterea aliud praestitum a nobis esset in hoc exornando Chronico, esset tamen cur satis bene de Eusebio, ejusque imprimis interprete Hieronymo meruisse confideremus. Sed est liber iste, quod primo statim intuitu apparet, ita scriptus, ut frustra aliquis speret, se eum vel explicare aliis, vel intelligere satis posse, quin omnia omnium veterum, recentiorumque auctorum scrinia excusserit, in quibus aliquid vel ad historiae veritatem, vel ad temporum seriem pertineat. Nullum adeo nos gestum expendere in notis praetermisimus, ut lectionis primum, nec solum Latinae, sed et Graecae, quoad ejus fieri 0033 potuit, tum facti, denique temporis sua unicuique ratio constaret: qua in re ita modum tenere propositum fuit, ut necessitati serviremus, atque utilitati, nec lectori silvam rerum quibus abundat, sed earum delectum quibus caret, subministraremus. Saepius quid non dicendum, quam quid dicendum consideravimus: neque tam laborandum fuit, ut feneraremur auctoribus nostris lucem, quam ut ab iis quae doctorum vulgo non ignorantur, et propriis tractata sunt libris, manum abstineremus. Et si quid tamen fusius ad sui eruditionem, atque argumenta disputationum in utramque partem cognoscenda, lector requireret, ex iis scriptoribus, et locis petere posset, quae sibi identidem significantur.