IN CAPUT VIII ZACHARIAE

ENARRATIO.

" Et factum est verbum Domini. " Hic tangit promissiones factas vere sanctificatis : et dividitur haec pars in duo, scilicet in praemissam de beneficiis conferendis, et conclusionem de confortatione ad opus, ibi, v. 9 : " Confortentur manus vestrae. "

In prima tria sunt, scilicet ex quo sicut inclinante faciat bona, et in quibus sint promissa bona, ibi, " Haec dicit Dominus exercituum : Adhuc habitabunt senes, " Ad haec tertio, quomodo implebuntur promissa bona, ibi, " Haec dicit Dominus exercituum: Ecce ego salvabo. "

" Et factum est verbum Domini exercituum, dicens. " Confirmatio est sequentis sermonis, et intelligitur factum ad Zachariam per inspirationem. II Petr, I, 19 : Habemus firmiorem propheticum sermonem, cui benefacitis attendentes.

" Haec. dicit Dominus exercituum. " Lucae, x, 16 : Qui vos audit, me audit. " Zelatus sum Sion zelo magno. " Zelus est amor boni cum indignatione contrarii. Magnus zelus est nihil relinquens de contrario impunitum, et purgato contrario, nihil relinquens de bonis quod non conferat. Isaiae, IX,7: Zelus Domini exercituum faciei hoc. " Et indignatione magna zelatus sum eam, " puniens scilicet omnia quae deliquit, et purgans per captivitatem. Proverb.VI, 34 : Zelus et furor viri non parcet in die vindictae. Zachar.I, 14 et 15 : Zelatus sum Jerusalem, et Sion zelo magno. Et ira magna ego irascor super gentes opulentas. Et ex quo complevi iram per peccati purga- tionem, restat ut ostendam amorem, qui altera pars zeli est. Hieronymus: " Quan-

" tum prius indignatus sum, quod a mul" tis amatoribus corrupta, thorum meum " maculaverat : tanto nunc amplius zelo " eam, quia egit paenitentiam, " c( Haec dicit Dominus exercituum : Reversus sum ad Sion. " Osee, XIV, 5 : Sanabo contritiones eorum, diligam eos spontanee : quoniam aversus est furor meus ab eis. " Et habitabo in medio Jerusalem, " templo scilicet aedificato, vel in Ecclesia. Joan. XIV, 23 : Ad eum veniemus, et mansionem apud eum faciemus. " Et vocabitur Jerusalem, " a conversatione civium nominata, " civitas veritatis, " triplicis scilicet, vitae, justitiae, judicii et doctrinae. Isaiae, 1, 26 : Post haec vocaberis civitas justi, urbs fidelis. " Et mons domus Domini exercituum, " supple vocabitur : " mons sanctificatus. " quadruplici sanctitate, scilicet munditiae a carnali concupiscentia, virtutis in confirmatione boni operis, spiritualitatis in abjectione appetitus terrenorum, religionis in scientia et custodia divinorum ad cultum Dei pertinentium. " Sanctitas c( enim, ut dicit Dionysius, est ab omni " inquinamento libera munditia. " Levit, XIX, 2 : Sancti estote : quia ego sanctus suniv Sanctum enim est edicto principis confirmatum. Eccli, XXIV, 16 : In plenitudine sanctorum detentio mea. Sanctum etiam est idem quod , hoc est, sine terra, terra enim polluit. Ad Hebr. VII, 26 : Sanctus, innocens, impollutus, segregatus a peccatoribus, et excelsior caelis factus. " Sanctitase tiam est, ut dicit " Philosophus, scire faciens quae ad " Deum justa. " Sapient, x, 10 : Dedit illi scientiam sanctorum: honeslavil illum in laboribus. Mons autem est per eminentiam vitae intellectus et affectus, domus Domini fide fundata., spe erecta, charitate consummata. Jerem, XXXI, 23 : Benedicat tibi Dominus pulchritudo justitiae, mons sanctus. Genes, XIX, 17 : Non

stes in omni circa regione, sed in monte salvum te fac.

Et subdit in quibus bonis sit promissio :

" Haec dicit Dominus exercituum. " Ad Titum, I, 2 : Quam promisit qui non mentitur, Deus, " Adhuc habitabunt senes, " non tantum canitie corporis, sed etiam mentis, " et anus, " mulieres scilicet, in quibus defecit lascivia. Tobiae, III, 17 : Numquam cum ludentibus miscui me : neque cum his, qui in levitate ambulant, participem me praebui. " In plateis Jerusalem, " in omni scilicet latitudine civitatis, vel Ecclesiae. Sap. IV, 8 et 9 : Senectus enim venerabilis est, non diuturna, neque annorum numero computata : cani autem sunt sensus hominis, et aetas senectutis vita immaculata. Sicut dictum est Danieli, XIII, 50, cum esset puer : Sede in medio nostrum, et indica nobis, quia tibi Deus dedit honorem senectutis, " Et viri baculus in manu ejus. " Hieronymus : " Tanta erit " prosperitas omnium rerum, ut nullo " hoste remanente, uterque sexus usque " ad ultimam aetatem perveniat, et tre-" mentes artus baculo regente susten-" tet. "

Et hoc est quod sequitur : " Prae multitudine dierum. " Non dicit, Noctium : quia tota vita justorum lucida est. Psal. XXXVI, 18 : Novit Dominus dies immaculatorum. Isaiae, LXV, 20 : Non erit ibi amplius infans dierum, et senex qui non impleat "dies suos : quoniam puer centum annorum morietur.

" Et plateae civitatis, " Jerusalem et omnium aliarum scilicet, " complebuntur infantibus, " et litteraliter et spiritualiter, de quibus dicitur, I Petr. II, 2 : Sicut modo geniti infantes, rationabiles, sine dolo lac concupiscite : ut in eo crescatis. " Et puellis ludentibus in plateis ejus. " Puellae dicuntur pudoratae ani- mae, pudicitiam diligentes. Ludentes dicuntur in jucunditate laudis divinae. Jerem. XXX, 18 et 19 : aedificabitur civitas in excelso suo, et templum juxta ordinem suum fundabitur. Et egredietur de eis laus, voxque ludentium.

Et respondet objectioni quae posset fieri, quod tam miseram gentem difficile esset tantum exaltari.

" Haec dicit Dominus exercituum, " qui omnia potest: " Si videbitur difficile in oculis reliquiarum populi hujus, " qui scilicet omnia secundum humanam infirmitatem judicat, " in diebus illis, " futurae scilicet prosperitatis. Unde, Isa. XLIX, 24, dicit : Numquid tolletur a forti praeda ? aut quod captum fuerit a robusto, salvum esse poterit ? " Numquid in oculis meis difficile erit, dicit Dominus exercituum ? " Esther, XIII, 9 : Non est qui possit tuae resistere voluntati. Genes.XVIII, 14 : Numquid Deo quidquam est difficile ? Luc. I, 37 : Quia non erit impossibile apud Deum omne verbum.

Quomodo autem hoc fiat, subdit : " Haec dicit Dominus exercituum, " qui omnia potest : " Ecce ego salvabo populum meum, " ab hoste scilicet captivante liberabo, et litteraliter et spiritualiter. Jerem.XXXI, 11 : Redemit Dominus Jacob, et liberavit eum de manu potentioris. " De terra orientis, " hoc est, ab Orientali plaga, " et de terra occasus solis, " hoc est, ab Occidentali plaga. Isa. XLIII, 5 et 6 : Ab oriente adducam semen tuum, et ab Occidente congregabo te. Dicam Aquiloni : Da : et Austro : Noli prohibere. Matth. VIII, 11 : Multi ab Oriente ei Occidente venient, et recumbent cum Abraham, Isaac, et Jacob in regno caelorum.

" Et adducam eos " ad patriam scili- cet, vel ad fidem. Deuter.XXXII, 12 : Dominus solus dux ejus fuit. Isaiae, LXIII, 14 : Sic adduxisti populum tuum ut faceres tibi nomen, gloriae. " Et habitabunt in medio Jerusalem, " litteraliter, vel. spiritualiter in Ecclesia undique stipati suffragiis Sanctorum. Psal. LXXXIII, 5 : Beati, qui habitant in domo tua, Domine : in saecula saeculorum laudabunt te. Tobiae, XIII, 20 : Beatus ero, si fuerint reliquiae seminis mei ad videndam claritatem Jerusalem. " Et erunt mihi in populum, obedientem scilicet, " et ego ero eis in Deum, in veritate et in justitia : " in Deum, propitium scilicet, et exaudientem preces eorum. Apocal,XXI, 3 : Ipsi populus ejus erunt, et ipse Deus cum eis erit eorum Deus.

Et subdit conclusionem ex omnibus his :

" Haec dicit Dominus exercituum : Confortentur, " supple, ergo, " manus vestrae, " ut scilicet operi Dei fortiter insistatis. Eccle.IX, 10 : Quodcumque facere potest manus tua, instanter operare. Ad Hebr. XII, 12 et 13 : Remissas manus, et soluta genua erigite, et gressus rectos facite pedibus vestris. " Qui auditis in his diebus sermones istos, " de aedificatione scilicet templi, " per os prophetarum, " Aggaei scilicet, et Zachariae. Lucae, I, 70 : Sicut locutus est per os sanctorum, qui a saeculo sunt. Prophetarum ejus. " In die qua fundata est domus Domini exercituum. " In die enim illo, secundo anno Darii, prophetae prophetabant. Matth. VII, 24 : Assimilabitur viro sapienti, qui aedificavit domum suam supra petram. Locuti sunt, inquam, Prophetae, " ut templum aedificaretur, " supple, velociter. Jerem. XLVIII, 10 : Maledictus, qui facit opus Domini fraudulenter. Prov. XXII, 29 : Vidisti virum velocem in opere suo ? coram regibus stabit, nec erit ante ignobiles.

Et ut hoc fiat, subdit rationem ex infortunio scilicet temporis praeteriti ante aedificationem, et prosperitate temporis futuri post aedificationem, et ex hoc redit ad confortandum ad opus :

" Siquidem, " pro, certe, " ante dies illos, " id est, antequam templum fundaretur, " merces hominum non erat, nec merces jumentorum, " hoc est, labores hominum ad mercedem non convertebantur. Aggaei, I, 6 : Seminastis multum et intulistis parum : comedistis, et non estis satiati. Et post pauca : Et qui mercedes congregavit, misit eas in saccum pertusum. " Neque introeunti, " supple, in civitatem, " neque exeunti erat pax prae tribulatione, " hostium scilicet. Isa. XLVIII, 22 : Non est pax impiis, dicit Dominus, " Et divisi omnes homines " hoc est, corde divisos feci, " unumquemque contra proximum suum, " scilicet matrem in filiam, et patrem in filium, et e converso. Matth. x, 34 : Nolite arbitrari, quia pacem venerim mittere in terram : non veni pacem mittere, sed gladium. Apocal.VI, 4 : Datum est ei ut sumeret pacem de terra, et ut invicem se interficiant." Nunc autem non juxta dies prior es," patrum scilicet antiquorum, quibus multa beneficia contuli, " ego faciam reliquiis populi hujus, dicit Dominus exercituum, " reversis scilicet de captivitate. Joel, II, 19 : Ecce ego mittam vobis frumentum, et vinum, et oleum, et replebimini eis.

" Sed semen pacis erit, " hoc est, cujus fructus in pace congregabitur. Isa. IX, 7 : Multiplicabitur ejus imperium , ei pacis non erit finis. " Vinea dabit fructum suum, " plantata scilicet de viris spiritualibus, dabit fructum aeternorum gaudiorum. Osee, x, 1 : Vilis frondosaIsrael, fructus adaequatus est ei. " Ei terra dabit germen suum, " hoc est, ex semine verbi Dei corda germinabunt. Isa. IV, 2 : Erit germen Domini in magnificentia, et fructus terrae sublimis. " Et caeli, " hoc est, caelestes sancti, et Angeli per impetrationem gratiae, " dabunt rorem suum. " Isa. xlv, 8 : Rorate,caeli,desuper, et nubes pluant justum : aperiatur terra, et germinet Salvatorem, Alia translatio, " salutem. " Genes. XXVIII, 39 et 40 : In pinguedine terrae, et in rore caeli desuper erit benedictio tua, " Et possidere faciam, " hoc est, ad nutum habere, " reliquias populi hujus, " revertentes de captivitate Babylonis, vel diaboli, " universa haec. " Jerem, XXXI, 14 : Inebriabo animam Sacerdotum pinguedine : et populus meus bonis adimplebitur.

" Et erit. " Tangit hic qualiter maledictionem convertet in benedictionem. " Sicut eratis maledictio, " hoc est, maledicti, " in Gentibus, " hoc est, inter Gentes. Gentes enim maledicebant eis, quod ad iracundiam provocaverant Deum. Unde, Thren.IV, 15 : Recedite, polluti, clamaverunt eis : recedite, abite, nolite tangere. " Domus Juda, " hoc est, o duae tribus, " et domus Israel, " hoc est, o decem tribus, " sic salvabo vos, " ab hostibus scilicet liberando. Psal: cv, 47 :. Salvos fac nos, Domine Deus noster : et congrega nos de nationibus. " Et eritis benedictio, " hoc est, benedicti. Sic ergo convertitur maledictio in benedictionem. Glossa vult, quod tempore persecutionis maledicuntur Sancti : quae maledictio postea tempore pacis in benedictionem convertitur. Matth. v, 11 : Beati estis cum maledixerint vobis, homines scilicet. Genes.XXVII, 29 : Qui maledixerit tibi, sit ille maledictus : et qui benedixerit tibi, benedictionibus repleatur.

Ex his revertitur ad conclusionem, inferens :." Nolite timere, . " adversarios scilicet rebellantes. Matth. x, 28 : Nolite timere eos qui occidunt corpus. Psal, cxvii, 6 : Dominus mihi adjutor, non timebo quid faciat mihi homo. " Confortentur manus vestrae, " ut scilicet impleant opera quae coeperunt. Proverb. XXXI, 19 : Manum suam misit ad fortia.

" Quia haec dicit Dominus exercituum, " Glossa, " qui potest implere " quod promittit. " " Sicut cogitavi ut affligerem vos, " captivitate scilicet, et fame, et peste, et gladio, " cum ad iracundiam provocassent me patres vestri, " peccatis scilicet, adicit Dominus, " qui omne quod dicit, implebit.

" Ei non sum misertus, " misericordia scilicet liberante, quamvis misertus sim, misericordia relaxante : quia scilicet citra condignum punivi. " Sic conversus, " modo scilicet, hoc est, placatus, " cogitavi in diebus istis, " purgato scilicet peccato per captivitatem et paenitentiam, ut benefaciam " domui Juda, " hoc est, duabus tribubus, " et Jerusalem, " regno scilicet et sacerdotio. Jerem. XXIX, 11 : Ego scio cogitationes quas ego cogito super vos, ait Dominus, cogitationes pacis, et non afflictionis. Sic promittitur Sanctis, Joan. XVI , 20 : Tristitia vestra vertetur in gaudium. " Nolite timere " Isaiae, LI, 12 : Quis tu, ut timeres ab homine mortali ?

" Haec sunt ergo verba,quae facietis, " ex praecepto scilicet Domini. " Doquimini veritatem, " corde, ore, et opere : ita scilicet, quod, haec faciat " unusquisque cum proximo suo. " Ad Ephes. IV, 25 : Deponentes mendacium, loquimini veritatem unusquisque cum proximo suo : quoniam sumus invicem membra, " Veritatem " judicii, vitae, et doctrinae : " ei judicium pacis, " hoc est, judicium

quod discordes ad pacem reducit per aequitatem justitiae, " judicate in portis vestris, " Praecepti sunt enim judices constitui in portis , eo quod in portis de facili forenses judicium invenirent. Proverb.XXXI,23:Nor Nobilis in portis vir ejus, quando sederit cum senatoribus terrae,

" Et unusquisque malum contra amicum suum. " Amicus dicitur quemcumque diligere debemus. Levit.XIX, 18, et Matth. XXII , 39 : Diliges proximum tuum, sicut teipsum. " Ne cogitetis in cordibus vestris, " quia si non cogitatis, nec dicitis, nec facitis. Isa. I, 16 : Auferte malum cogitationum vestrarum ab oculis meis. " Et juramentum mendax ne diligatis. " Exod. XX, 7 : Non habebit insontem Dominus eum qui assumpserit nomen Domini Dei sui frustra. " Omnia enim haec sunt, quae odi, dicit Dominus. " Tanta enim est justitia divina, quod peccatum amare non poterit. Habacuc. I, 13 : Mundi sunt oculi tui, ne videas malum, et respicere ad iniquitatem non poteris.

" Et factum est verbum Domini exercituum ad me, dicens. " Hic incipit respondere ad quaestionem principum: " Haec dicit Dominus exercituum, " qui potens est complere omne quod dicit : " Jejunium quarti, " qui apud nos Julius dicitur. Tunc duabus de causis jejunabant Judaei. Una, quia tunc Moyses descendens de monte propter idololatriam populi tabulas conscriptas digito Dei ad radices montis confregit . Secunda causa fuit, quia tunc rupti fuerunt muri Jerusalem. . " Et jejunium quinti, " hoc est Augusti apud nos. Tunc etiam duabus de causis jejunabant Judaei. Una quidem fuit, quia exploratoribus missis a Moyse, et terrorem nuntiantibus facta est tristitia populi . Secunda, quia illa die combusta est civitas a Nabuzardan . " Et jejunium septimi, " qui apud nos October dicitur. Tunc enim jejunabant Judaei pro interfectione Godoliae, de quo sperabatur quod deberet congregare reliquias populi . " Et jejunium decimi, " qui apud nos Januarius dicitur. Tunc enim jejunabant Judaei, eo quod tunc Ezechiel et caeteri concaptivi in Babylone, nuntio sibi misso audierunt, quod Jerusalem capta esset, et destructa .

Et subjungit responsum : " Erit domui Juda, " hoc est, duabus tribubus, " in gaudium " cordis, " et laetitiam " corporis, " et in solemnitates praeclaras, " supple, in condenso populi communiter celebratas. Psal. CXVII, 27 : Constituite diem solemnem in condensis. Ex hinc instituta sunt jejunia quatuor temporum, quae in finibus quatuor quartarum anni celebrat Ecclesia. Judaei enim initia mensium jejunabant pro primitiis illius mensis, et haec erant dies duodecim in anno, quos duodecim Ecclesia per quatuor ternos dividit, ne judaizare videatur: in tertio mense cujuslibet quartae anni, tres dies jejunandas instituens, hoc est, a Januario in tertio, ab Aprili in tertio, a Julio in tertio, ab Octobri in tertio, ut in primitiis quartarum, primitias Deo exsolvat, sicut decimam solvit jejunio Quadragesimae. Jerem. II, 3 : Sanctus Israel Domino, primitiae frugum ejus. " Veritatem tantum, " hoc est, rectitudinem oris et operis, " et pacem, " ad proximum, " diligite. " Isaiae, XXXVIII, 3 : Obsecro, Domine, memento, quaeso, quomodo ambulaverim coram te in veritate et in corde perfecto, et quod bonum est in oculis tuis fecerim. Ad Hebr. XII, 14 : Pacem

sequimini cum omnibus, ei sanctimoniam, sine qua nemo videbit Deum.

" Haec dicit Dominus exercituum. " Confirmatio sermonis est : " Usquequo veniant populi, " de omnibus scilicet terrarum finibus ad Ecclesiam. Isa. II, 3 : Ibunt populi multi, et dicent : Venite, ei ascendamus ad montem Domini. " " Et habitent in civitatibus multis, " supple, prius desolatis, hoc est, in diversis vivendi modis Ecclesiae. Isa. LXII, 4 : Terra tua inhabitabitur,

" Et vadant habitatores, " terrae scilicet, " unus ad alterum, " supple, invitans eum, " dicentes. " Apoc. 17 : Qui audit, dicat: Veni, " Eamus, ei deprecemur faciem Domini, " hoc est, praesentiam gratiae ejus. Isa. II, 3 : Venite, et ascendamus ad montem Domini, et ad domum Dei Jacob. " Et quaeramus Dominum exercituum, " hoc est, gratiam ejus. Osee, VI, 1 et 2 : Venite, et revertamur ad Dominum : quia ipse cepit ei sanabit nos : percutiet, et curabit nos. Et, supple, ille respondit sic invitatus : " Vadam etiam ego, " Cantic. I, 3 : Trahe me : post te curremus in odorem unguentorum tuorum.

" Et venient populi multi. " Isa.II, 2 : Fluent ad eum omnes gentes, " Et gentes robustae, " reges scilicet, et principes, et martyres. Isa. lx, 12 : Gens et regnum, quod non servierit tibi, peribit. " Ad quaerendum Dominum exercituum in Jerusalem, " in Ecclesia scilicet. Glossa interlinearis : " Non est locus sacrifi-" cii extra Ecclesiam. " Isa. lv, 6 : Quaerite Dominum, dum inveniri potest. " Et ad deprecandam faciem Domini. " Psal. CIV, 4 : Quaerite faciem ejus semper.

" Haec dicit, Dominus exercituum, " de frequentia scilicet venientium : " In diebus illis, " quando scilicet clara gratia lucebit in Christo, " in quibus apprehendent decem homines, " Hieronymus, " qui quinque sensibus geminatis " bene utuntur. " Quinque enim sunt sensus exteriores, visus, auditus, olfactus, gustus, et tactus : et quinque interiores, sensus communis, imaginatio, phantasia, aestimativa, et memoria. Qui ergo sensibus exterioribus nihil illicitum haurit, et sensibus interioribus nihil illicitum cordi repraesentat, bene utitur sensibus, et ille est decem homines : vel decem homines sunt, decalogum implentes. Baruch, IV, 28 : Sicut fuit sensus vester ut erraretis a Deo : decies tantum convertentes, requiretis eum, " Ex omnibus linguis Gentium.)) Act. x, 34 et 35 : Non est personarum acceptor Deus, sed in omni gente qui timet Deum, et operatur justitiam, acceptus est illi. " Et apprehendent fimbriam viri Judaei. Hoc non est impletum nisi de Christo. Matth. XIV, 36 : Rogabant ut vel fimbriam vestimenti ejus tangerent. Christus enim solus fuit vir. Eccle. VII, 29 : Virum de mille unum reperi. Solus fuit Judaeus confitens et glorificans Patrem. Joan. XVII, 4 : Ego te clarificavi super terram : opus consummavi, quod dedisti mihi ut faciam. " Dicentes :Ibimus vobiscum. " Cato : " Cum bonis ambu-" la. " Eccli.XVII, 25 : In partes vade saeculi sancti, cum vivis et dantibus confessionem Deo. " Audivimus enim, " per Prophetas et Apostolos praedicantes. Ad Romari. x, 17 : Fides ex auditu,auditus autem per verbum Christi. " Quoniam Deus vobiscum est. " Isa. VII, 14: Vocabitur nomen ejus Emmanuel , quod est nobiscum Deus . Ad Roman. VIII, 31 : Si Deus pro nobis, quis contra nos ?