V. Hilarius de Christi tristitia, metu, dolore, etc., contra haereticos qui ea Verbo tribuebant, disputat. Qui eis resistat.

123. In duobus praecipue locis Hilarius metum, dolorem, tristitiam, aliasque humanae infirmitatis affectiones removere a Christo videtur, in Matthaeum videlicet cap. 31, et libro de Trinitate decimo. At utrobique contra haereticos, qui haec ad ipsius divinitatem 0063B referebant, eum confligere minime obscurum est. Quippe in Matthaeum statim ab initio cap 31, declarat, sibi cum iis rem esse, quorum ea opinio est, quod cadere propter se moestitudo in Deum potuerit, eumque futurae passionis metus fregerit, quia dixerit: Tristis est, etc., quique volunt ex infirmitate corporis aerumnam Spiritui adhaerere. Neque adversarios alios toto libro X de Trinitate sibi debellandos proponit. Nam cum doctrinam toti sectae communem superioribus libris expugnasset, jam in hoc aggreditur non quod Ariani omnes, sed quod plerique eorum in Christum magis impii defendebant: quorum argumenta prius quam sibi opponat, sic num. 9, exponit placita: Volunt enim plerique eorum non in natura eum impassibilis Dei fuisse; ut qui timuit et 0063C doluit, non fuerit in ea potestatis securitate quae non timet, vel in ea Spiritus incorruptione quae non dolet, sed inferioris a Deo patre naturae, et humanae passionis trepidaverit metu, et ad corporalis poenae congemuerit atrocitatem. Tum eorum subnectit objecta, quae libro toti materiam praebent. Atqui haereticos hujusmodi oppugnare, Christum secundum humanam naturam passum fuisse propugnare est. Cum enim, inquit Gregorius Nyss. Or. 5, contra Eunom. relatus a Theodoreto, dial. 3, duplex ex ambigua sit opinio, divinitasne, an humanitas passa sit; unius rejectio alterius erit confirmatio.

124. Hilarium autem ab una Christi divinitate nostras infirmitates rejecisse inde perspicuum est, quod ubi dixit haereticos velle ex assumptione corporis aerumnam 0063D adhaerere divinitati, eos sugillat his verbis: Ac si virtutem illam incorruptae substantiae imbecillitatis suae sorte assumptio carnis infecerit, et aeternitas naturam fragilitatis acceperit. Quae si ad metum tristis est, si ad dolorem infirma, si ad mortem trepida, jam et corruptioni subdita erit (cap. 31 in Matth. n. 2) . Tum Deum corruptionis aut demutationis prorsus expertem esse ostendit: at de homine nihil omnino cogitat. Imo se eamdem humanae Christi naturae praerogativam tribuere nolle satis indicat, dum hanc Arianorum doctrinam fatetur ei opinioni consentaneam esse, qua filium Dei creatum et non aeternum credunt. Sed eorum, inquit (num. 3) , omnis hic sensus est, ut opinentur metum mortis in Dei filium incidisse, 0064A qui asserunt non de aeternitate esse prolatum, neque de infinitate paternae substantiae exstitisse, sed ex nullo per eum qui eum creavit effectum; ut assumptus ex nihilo sit, et coeptus ex opere, et confirmatus in tempore: et ideo in eo doloris anxietas, ideo Spiritus passio cum corporis passione. Unde sicut illi creatam sibi finxerant Unigeniti divinitatem eam consequenter passam et crucifixam abstruebant; ita ipse ubi eam increatam demonstravit et aeternam, longe efficacius concludit: Mori igitur nihil in Deo potuit, neque ex se metus Deo ullus est. Cur, quaeso, addidit ex se: nisi quia ex parte hominis, cui Deus in Christo conjunctus est, et metum et mortem Deo esse potuisse non ambigeret?

125. Adeo non ambigebat, ac rem Scripturis ita constantem et evidentem existimabat, ut huic probandae 0064B non immoratus, statim ad hujusmodi affectionum causas explorandas prosilierit; sic enim prosequitur: Quia moestum fuisse Dominum legimus, causas moestitudinis reperiamus. Quibus perquisitis subjicit (num. 4) : Tristis ergo est usque ad mortem. Non itaque mors, sed tempus mortis in metu est. Rei autem, quae non est, causae a nemine sano requiruntur. De Commentario in Matthaeum haec pauca sufficiant.

126. Quod vero in unos illos divinitatis Verbi temeratores intendatur decimus de Trinitate liber, praeterea quae diximus, Hilarius ipse in hujus libri argumento initio Operis sui praeposito satis declarat (lib. I, n. 31 et 32) , in hunc modum: Quia ex passionis (Christi) genere et professione quaedam, per stultae intelligentiae sensum, ad contumeliam divinae in Domino 0064C Jesu Christo naturae virtutisque rapuerunt; ea ipsa demonstranda fuerunt ab his impiissime intellecta. Hic igitur unus est libri X scopus, ut haeretici, qui Christi in passione sua gesta dictaque ad divinae ipsius naturae contumeliam rapuerunt, convincantur ea impiissime intellexisse. Quatenus autem ea impiissime intellexerint, apertius subinde significat: quod nimirum divinae professionis naturaeque immemores, ad argumentum impietatis suae, dispensationis gesta et dicta tenuerunt, quae verba si cui ambigua sunt, conferat cum his lib. IX, num. 5: Hinc itaque fallendi simplices atque ignorantes haereticis occasio est, ut quae ab eo secundum hominem dicta sunt, dicta esse secundum naturae divinae infirmitatem mentiantur. Unde hoc confici potest argumentum: Profitetur Hilarius se libro 0064D X, cum haereticis disputaturum, qui quae dispensationis dicta gestaque sint, in Deum cadere velint; atque haeretici, cum quibus ei disceptatio est, rapiunt quidquid de Christi timore, tristitia, dolore est scriptum, ut eum infirmum Deum ostendant: concedit igitur ea omnia, quae de Christi timore, tristitia, dolore scripta sunt, dispensationis dicta gestaque esse, hoc est, in hominem a Verbo assumptum cadere. Sed ad librum ipsum veniamus.

127. Quemadmodum Hilarius in eo a praedictis haereticis mentis aciem non deflectit; ita neque debet lector ab eorum sententiis animum avertere. Variae quidem sunt, sed quae ad duas commode revocentur. Verbum enim alii ita cum carne confundunt, ut ex 0065A eorum sententia (num. 50) de se defecerit Deus Verbum, dum corpus officio animae vivificat; alii ita ab homine dividunt, ut sicut in prophetis Spiritus prophetiae, ita in Jesu Verbum Dei fuerit.

128. Qui in haec attenderit, non laborabit in plurimis locis, in quibus saepe negare videtur Hilarius, quod demonstrare dumtaxat vult ex adversariorum placitis explicari nullo pacto posse. Neque latebit, cur, v. g. num. 10, prius quam objecta diluat, adversarios aggrediatur his verbis: Et interrogo eos, qui hoc ita existimant, an ratione subsistat, ut mori timuerit, qui omnem ab Apostolis terrorem mortis appellens ad gloriam eos sit martyrii adhortatus . . . tum deinde quem dolorem mortis timeret, potestatis suae libertate moriturus? Hoc enim argumenti genere, quod in eo 0065B libro frequens est, veluti gladio ancipiti fodiuntur sententiarum etiamsi adversarum patroni: cum neutris succurrat, unde Christi virtutem simul cum infirmitate componant. Certe dum num. 55 et 56, haereticos illos hac ratione persequitur; ipsum fletus Christi veritatem prorsus respuisse crederes, nisi et ad calcem num. 55 adjecisset; Et tamen vere Jesum Christum flesse non dubium est, et num. 56 sic clausisset: Non est vivificaturi flere, nec glorificandi dolere: et tamen vivificat, qui et flevit, et doluit.

129. Illa autem argumentandi ratione eo usus est libentius, quo magis idonea erat ad arrogantiam eorum retundendam, qui omnia se Christi mysteria comprehendere jactitantes, ea pro libito definiebant. Quod enim Athanasius in exitu libri de salutari adventu 0065C J. C. obscurius dicit: Stolidi, qui divinitati ejus passionem adscribunt, aut humanitati ejus fidem non habent, aut qui unum in duo separant, aut qui carnis ejus dimensionem conantur facere, et quantum et quomodo praeter sacras Scripturas definiunt; illustratur ex hoc Hilarii libro decimo, cujus postrema pars tota in iis coercendis occupatur, qui aliam sibi de Christo scientiam usurpant, quam quae Scripturis revelata est.

130. Neque tantum os iniqua loquentium obstruere contentus, post quam illos quaestione n. 10. proposita nonnihil torsit, ad ipsorum opiniones funditus evertendas convertitur, jactatque fundamenta, quibus veritas adstruatur. Quippe continuo singularem Christi ortum conceptumque considerans, ipsum verum 0065D Deum hominemque perfectum ostendit, naturis ita distinctis, ut Verbi virtus ac natura a se non defecerit; ita unitis, ut non sit alius filius Dei, alius hominis filius. Quorsum, quaeso, ad removendam a Christo passionum nostrarum ignominiam, naturarum in eo distinctio conjunctioque asseratur? Ne nobis excidat, illum eis resistere haereticis, quos Phoebadius alloquens ait: Non distinguentes Dominicae potentiae duplicem statum in sua unumquemque proprietate distantem, quidquid de homine ipsius dictum est, Deo applicatis, ut ipse Deus homini imbecillitate societur. Et idcirco duplicem hunc statum non conjunctum, sed confusum vultis videri; et aliquanto post: Non ergo sit Spiritus caro, nec caro Spiritus, 0066A quod isti volunt egregii doctores, ut factus sit scilicet Dominus et Deus noster ex hac substantiarum permixtione passibilis: quorum patronus apud Theodoretum dialogi 3 initio primum affirmat, Christus ideo carnem assumpsit, ut id quod erat impatibile passionem sustineret; ac deinde ab Orthodoxo interrogatus, Cujus existimanda est lassitudo? divinitatis, an corporis? respondet: Non audeo unita dividere. Orthodoxus: Divinae igitur, ut apparet, naturae lassitudinem tribuis. Eranistes: Sic mihi videtur. Haec quippe non oblitus, facile deprehendet, naturarum in uno Christo distinctionem conjunctionemque eam tantum ob causam ab Hilario tam operose explicari, ut hinc rationem reddat, cur Deo impatibili attribuantur passiones, quae in unam hominis naturam proprie cadant. Dum igitur 0066B Christum Deum ex passionibus corporis nullum doloris sensum percepisse adversus haereticos illos propugnat, perinde est ac si diceret: Vos Christum ea naturae proprietate destituitis quae pati nesciat, quia Verbum vel confunditis cum carne, vel ab ea separatis: sed falsa est vestra opinio; etsi enim cum corpore ita conjunctum est, ut ei attribuantur passiones hominis, et propter hoc putetur dolere; adeo tamen inconfusum perseverat, ut cum corpus eas excipiat passiones, ex quibus per se sequatur dolor, eo in propriam ipsius naturam effectu careant. Haec explicatio, quam nunc argumento probabili praestamus, sed ex postremis libri paginis certa ratione licebit demonstrare, toto libro intelligendo non parum conducet.

0066C 131. Negotium tamen facessit, quod eo loci de singulari Christi conceptione ita disserit, ut non divinam tantum unigeniti Dei naturam, sed et corpus ipsius a communi passionum nostrarum lege eximere videatur. Et his quidem primum adeo sumus commoti, ut ab eo vindicando nos poene absterritos jam fassi simus. Verum haereticorum contra quos congreditur sententias relegentes, deprehendimus Christum ab iis praedicari merum hominem, qui quia et corpus et anima Adae in peccato fuit, carnem quoque Adae atque animam acceperit, et in cujus animam Dominans metus tristitiae imminentis inciderit, etc. Nec deinceps latuit, quam salva et integra fide suum etiam corpori Christi privilegium tueatur.

132. Cum enim tantum ob originis peccatum metus, 0066D tristitia, dolor nostri dominantur: Christum etiam secundum hominem dominantibus illis perturbationibus obnoxium non fuisse recte defendit, quem ex conceptionis modo demonstrat ab originis nostrae vitiis absolutum. Hinc quod ait num. 27: An in corpore ejus infirmitas fuit, ad cujus occursum consternata persequentium agmina conciderunt? intelleximus ex proxime subnexis, Quam igitur infirmitatem Dominatam hujus corpori credis, cujus tantam habuit natura virtutem? ut non omnem a Christi corpore infirmitatem removerit (alias pugnaret ipse secum), sed tantum dominantem.

133. Eodem spectat illud num. 24: Assumpta caro, id est totus homo, passionum est permissa naturis; nec 0067A tamen ita permissa, ut passionum conficeretur injuriis: quasi diceret, Assumptus homo tum secundum corpus, tum secundum animam passionibus nostris permissus est quatenus naturales sunt, non quatenus injuriosae atque contumeliosae. Porro homini naturale est, ut cum patitur corpus, anima motu aliquo moveatur: at quod motum illum, quoties vult, comprimere non valeat, injuriosum ei, utpote peccati poena, atque contumeliosum est. Eo pacto licuit num. 15 negare quod Christus senserit dolorem corporis nostri; ac num. 47 dicere: Et pro nobis dolet, et non doloris nostri dolet sensu. Noster quippe dolor necessario nos pungit, nobisque invitis et reluctantibus dominatur; ipsius vero voluntarius omnino fuit ac sponte assumptus. Oblatus enim quando voluit, ut pro potestate 0067B animam posuit, ita et assumpsit dolorem. Imo si vera est Augustini definitio, qui sponte patitur, dolere negandus est. Dolor enim carnis, uti definit lib. XIV de Civit. Dei, cap. 15, tantummodo offensio est animae ex carne, et quaedam ab ejus passione dissensio: sicut animae dolor, quae tristitia nuncupatur, dissensio ab his rebus quae nobis nolentibus accidunt. His ita intellectis, nulla errati vel levis suspicio remanebit in iis, quae Hilarius in commendanda singulari Christi conceptione edisserit. Inde enim merito probat, Deum hominem assumpsisse, et assumendo a se non defecisse; ac proinde esse aliquid in Christo, quod expers sit infirmitatis nostrae. Neque minus congruenter fidei nostrae demonstrat, Christum etiam secundum hominem, cum ex Verbi virtute et non nostro concipiendi 0067C modo originem habeat, passionibus nostris obnoxium non fuisse, quamvis eis se sponte permiserit.

134. In hoc potissimum de singulari Christi conceptione argumento versatur usque ad num. 26. Tum redit ratio, qua primum usus est, quaeque in toto libro principatum obtinet: qua nimirum haereticis aut nullam aut exinanitam esse Christi divinitatem affirmantibus ostendit, in omnibus ipsius gestis ac dictis, etiam quibus hominem se et infirmum significat, quamdam aliam internosci naturam, quae omnem a se infirmitatem depellere, et nullam non valeat exserere virtutem. Ut enim observat, dum nascitur, ortum ducit ex virgine et Spiritu sancto; dum esurit, solo jussu arefacit arborem; flumina ex se praebet aquae 0067D vivae, etiam dum sitit; corpus gerit, et calcat undas; flet, et tamen gaudet de Lazari morte; moritur, at nemo ei aufert animam, sed ipse tradit, ejusque resumendae potestatem habet. Alia hujusmodi passim dispersa legere est: ex quibus hic seligimus, quae num. 67 pressius et conclusionis in modum sic habet: Natus ex Virgine Christus est; sed secundum Scripturas conceptus de Spiritu sancto est. Flevit Christus; sed secundum Scripturas, ut in eo quod flevit, gratulatus sit. Et esurivit Christus; sed secundum Scripturas sine cibo in non habentem fructus arborem Deus operatus est. Passus Christus est; sed secundum Scripturas tunc a dextris Virtutis sessurus est. Derelinqui se ad mortem questus est; sed secundum Scripturas tunc confessorem 0068A suum secum in regno paradisi recepit. Mortuus est; sed secundum Scripturas resurgens a dextris Domini Dominus assedit (Vide similia apud Gregorium Naz. Orat. 35, p. 575) .

135. His autem in locis sic verba sua format, ut cum eas in Christo infirmitates et affectiones neget, quae hominem dedeceant Deo substantialiter sociatum, earum tamen in eo veritatem fuisse saepius confirmet: adeo ut praedicti numeri 67, hoc sit exordium: Passus quidem est unigenitus Deus quae homines pati possunt. Quod rursum evidens est ex iis quae n. 55 et 56 de Christi fletu habet. Saepe etiam ex adjunctis intelligitur, eum ab una illa natura, cujus virtus prorsus divina est, omnem infirmitatis notam removere: ut v. g. cum ait num. 34: Non habet hunc metus corporalis, 0068B penetrantem quidem inferos, sed ubique naturae virtute distentum; et num. 44: Non est itaque in ea natura, quae supra hominem est, humanae trepidationis anxietas.

136. Verum ex iis locis, in quibus tristitiae, timoris, ac doloris Christi causas aut exquirit aut explicat, longe certius persuademur, eum ab humana Mediatoris ac Redemptoris nostri natura harum affectionum dedecus tantum, non veritatem auferre. In hoc porro situm erat illud dedecus, ut aut propter se doleret, aut dolore dominante conficeretur. Sane, ut jam observatum, procul abest quis ut tristem aut dolentem neget, de quo quaerit unde tristis sit aut unde doleat. Ne vero singularis videretur haec illius in hisce causis explicandis sententia; huc referenda essent 0068C verba Ambrosii tum lib. X, in Luc. n. 57 et 61, tum lib. II, de Fide, c. 7, n. 54; Augustini in Psal. XL, n. 6; Hieronymi in Matthaeum c. 26, a Beda in eumdem locum exscripti. Sed quod Augustinus loco memorato habet, conferat cui libuerit cum libro Hilarii X, n. 10, verba autem Ambrosii, Hieronymi, Bedae cum num. 37 ejusdem libri, necnon cum cap. 31 in Matth. Interim ad finem dicti libri X expendendum properemus.

137. Tandem ubi haereticis in unam Christi infirmitatem respicientibus, multimodam illius virtutem objecit, eosque convicit, nihil in sua ipsorum fide suppetere, unde in dictis gestisque tam diversis se extricent; expeditam eis viam aperit in Ecclesiae fide, quae cum distinctas in una Christi persona naturas confiteatur, 0068D in componenda rerum tam contrariarum pugna non laborat. Unus enim, inquit num. 62, atque idem est Dominus Jesus Christus Verbum caro factum, seipsum per haec universa significans: qui dum ad mortem derelinqui se significat, homo est; dum vero homo est, in paradiso Deus regnet, etc. Et in exitu ejusdem numeri. Habemus in sacramento Filii hominis et Filii Dei et mori regnantem, et regnare morientem. Et deinceps ad finem usque totus est in commendanda et exponenda hac Ecclesiae fide. Unde liquet quorsum primis libri sui paginis haereticos adorsus sit, qui naturas Christi aut confundebant, aut dividebant: scilicet ut convulsis eorum praesidiis, fundamenta jaceret catholicae fidei, qua cum Deus ob conjunctionem cum homine vere 0069A passus et crucifixus dicatur, passus tamen creditur salva et integra divinitatis suae natura. Hinc doctrina illius sanae et orthodoxae fidei prorsus consentanea approbatur. Quod ut planius fiat, vocabulorum nonnullorum vis est expendenda.