II. Spiritus sancti vocabulo quid dixerit Hilarius a censoribus suis non intellectus est.

0035C

57. Hinc profecto Johanni errandi nata est occasio, quod cum lib. X de Trin. aliisque locis corpus Christi a Spiritu sancto non modo formatum, sed etiam assumptum legeret; Spiritus sancti nomine, more nostro tertiam sanctissime Trinitatis personam significari existimarit, cum intelligeret Hilarius secundam. Certe his lib. II, n. 27, verbis, Spiritus sanctus de super veniens . . . naturae se humanae carnis immiscuit, non sentit, ut Johannes animo sibi finxit, Spiritum sanctum carnis a Verbo assumptae fuisse causam materialem, sed Verbum ipsum sibi naturam humanam intime conjunxisse. Haec enim Angeli ad 0035D B. Virginem verba, Spiritus sanctus superveniet in te perinde ei sunt ac, Verbum et Sapientia Patris descendet in te, et ex te corpus sibi coaptabit.

58. Neque inaudita aut ei singularis videri debet haec interpretatio. Eadem quippe Angeli verba non alio modo interpretatur Tertullianus contra Praxeam n. 26. Nec alio spectat illud ejusdem lib. de Carne Christi, n. 18: Sic denique homo cum Deo, dum caro hominis cum Spiritu Dei. Ea ipsa loquendi ratione Lactantius, lib. IV, c. 12, Verbi in uterum Virginis descensum enuntiat, cum ait: Descendens itaque de caelo sanctus ille Spiritus, sanctam Virginem, cujus utero se insinuaret, elegit. His adjungere licet Pastorem lib. III Similit. 5, ubi haec de corpore Christi habet: 0036A Hoc ergo corpus, in quod inductus est Spiritus Sanctus: maxime cum ibidem paulo ante praemiserit, Filius autem Spiritus Sanctus est. Neque aliter intelligendum videbitur illud Irenaei lib. V, c. 1, Spiritus Sanctus advenit in Mariam, ibi expensum fuerit quod proxime subjicit, Verbum Patris et Spiritus Dei adunitus antiquae substantiae plasmationis Adae viventem et perfectum effecit hominem. Apertior est Justini sententia Apolog. 2, ubi primum Filium vim ac virtutem Dei esse declarat his verbis: Prima autem vis ac virtus secundum Deum omnium paretem ac Dominum Filius etiam Verbum est, quod quodam modo caro factum homo factus est: quibus post pauca subnectit, Dei vis ad Virginem adveniens, ei obumbravit, fecitque ut Virgo gravida esset: demum utramque propositionem 0036B conjungens concludit, Spiritum ergo vimque Dei nefas est aliud intelligi (Luca, I, 36) nisi Verbum, quod etiam primigenium est, sicuti Moyses propheta quem diximus indicavit: atque hic suo ad Virginem adventu et adumbratione, non concubitu, sed vi eam gravidam effecit.

59. Quid de Cypriano sentiemus? Modo quidem lib. de Idol. vanit. legere est, Hic in Virginem illabitur, carnem Spiritu sancto cooperante induitur: sed horum loco antiquus optime notae codex Germanensis prae se fert, Hic in Virgine labitur, carne Spiritus sanctus induitur, eamque lectionem se in quatuor ms. nactum esse Pamelius testatur. Quae sane corruptionis eo minus suspecta est, quo magis ab usitato nostro loquendi more aliena. Cypriani verbis ita emendatis 0036C suffragatur antiquus auctor, quem ab Augustino epist. 148, n. 10, Gregorii sancti episcopi Orientalis nomine laudari valde probabile est. Hic porro apud Ambrosium in append. tom. II, novae edit. p. 354 habet: Cum illapsus est in Mariam, cum Virginis uterum opplevit, aliud utique ex illa, quam quod venerat, natum est. Planius autem, pag. 356,: Spiritus Dei veniet in te, et virtus Altissimi obumbrabit te. Propterea quod nascetur ex te sanctum, vocabitur filius Dei. Vides ergo ipsum Spiritum, id est Filium Dei, venisse ad Virginem, et inde Dei et hominis filium processisse.

60. Si Athanasium in eadem verba evangelica eodem sensu accepta respexisse intelligas, haud difficulter assequaris cur lib. de incarn. p. 72 dicat: Ideoque cum primum ad nos accederet, ex Virgine sibi ipsi corpus 0036D formavit: ut nobis non tenue argumentum suae divinitatis exhiberet, eum, qui hoc sibi corpus formaverat, aliorum quoque conditorem et formatorem esse. Nam cum Patres a nobis praenominati verbis Angeli ad Virginem declarari existiment primum filii Dei ad nos adventum, ut in Virgine et ex Virgine corpus sibi formaret; hinc recte colligitur, eum corporum nostrorum conditorem ac proinde Deum esse, quem Evangelia nobis significant proprii corporis sui formatorem. Sin alio respexit; unde quaeso ei constitit, filium Dei, cum ad nos primum accessit, corpus sibi formasse; ut exinde eum caetera corpora pariter condidisse ac Deum esse conficeret? Certe Athanasius Verbum aliquando in Scripturis Spiritus sancti 0037A vocabulo significari non dubitavit: cum epist. 4 ad Serap. t. I, p. 970, blasphemiam in Spiritum Sanctum eam esse interpretetur, quae Christi neget divinitatem.

61. His accedit Rufinus in expositione Symboli: qui licet priora haec verba, Spiritus Sanctus superveniet in te, de tertia sanctae Trinitatis persona dicta esse nostro more intelligat, subsequentibus tamen Filium indicari arbitratur: Quae est autem, inquit, Virtus Altissimi, nisi ipse Christus, qui est Dei virtus et Dei sapientia? Maximinus quoque teste Augustino, quamvis dissentiente, priora illa verba ad Spiritum sanctum, ad Verbum autem postrema referebat. Asserere, ait Augustinus lib. II contra eumdem Maximinum c. 17, n. 2, conabaris, Spiritum Sanctum praecessisse, ut mandaret et sanctificaret virginem Mariam, 0037B ac deinde veniret Virtus Altissimi, hoc est Sapientia Dei, quod est Christus; et ipsa, sicut scriptum est, aedificaret sibi domum, hoc est, ipsa sibi crearet carnem, non Spiritus Sanctus.

62. Si quaeras unde Hilarius cum antiquis Patribus in eum intelligendi modum conspirarit; non deerit responsio. Ac primo quidem nemo in veterum lectione versatus inficias ierit, Spiritus, aut Spiritus Sancti, vocabulum apud eos non singulare esse unius personae nomen, sed commune totius naturae divinae, quod Patri, Filio ac Spiritui sancto indifferenter ab illis attribuatur? Hujus rei passim occurrunt exempla in epistola Barnabae, c. 9; apud Pastorem, lib. III Simil, 5; apud Ireneum, lib. V, c. 1. Hanc vocem Theophilus Antioch. ad Autolic. veluti Filii propriam recenset 0037C in hunc modum: Verbum operum suorum administrum (Pater) adhibuit, ac per ipsum universa molitus est. Hoc appellatur principium, quoniam principatum ac dominationem habet in omnia quae per ipsum fabricata sunt. Hoc igitur cum sit Spiritus Dei, et principium, et sapientia, et virtus Altissimi, labebatur in prophetas. Vox eadem naturam divinam sonat in his Athenagorae pag. 10: Cum Pater et Filius unum sint, ita ut Filius sit in Patre, et Pater in Filio unitate et potentia spiritus: vel cum Tertullianus contra Praxeam n. 27, ait: Dicentes Filium carnem esse, id est hominem, id est Jesum; patrem autem spiritum, id est Deum. Eodem intellectu loquitur Clemens epist. 2, c. 9: Jesus Christus Dominus noster, qui nos servavit, cum primum esset Spiritus, caro factus est. Quo spectat illud 0037D Augustini epist. 140, ad Honoratum, n. 11: Verbum caro factum est, et habitavit in nobis: reddite vicem, et efficimini spiritus, et habitate in illo.

63. Longe magis ad rem nostram facit haec Athanasii regula (Epist. ad Serap. p. 980) : In evangelico sermone, ut saepe memini, cum diceret (Christus) se filium hominis esse, eo ipso humanitatem suam prae se fert; quemadmodum ubi de Spiritu mentionem facit, suum ille Spiritum sanctum esse declarat in quo omnia faciebat. Spiritus enim est, inquit lib. de Incarn. Christi, Verbum Deus. Sic qui apud eumdem auctor est lib. de communi essentia Patris et Filii et Spiritus sancti: Deitatem ergo Verbi ipse Christus Spiritum sanctum appellat, et vicissim humanitatem suam filium 0038A hominis appellavit. Hinc Gregorius Nazianz. Or. 42, n. 19: Christum exsistere docet unum ex duobus contrariis, carne nimirum et Spiritu, quorum alterum deitatem dedit, alterum accepit. Habes et in Commentario olim Ambrosio adscripto in Rom. I, 3: Eum, qui erat Dei filius secundum Spiritum sanctum, id est secundum Deum, quia Deus spiritus est, et sine dubio sanctus est, factum dicit juxta carnem Dei Filium ex semine David, et in Tractatu de fide orthodoxa apud eumdem Ambrosium, Cum hominem induere dignatus est Christus, non labem aeternitati intulit, ut Spiritum in carnem mutaret. Ad Hilarium nostrum ut redeamus, mittimus quod cum nos in Christo Deum et hominem, ille Spiritum et hominem distinguere soleat: ut manens, inquit lib. IX de Trin. n. 14, Spiritus Christus, 0038B idem Christus homo esset. Sed tacendum non est, quod ipse data opera lib. VIII; n. 25, exemplis e Scriptura adductis demonstrat, Spiritus vocem Patri, Filio et Spiritui sancto esse communem. Unde apparet, cur illa tam ipsi quam caeteris Patribus ad divinitatem significandam familiaris fuerit.

64. Quod cum ita esset, cui ex tribus personis aptius congrueret illud Angeli, Spiritus Sanctus superveniet in te, ex adjunctis dijudicandum fuit. Subjunxit vero Angelus, Et virtus Altissimi obumbravit tibi: unde facile oborta est cogitatio, totum illius de Dei Filio esse sermonem. Nam et Filium Dei virtutem Apostolus I Cor. I, 24, cognominat, et ei Altissimi virtutem esse proprium videtur, per quem Pater, qui Altissimus est, universa condidit.

0038C 65. Intellectum hunc non mediocriter confirmabat prophetia Salomonis, Prov. IX, 1: Sapientia aedificavit sibi domum: quam cum de Verbi corporatione vulgo interpretentur Patres; unum illud proferre satis erit e celebri Leonis ad Flavianum epistola: Aedificante sibi Sapientia domum Verbum caro factum est, et habitavit in nobis, hoc est in ea carne quam assumpsit in homine. Hilarius vero prophetiae hujus auctoritate convictus adeo fuit; Filium ipsum sibi corpus formasse atque coaptasse; ut propter eam ambigere se dicat an Christus secuudum formam servi formatus a Patre dici possit: Et nescio; an quod formatus in forma servi est, referri possit ad Patrem, ut formatus ab ipso sit: Sapientia enim ipsa aedificavit sibi domum, ut habitaret in nobis. Non sic tamen intelligenda est 0038D haec illius dubitatio, quasi Christi corpus Patris ac Spiritus sancti opus esse non sentiat; sed quod illud a Filio propria quadam ratione; quae in Patrem aut Spiritum Sanctum non conveniat, conditum ac formatum esse opinetur: eum omnino ad modum, quo Sapientiae cognomen uni Filio attribuimus, licet unam esse credamus Patris; Filii et Spiritus Sancti sapientiam. Alias enim omne Filii opus; opus Patris esse tanto fidei studio propugnat, ut eum inseparabilia Trinitatis opera credidisse nullum dubium sit.

66. At quovis loco permotus sit Hilarius, ut Spiritum in Virginem supervenientem Filium intelligeret; constat certe, ei conceptionem Christi ex Virgine tractanti synonymas fuisse Spiritus ac Verbi voces. 0039A Quod si quis per se experiri volet, conferat vicinos unius ejusdemque libri X locos: et ubi num. 15 legerit, Christo omnis causa nascendi invecta per Spiritum; quid hoc sibi velit declarabit illud num. 16: Caro non aliunde originem sumpserat quam ex verbo. Rursum si moveatur quod ibid. habet: Virgo enim non nisi ex suo Sancto Spiritu genuit quod genuit, et quod num. 17, asserat filii hominis originem ex supervenientis in Virginem Sancti Spiritus aditu; scrupulum levabit num. 18, ubi de Christo affirmat, Ipse enim corporis sui origo est, utpote, inquit, in formam corporis nostri virtutis suae potestate subsistens; vel cum post pauca praedicat, nostris eum carere vitiis, per virtutem profectae ex se originis.

67. Neque hic silendum est Philippi ad Johannem 0039B responsum. Cum enim in illis Hilarii lib. II de Trin., Spiritus Sanctus . . . . . naturae se humanae naturae se humanae carnis immiscuit, hic blasphemiam cogitaret; prudenter epist. 5 respondit Abbas longe sapientior: Cum ergo dicitur vel Virgo de Spiritu concepisse, vel Christus carnis originem accepisse, non intelligitur quod divina substantia in carnem transierit, vel conceptionis hujus causa materialis exstiterit; sed adventus ejus in Virginem et mira operatio designatur, per quam Virgo generat, et Christus generatur. Recte quidem ille, si tamen in his, adventus ejus in Virginem, Verbi, et non Spiritus Sancti adventum intellexit.

68. In enucleanda Spiritus sancti voce forte jam longius oratio processit. Sed cum heterodoxus nostra aetate celebratissimus, primos Ecclesiae Patres in 0039C multis errasse, ac nominatim Filium et Spiritum Sanctum solere confundere asseruerit; nostris observationibus nonnihil necessario adjiciendum est, ne quis iis confirmari putet tam imprudentem illius assertionem. Aliud certe est primos Patres ad enuntiandam secundam ac tertiam Trinitatis personam eo vocabulo indifferenter uti, quod temporis processu tertiae proprium factum est: aliud, eos personales utriusque proprietates confundere. Decursis quidem aliquot saeculis tertiae personae proprium habitum est Spiritus sancti vocabulum, quod primis audierat toti Trinitati commune: at nusquam apud Patres reperire est confusas et non distinctas Filii et Spiritus Sancti personas; ut, verbi gratia, illud Evangelii, in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti interpretantes, Filium et Spiritum 0039D Sanctum confuderint, nec subsistendi ratione distinxerint. Quod autem haec Spiritus Sanctus superveniet in te, et alia hujusmodi, quae nunc ad Spiritum Sanctum referuntur, retulerint ad Filium; citra errorem et absque ullo fidei periculo factum est. Iis enim verbis aut persona quae corpus a Verbo assumtum condidit, aut quae illud assumsit significatur: si quae condidit, integra erit fides ad quamlibet referantur; sin autem quae assumpsit, ad Hilarii aliorumque Patrum interpretationem erit redeundum. Itaque absque ulla divinarum personarum confusione dixit Hilarius, Dei Spiritum Dei virtutem, Dei sapientiam, Dei Filium et unigenitum Deum, ad remissionem peccati condemnationemque peccati legis, hominem natum esse: cum variis 0040A illis cognominibus unicum Dei Filium intellexerit. Submoto igitur hoc scrupulo, qui Johanni scandalo maximo fuerat, quid alios etiam moverit, ut Hilarium sensisse dicerent, Christum ex Maria nihil accepisse, paucis expediamus.