VI. Quid Hilario sit passio seu pati, quid Christus, quid Christi natura aut virtus.

138. Non ambigue explicat ipse libro de Synodis nº 49, quid passionis nomine sibi velit, dum ad Sirmiensis concilii canonem XII, subjicit: Absolute ostenditur, cur Verbum, licet caro factum sit, non tamen translatum fuerit in carnem. Cum enim haec passionum genera infirmitatem carnis afficiant, Deus tamen Verbum caro factus non potuit a se demutabilis esse patiendo. 0069B Non enim idipsum est pati, et demutari: quia omnem carnem passio cujusque generis demutet sensu, dolore, tolerantia. Verbum autem quod caro factum est, licet se passioni subdiderit, non tamen demutatum est passibilitate patiendi. Nam pati potuit, et passibile esse non potuit: quia passibilitas naturae infirmis significatio est; passio autem est eorum quae sint illata perpessio: quae quia indemutabilis Deus est, cum tamen Verbum caro factum sit, habuerunt in eo passionis materiam sine passibilitatis infirmitate. Manet itaque indemutabilis etiam in passione natura: quia auctori suo indifferens et impassibilis essentiae nata substantia est.

139. An hic Verbum pati potuisse confessus, passibile non fuisse congruenter dixerit, non est institutae quaestionis. Forte ad hunc loquendi modum 0069C coactus est, quo omnem haereticis aditum praecluderet, qui Verbum assumptione carnis in propria substantia sua patibile factum esse sentiebant. At vero cum ex arbitrio pendeant nominum definitiones, nihil est discriminis, ubi singula distincte explicata sunt. Neque obscurum est, passionem id ab eo vocari, quod Verbum denominet passum, passibilitatem vero, quod ipsammet Verbi naturam afficiat ac demutet. Quo posito, Verbum ex passione carnis patibile nequaquam fuisse recte negat. At hoc impassibilitatis privilegium uni Verbo se vindicare satis significat, dum illud ipsi ea una ratione tuetur, quod natura illius indemutabilis sit. Imo cum concedit, quia omnem carnem passio cujusque generis demutet sensu, dolore, tolerantia, fateturque Verbum, quod 0069D caro factum est, se subdidisse passioni; fatetur Christum, secundum assumptum hominem, demutatum esse sensu, dolore, tolerantia. Sicut enim Verbum carnem factum cum dicit, totum hominem a Verbo assumptum intelligit; ita intelligit totum hominem a Verbo subditum esse passioni, cum Verbum carnem factum dicit sese passioni subdidisse. Assumpta caro, inquit lib. X, de Trin. n. 24, id est totus homo, passionum est permissa naturis.

140. Si attenderis deinde quid Christus apud Hilarium sonet, eum hoc vocabulo simpliciter posito solam Verbi naturam intelligere ac significare solere animadvertes. Hujus rei perspicuum est exemplum in his lib. IX de Trin., n. 14: Evacuatio eo proficit, 0070A ut proficiat forma servi, non ut Christus, qui in forma Dei erat, Christus esse non maneat; cum formam servi non nisi Christus acceperit. Plura huc referre esset supervacaneum, cum quisque hoc per se praestare jam monitus valeat.

141. Hac loquendi ratione ideo forsitan usus est, quod Christus personae nomen est, neque alia in eo persona est nisi Verbi. Vel etiam ad tuendam Christi divinitatem totus intentus, nihil in eo intueri solebat libentius, quam quod in ipso divinum est. Unde dulce Christi nomen Deum ipsi sapiebat, Deum resonabat. Qua in opinione non mediocriter confirmamur his ejusdem libri n. 5, verbis: Hinc itaque fallendi simplices atque ignorantes haereticis occasio est, ut quae ab eo secundum hominem dicta sunt, dicta esse secundum 0070B naturae divinae infirmitatem mentiantur: et quia unus atque idem est loquens omnia quae loquatur, De Se Ipso eum locutum esse contendant. Cur, quaeso, ea quae a Christo secundum hominem a se assumptum dicta sunt, ab eo dicta esse de se ipso neget? Non ideo sane quia Verbi hominisque assumpti non unam personam sentiat, cum hinc ab haereticis fallendi ansam arripi conqueratur: sed potius quia assumptum, ac proinde velut adventitium et extraneum, in Christo spectet, quidquid in eum non convenit ut Verbum ac Deus est. In hoc loquendi modo Ambrosium consentientem habet. Quippe in Lucam, lib. X, n. 61, haec Christi verba, Tristis est anima mea, et Turbata est anima mea perpendens ait: Non ergo suscipiens, sed suscepta turbatur. Anima enim passionibus obnoxia, 0070C divinitas libera. Denique Spiritus promptus, caro autem infirma. Tristis autem est, non Ipse, sed anima. Cum utroque facit Augustinus cum pluribus locis, tum maxime in Psal. XXXVII, n. 11, ubi habet: Non enim Se Ipse Christus demonstravit in terra, sed demonstravit carnem suam. Ita Justinus apologiae I, initio, Christi et Jesu nomina distinguenda esse, et hoc ad carnem, illud vero ad divinitatem referendum tradit: Filius Dei, inquit, qui solus proprie dicitur filius. Christus quidem ex eo, quod per illum Deus omnia conformaverit atque ornaverit appellatur . . . . Jesus vero et hominis et Servatoris nomen et designationem habet.

142. Ex hac observatione sequitur, ut quod Hilarius de Christo simpliciter affirmat vel negat, ad divinam ipsius naturam ut plurimum referendum sit 0070D Si autem huic quod de passionis vocabulo proxime observatum est adjunxeris; haud aegre audies Christum habuisse corpus ad patiendum, ac passum esse, sed naturam non habuisse ad dolendum. His enim verbis nihil tibi occurret aliud, nisi Verbum in Christo capax quidem esse passionis, si quidem carnem patibilem assumpsit; sed non capax esse doloris, cum in naturam ejus nequaquam cadat demutatio.

143. Interdum etiam reminisci juverit, solo carnis vel corporis nomine totam naturam humanam, divinam vero spiritus aut aeternitatis vocabulis saepe significari.

144. Longe majoris momenti est vocis naturae notitia. Hujus intelligentiam ad assequenda Hilarii dicta 0071A necessariam esse advertit Hunaldus apud Philippum bonae Spei abbatem, sed ipse non satis perfectam habuit. Porro naturam Christi dispensationi et assumptae infirmitati, sicut naturalia illius attributa assumptis, ab Hilario constanter opponi pluribus exemplis liquet. Hinc lib. IX, n. 33, omnia Christi praenomina et cognomina in naturalia et assumpta partitur. Et lib. X, defendens Christum in forma Dei simul et in forma servi esse, quo discrimine utramque illam formam in se contineat, sic aperit n. 22: In forma enim servi est, qui et in forma Dei est: et cum hoc Naturae, illud vero Dispensationis sit, etc. Rursum n. 65: Habens in se uno eodemque, per Dispensationem atque Naturam, in Dei forma et in forma servi, etc.; n. 66: Qui cum Ex Dispensatione homo esset, maneret tamen 0071B Ex Natura Deus; et mox: Ut cum infirmitas esset ex forma servi, et Natura maneret ex forma Dei.

145. Haec si observasset Erasmus, cum in Psal. LXVIII, offendit n. 9: Non fuit ergo in unigenito Deo Naturalis infirmitas, sed Assumpta, et n. 18: Cunctae nostrae, quae in eo fuerunt, infirmitates non Naturales sunt, sed Assumptae; minime reclamasset: Quomodo non naturales ei qui naturam assumpsit? Intellexisset quippe eas non homini assumpto, sed Verbo assumenti negari naturales; ideoque vocari assumptas, quia eas, naturam carnis assumendo, in se assumpserit, a quibus antea ex natura sua alienus erat. Ut enim ait Augustinus in Psal. XCIII, n. 19: Deus unigenitus tristitiam sic assumpsit, quomodo carnem. Atqui, ut loquitur Hilarius noster in Psal. LXVIII, n. 9, 0071C alienum a natura sua corpus assumpsit. Unde et in epistola Dionysio Alexandrino adscripta tom. I Concil., pag. 854, Christus non natura homo, sed natura Deus, οὐ φύσει ἄνθρωπος. ἀλλὰ φύσει θεός asseritur: et Cyrillus, lib. XI, in Joan., cap. 12, naturam humanam ad Deum Verbum σχετικῶς, non φυσικῶς ascendisse docet; quia nimirum ex se et ex suapte conditione non habeat, ut cum Deo unum sit. Tristitia igitur aliaeque infirmitates nostrae a natura Christi alienae fuerunt, et consequenter ei non naturales. Non naturales, inquam, non naturae mortali, sed naturae a qua ei virtus fuit resurgendi. Quod Hilarius in Psal. LIII, n. 7, declarat, ubi cum praemisisset, Omnia, quae hominum sunt, et oravit et passus est . . . hinc est quod esurivit, sitivit, etc., subjicit, Et ut his omnibus Non Natura, 0071D Sed Ex Assumptione subjectus esse posset intelligi, perfunctus his omnibus resurrexit.

146. Neque obscurum est, cur ea usus sit loquendi ratione. Quod enim superius de vi vocis Christi est observatum, longe hic majorem locum habet. Et quidem cum una in Christo Verbi persona sit, cujus propria natura divina est, cuique humana, quamvis per conjunctionem substantialem, tamen per voluntariam assumptionem accessit; cur hanc non liceat velut extraneam respicere? Si autem Christo velut quid extraneum est assumptus homo; pariter extraneum ei erit quidquid in hominem assumptum conveniet. Quocirca cum in Psal. CXXXIX, num. 2, dicat: Quod enim Deus est, naturae suae est, quod autem homo 0072A fuit, naturae nostrae assumptio est; cumque in Psal. LXVIII, n. 25, hoc dictum, quod neque formae servilis assumptio tanquam genuinae originis conditionisque natura est, ea ratione probet, quia id, quod assumptum est, non proprietas interior sit, sed exterior accessio: consentanea sibi loquitur lib. IX de Trin. n. 7, cum res hominis assumpti res naturae nostrae, res autem divinas naturae suae vocat in hunc modum: Homo natus secundum consuetudinem naturae nostrae locutus est. Nam tametsi in partu et passione et morte Naturae Nostrae res peregerit; res tamen ipsas omnes virtute Naturae Suae gessit, dum sibi ipse origo nascendi est, dum pati vult quod eum pati non licet, dum moritur qui vivit.

147. Jam itaque perspicuum est, qui salva fide 0072B dixerit in Psal. CXXXVIII, n. 3: Assumptio autem infirmitatis non fecit infirmum; quia aliud est naturam esse, aliud assumpsisse naturam: et extra generis necessitatem voluntatis accessio est. Neque magis suspectum est illud Tract. Psal. LIV, num. 6: Universa, quae mortis nostrae sunt ac timoris, ita pertulit, ut in eum inciderent haec potius, quam inessent, dum infirmitas nostra magis est, quam naturalis in Deo est. Incidunt quippe infirmitates nostrae in personam divinam, cui attribuuntur; sed in propria illius natura non insunt: dum illis ea subjacet natura, quae de nobis assumpta est. Facilius quoque jam assentietur quisque, Hilarium in iis locis, in quibus Christum omnino a nostris infirmitatibus eximere videbatur, tantum naturam illius propriam, non eam quam a nobis 0072C suscepit, ab iis vindicare. Quod ut magis ac magis exploratum sit, quae ab eo virtutis vocabulo vis atribuatur, nunc considerandum.

148. Nihil apud veteres usitatius esse, quam ut virtutis voce Christi divinitatem enuntient, vel ea sola testimonia, quae ex ipsis Theodoretus ad calcem dialogi 3 adversus Theopaschitas collegit, amplam fidem faciunt. Quibus addimus unum illud Ambrosii lib. II de Fide, cap. 7, n. 56: Christus ut homo turbatur: non turbatur ejus virtus, non turbatur ejus divinitas; sed turbatur anima, turbatur secundum humanae fragilitatis assumptionem. Ad Hilarium vero quod attinet, quamvis hac voce, cum de Christo ei sermo est, saepius utatur, non occurrit tamen animo, utrum eam usquam non ad divinitatem ipsius referat. Hanc 0072D eo vocabulo perspicue significat in Psal. II, n. 25, dum ait: Non idcirco non Dei Filius, quia et hominis est filius. Non enim cum divinitatis decessione fit humilitatis accessio: nec per consortium infirmitatis contumeliam Virtus excepit; quippe cum infirmitas honore sit donata Virtutis. Nec minus clare cap. 9 in Matth. num. 7, habes: Assumptio corporis non naturam Virtutis inclusit: sed ad redemptionem suam, fragilitatem corporis Virtus assumpsit. Huic loco similis est alter Tract. Psal. 143, num. 7, quo Verbi exinanitio sic exponitur: Neque Virtus in humilitatem sese licet cohibens defecit ex sese, et humilitas cohibita in sese Virtute suscepta, cum quod non erat esse coepit, profectum ejus quae a se non defecerat Virtutis accepit. Ita 0073A lib. X de Trin. num. 16: Verbi virtus, non corporalibus modis manens, nec deerat unde descenderat. Sed ad rem nostram propius pertinet, quod ibid. n. 66, enarrans illud Pauli: Etsi crucifixus est ex infirmitate, sed vivit ex virtute Dei, virtutem Christi divinam naturam, infirmitatem vero humanam ejusdem naturam interpretatur in hunc modum: Eumdem ex infirmitate crucifixum ait (Paulus), qui ex virtute Dei viveret: ut cum infirmitas esset ex forma servi, et natura maneret ex Dei forma, non ambiguum esset in quo sacramento (id est in qua natura) et passus esset, et viveret; ut cum in eodem esset et Infirmitas ad passionem, et ad vitam Dei Virtus, non alius ac divisus a se esset, qui et pateretur et viveret. Quae cum ita sint, quid vetat, quo minus in his lib. X, num. 48: Succumbere ergo 0073B tibi videtur Virtus ista vulneris clavo, et ad ictum compungendi exterrita demutasse se in naturam dolendi, solam Verbi naturam a dolore eximi intelligamus? Imo quis ea verba aliter intelligenda censeat?

149. Neque solum vox virtus, aut virtus Dei, sed etiam virtus corporis apud Hilarium ad Verbi naturam attinet; adeo ut libris de Trinit. virtus corporis perinde ei sit, ac in Matth.,cap. 9, num. 7, potestas intra corpus manens, aut cap. 8, n. 7, ipse in corpore positus. Certe Verbum homini conjunctum virtutem corporis nuncupare ei licuit: tum quia assumpta caro ex ipsius praesentia ac societate mutuata est quidquid potentiae obtinuit, tum quia specialiter sensit, uti § 1 fuse demonstratum est, ex Verbi virtute conceptum esse corpus, quod ex Virgine suscepit.

0073C 150. Accepta hac notione, tota dirimitur controversia, quae maxima nata est ex verbis lib. X, n. 23: Passus quidem est Dominus Jesus Christus, dum caeditur, dum suspenditur, dum crucifigitur, dum moritur: sed in corpus Domini irruens passio nec non fuit passio, nec tamen naturam passionis exseruit, dum et poenali ministerio desaevit, et Virtus Corporis sine sensu poenae vim poene in se desaevientis excepit. Si enim ibi virtus corporis intelligitur Verbum quod corpus assumpsit, haec sibi volent, passionem scilicet, qua caesus est Christus, et veram fuisse, et non veram: veram quidem in corpus ipsius, seu in hominem ab eo assumptum, quem proinde demutarit dolore, sensu, tolerantia, ut jam num. 139 observatum; non veram autem in Verbum carni conjunctum, in quod mox dicto demutationis 0073D effectu caruerit. Nulla igitur hinc disceptandi causa, cum nemo catholicus ambigat, quin Filius Dei, postquam factus est filius hominis, sine sensu poenae vim poenae in se desaevientis exceperit, hoc est, dictus sit pati, quod in carne absque ulla sui demutatione perpessus sit.

151. At quod allato loco virtus corporis Verbum intelligatur, non ambiget, qui cum eo contulerit hoc Tract. Psal. LIV, num. 6: Et haec quidem in eum omnia, quae nostrae necessitatis sunt, irruerunt; sed ab eo Naturae Suae Virtute suscepta sunt, dum mortem nostram, potens non mori, etiam Timorem in se mortis ingruentem non renuit: vel illud lib. X de Trin. num. 47: Passus igitur unigenitus Deus est omnes incurrentes in 0074A se passionum nostrarum infirmitates, sed passus Virtute Naturae Suae, ut et virtute naturae suae natus est: neque enim cum natus sit, non tenuit omnipotentiae suae in nativitate naturam. Et post pauca, pro virtute naturae suae, ait virtute corporis sui, puta, secundum quod ita ex infirmitate corporis nostri passus in corpore est, ut passiones corporis nostri, Corporis Sui Virtute susciperet. Quod in Psal. CLXI, n. 8, brevius ac clarius sic elocutus est: Licet se passioni daret, non tamen Virtus Aeterna dolorem passionis exciperet. Unde liquet virtutem corporis, virtutem naturae suae, et Virtutem aeternam Hilario synonyma fuisse, iisque significari verbum, a quo homo cum iis quae hominis sunt, absque ulla sui demutatione, susceptus est.

0074B 152. Verbum quoque carnem factum virtutem corporis et virtutem in corpore ab Hippolyto appellatum esse apud Theodoretum ad calcem dialogi Impatibilis legimus: Corpus, inquit, quamvis humano more mortuum, magnam in se vitae virtutem habet. Quae enim ex mortuis corporibus non profluunt, ex illo manarunt: sanguis et aqua: ut sciremus quantum ad vitam valeat Virtus quae in corpore habitavit. Item ait: Non confringitur os sancti agni, ostendente figura passionem non attingere Virtutem. Corporis enim virtus sunt ossa: et ideo Verbum adumbrant, quod assumpti corporis virtus est.

153. Sed ad superiorem libri X de Trinit. locum illustrandum nullus aptior est, quam qui in Psal. LIII, num. 12. habetur. Ex hoc enim evidenter patebit, quam in illo virtus corporis perinde Hilario fuerit 0074C atque natura divinitatis. Nec ingratum erit ab ipsomet audire, non quid recens de Domini passione senserit, sed quid de ea semper praedicarit; ut illuc provocentur, qui eum libris de Trinitate errasse, sed postmodum Tractatibus in psalmos errorem retractasse sentiunt. Porro in eo loco brevem totius doctrinae suae de Christi passione summam sic complexus est: Quod autem (spectat) et in crucem actum unigenitum Dei filium, et morte damnatum eum, qui nativitate, quae sibi ex aeterno patre est naturalis, aeternus sit; frequenter imo Semper praedicamus, non ex naturae necessitate potius, quam ex sacramento humanae salutis passioni fuisse subditum, et voluisse se magis passioni subjici, quam coactum. Et quanquam passio illa non fuerit conditionis et generis, quia indemutabilem Dei Naturam nulla vis injuriosae perturbationis offenderet: tamen suscepta voluntarie est, officio quidem ipsa satisfactura poenali, non tamen poenae sensu laesura patientem: non quod illa laedendi non habuerit pro ipsa passionis qualitate naturam; sed quod dolorem Divinitatis Natura non sentit. Passus ergo est Deus; quia se subjecit voluntarius passioni: sed suscipiens naturales ingruentium in se passionum (quibus dolorem patientibus necesse est inferri) virtutes, ipse tamen a naturae suae virtute non excidit ut doleret. Jam vero haec confer cum verbis num. 23, lib. X de Trin. quae hactenus multis difficilia, pluribus autem suspecta visa sunt: nec ulla occurret nisi in verborum sonis discrepantia. In uno siquidem loco Christus dicitur passus, 0075A in altero passioni subditus; in hoc cum poenali officio, in illo cum poenali ministerio, in utroque sine poenae sensu, in utroque ipsi passionis qualitati non negata laedendi natura: in utroque etiam statim subjicitur ratio cur haec naturali effectu destituta sit, libro quidem de Trinit. obscurius, quod Virtus corporis vim poenae in se desaevientis excepit; manifestius autem in Psalmos, quod dolorem divinitatis natura non sentit, et quod passus Deus a naturae suae virtute non excidit ut doleret. Sed hinc discutitur caligo, quae illinc inducebatur.

154. Aptissime deinde virtus illa Verbi, qua carnis passiones absque ulla sui demutatione excepit, teli in aquam aut ignem aut aerem immissi comparatione illustratur. Quemadmodum enim telum, cum ex 0075B natura sua pungere, forare, vulnerare idoneum sit, his tamen effectibus in haec elementa immissum caret, quia illa eos in se minime recipiant: sic et quia in divina natura nullus patet dolori locus, in Christi divinitatem ad irritum cadit passio, per se inferendo dolori nata.

155. Aliis etiam similitudinibus eamdem fidei nostrae veritatem explicant et confirmant alii Hilario nostro aequales aut etiam superiores. Solis similitudine utitur Eustathius Antiochenus apud Theodoretum, dial. 3: Si autem, inquit, sol cujus corpus cerni et sensu percipi potest, tot tantasque ubique terrarum ferens contumelias, non mutat ordinem, nec ictum ullum parvum magnumve sentit: incorpoream existimamus pollui Sapientiam, et mutare naturam, si ejus templum cruci affigatur, 0075C aut destructionem sustineat, aut vulnera excipiat, aut corruptionem admittat? Sed templum quidem patitur: labis autem expers substantia omni ex parte impollutam retinet dignitatem. Eamdem comparationem ob eamdem causam adhibet Eusebius Pamphili, lib. IV Dem. Evang. c. 13. Se quoque hac in parte Arianis non sociatum esse ostendit Eusebius Emesenus, cum in laudato Theodoreti opere ait: Si dixero camelum volare, vos protinus absurdum dicitis; quia naturae non convenit: et recte facitis. Si dixero homines in mari habitare, non toleratis: et recte facitis; natura enim non patitur. Ita si dixero quod illa potentia quae est ante saecula, et natura sua incorporea, et dignitate impatibilis, et apud Patrem, et ad dexteram et in gloria; si dixero naturam illam incorpoream pati, nonne 0075D aures vestras obturatis? etc. His perspectis, cui jam persuasum non erit, Hilarium in unos respexisse Theopaschitas, et unam Verbi naturam a dolore immunem demonstrare voluisse, cum lib. X teli comparationem instituit? Si quod aliud privilegium in eodem loco aliisve carni assumptae attribuere videatur; eo redit, ut hoc tantum velit quod in memorato Tractatu Psal. LIII, n. 12, docet, Christum scilicet etiam secundum carnem voluisse se magis passioni subjici, quam coactum. Nulli itaque ambiguum esse jam debet, quin et de Hilario vera sit haec Theodoreti ex Gregorio Nyss. descripta sententia: Cum duplex et ambigua sit opinio, divinitasne, an humanitas passa sit, unius rejectio erit alterius confirmatio. Sed ut argumenta, quibus 0076A hoc demonstratum est, recolere quisque facilius valeat; praecipua paucis sunt perstringenda.