Liber Primus.

3. S. Hilarii patria, generis splendor, virtutes.—Igitur beatus Hilarius Pictavorum urbis episcopus regionis 0186D Aquitaniae oriundus fuit, quae ab Oceano Britannico 0187A fere millibus nonaginta sejungitur: apud Gallicanas vero familias nobilitatis lampade non obscurus, imo magis prae caeteris gratia generositatis ornatus, nitore pectoris addito quasi refulgens Lucifer inter astra, processit. Cujus a cunabulis tanta sapientia primitiva lactabatur infantia, ut jam tunc potuisset intelligi Christum in suis causis, pro obtinenda victoria, necessarium sibi jussisse militem propagari. Denique conjugem habens et filiam, ita plenitudine Domini venerabiles animos ecclesiasticae regulae tradidit informandos, ut adhuc in laicali proposito constitutus, divino nutu, pontificis gratiam possideret; ita se ipsum propria disciplina coercebat intonsus , quasi futuram speciem indicans, ut irreprehensibilis in templo Christi praepararetur sacerdos. Nam quod 0187B inter mortales adhuc valde videtur difficile, tam cautum esse quemquam, qui se a Judaeis vel haereticis cibo suspendat: adeo vir sanctissimus hostes catholicae religionis abhorruit, ut non dicam convivium, sed neque salutatio ei fuerit cum his praetereunti communis. Vitabat haec Davidico suffultus exemplo, ne cum haereticis mensam participando, fieret illi in scandalum (Psal. LXVIII, 23) . O quam perfectissimum laicum, cujus imitatores ipsi etiam esse desiderant sacerdotes; cui non fuit aliud vivere, nisi Christum cum dilectione timere, et cum timore diligere: cujus sequaces currunt ad gloriam, divertentes ad poenam; credenti succedunt praemia, recusanti tormenta! Qui omnes de pio religionis opere commonens, nunc alios de confessione inaestimabilis sanctae Trinitatis informans, 0187C nunc reliquos promissione regni coelesti invitans, non cessabat in plebem verba veritatis fructum fidei redundantia seminare.

4. Episcopus eligitur.—Quo cognito de S. Hilario, quoniam tantum lumen, etsi voluisset, latere non potuit, quippe necessarius ( al. necessarium), ut alienas tenebras in lucem transferret, concordante favore populi, ut potius Dei Spiritu proclamante, vir olim mysterii deputatus, aliquando sacris altaribus sacerdos electus est. Crescebat in eo quotidie opinio famulatrix virtutum: nec erat fama ejus contenta circumjectas tantum Gallias illustrare, sed exteras nationes et regiones implebat meritorum gratia percurrente: sicque actum est, ut in toto orbe velociter beati pontificis gloria militaret.

0187D 5. Arianis adversatus, in Phrygiam relegatur.—Igitur Constantii Imperatoris tempore, cum Ariana haeresis, venenata de radice flore toxico pullularet; tunc vir sanctissimus timore nudus, fidei fervore vestitus, quasi signifer belligerator per medias acies inter 0188A hostiles fremitus, inter haereticos gladios se ingerebat intrepidus. Christi charitate securus, nihil de sua morte formidans, illud solum metuens, quod absit, praejudicio religionis, in lato ne viveret. Hinc a Valente et Ursacio episcopis, qui prava credulitate Ecclesiam Dei turbare pertinaciter insistebant, Imperatori persuasum est, ut virum eruditissimum, de quo loquimur, et Dionysium Mediolanensem, et Eusebium Vercellensem exsilio condemnaret . Nihil enim poterat ante insuperabilem sancti Hilarii facundiam haereticus obtinere. Sperabat enim hostis fidei, aliquas se nebulas splendori catholico posse praetendere, si retrusus exsilio vir talis a certamine defuisset: quoniam si quis perversus voluit cum illo confligere, ac si mutus et claudus, nec verba poterat proferre, 0188B nec responsionibus currere: sed quasi natans in pelago, ante fluctum ejus eloquentiae mergebabur. Itaque in Phrygiam Asiae regionem missus exsilio ad augmentum virtutis, gratias egit Deo: quia quantum pro nomine Christi longius discedebat de solo proprio, tantum merebatur fieri vicinior coelo.

6. Epistola ejus ad filiam, cui virginitatem persuadet. —Qui dum ad locum pervenisset optabilem, nobis tacendum non est quod illi divinitus concessum est. Nam eo tempore, sancto sibi Spiritu revelante, cognovit quod beatissimam Abram filiam suam, quam cum matre Pictavis reliquerat, quidam juvenis nobilissimus, praedives, pulcherrimus, conjugii vinculo sibi quaereret adnectendam. Sed ipse interventu 0188C orationis assiduae, coelestem illi sponsum sine contaminatione providerat. Mox opportunitate reperta manu propria subscriptam filiae direxit epistolam sufficienti sale conditam, et velut aromaticis unguentis infusam, quae tenetur Pictavis pro munere conservata: indicans ei, quod talem sponsum anxius pater illi providisset, cujus nobilitas coelos ascenderet, pulchritudo rosarum et lilii comparationem praecederet, oculi gemmarum lumen obnubilarent , vestis candorem nivis opprimeret, ornamenta inaestimabili fulgore vernarent, divitiae intra se regna concluderent: ejus sapientia incomprehensibilis emanaret, dulcedo favi mella postponeret, pudicitia incontaminata persisteret, odor suavitate fragraret, thesauri sine defectione constarent. Addit ergo monitis, ut filia nulli se 0188D prius a morte divisa conjungeret, quam ut patris expectaret pollicitum , et sponsum pariter cum promissione 0189A venturum. Quod Abra dulciter excipiens, et quasi sponsum futurum in epistola patris amplectens, admonitionem secuta est, nulli in conjugio se resolvens. Sed qualiter ad illum sponsum pervenerit, locus in sequenti servatur.

7. Inter eundum Seleuciam, Florentiam baptizat.—Interea cum toto orbe Arianae haeresis perversitas pullularet; dato generaliter Imperatoris edicto, ut omnes Orientales episcopi apud Seleuciam Isauriae oppidum convenirent, disceptaturi quid sentirent de fidei veritate, tunc inter reliquos, quarto jam exsilii anno, de Phrygia sanctus Hilarius in praedicto loco data sibi pergendi evectione , ad synodum venire compellitur. Qui quoddam castellum dum adisset, die Dominico ingressus est templum: moxque Florentia puella 0189B gentilis, irrumpens multitudinem populi, voce magna servum Dei illuc advenisse testata est: et ad pedes ejus accurrens, non cessavit petere, nisi signum crucis ab ipso sibi fieri fideliter impetrasset. Quam Florentius pater secutus est, et cuncta familia in nomine Domini meruerunt pariter baptizari. Quae Florentia, relictis parentibus, vestigiis ejus inhaerens, usque Pictavos perducta est: patrem vero se habere, non a quo generata est, sed per quem regenerata est, praedicabat.

8. Seleuciae ac deinde Constantinopoli ab eo gesta. —Cum vero Seleuciam pervenisset, magno favore a cunctis exceptus est, eo quod divina misericordia talem virum prudentissimum, et singulari eruditione compertum, in spectaculum mundi produxerit, ubi 0189C erat de fide censendum. Hinc post examinationem agnitis hostibus et oppressis, decretis in scripto conditis, prospera gerens synodi ad imperatorem dirigitur legatio: cum qua perrexit sanctus Hilarius, quamvis ei non fuisset injunctum, metuens ne adhuc contra religionis dogmata respiraret damnata perfidia. Sed disserere longum est, qualiter in Ariminensi synodo, composita mentione aliud ex alio referens, fraus haeretica serpentino lapsu subrepserit, et quomodo postea legatis Seleucensibus per imperatoris iniquitatem ipsa est illata calumnia. Quod tamen athleta Christi beatus Hilarius agnoscens, graviter dolet apud Ariminum diaboli praevaluisse mendacium, in tantum ut et Orientales partes similiter composito pravilatis fuco inficeret. Imperatori autem (Sic Sulp. 0189D Sever. l. 2, p. 261) tribus libellis oblatis, preces effudit: ut in ejus conspectu collectis adversariis esset ei contra haereticos disceptandi de religione licentia, 0190A ne veritatem falsitas obumbraret, ne aequitati iniquitas praevaleret, ne imperator Deo resisteret, ne fidei perfidia rebellaret. Unde Valens et Ursacius conscientiae reatu perterriti, quoniam, si daretur facultas certandi, mox se recognoscebant Hilarii contentione prosterni: sollicitant imperatoris animum, tam maligna parte captivum , ut ipsum Dei virum ad Gallias redire perurgeret, dicentes, illo praesente haeretica non posse machinamenta proficere. Quo obtentu, ad Gallias compulsus revertitur, putans amplius se pati exilium, quod illic perturbationem Ecclesiae relinquebat, termino disceptationis non consecuto. O beatum pontificem, qui in summo discrimine, inimico etiam sibi judice, adiit tribunal Imperii, sine timore tormenti! Vere totis visceribus diligebat Christi regnum, 0190B qui non formidabat in principatu Constantium. Nam quod se pro Domino sic ingerebat aperto periculo, optabat martyrium, si non defuisset percussor et tamen animus sumpsit gloriam, etsi tempus non intulit poenam. Sed hunc ipsum divino nutu servatum testificor pro correctione cunctorum . Nam pene totum mundum gravi errore confusum, factis saepius in Gallia synodis, per Hilarium fuisse ad viam veritatis adductum, confitetur lingua multorum. Quid autem interest, vel sibi pro aeterna vita factum fuisse martyrem; vel amplius vixisse, reliqui ne perirent? Igitur sanctissimam animam etsi gladius persecutoris non abstulit, palmam tamen martyrii non amisit.

9. Redeuntem prosequitur sanctus Martinus.—Itaque 0190C dum regrederetur ad propria, tunc beatus Martinus, aeque meritorum lumine non absconsus , qui ab eodem S. Hilario exorcista est postea constitutus, cognito adventu ejus, Romam festinanter occurrit. Quem cum jam praeterisse cognesceret, usque ad Gallias consecutus est. Neque enim Martinus (ita Sulp. Sev. in Vita S. Martini, p. 298) , qui adhuc catechumenus Christum chlamyde sua tectum videre meruit, illi devotus occurreret, nisi per omnia mysteriis plenum in eo spiritum praevidisset. Nec mirum, si ille, qui Deum prius vidit in paupere, postea illum habitare cognosceret in doctore.

10. Ex insula Gallinaria serpentes fugat.—Illud etiam nobis non convenit tam nobile praeterire miraculum. 0191A Nam cum circa Gallinariam insulam propinquaret, relatione agnovit vicinorum, ibidem ingentia serpentium volumina sine numero pervagari: et ob hoc quamvis illis haec insula videretur vicina, propter inaccessibilem tamen locum longius illis videbatur esse, quam Africa. Quo audito, vir Dei sentiens sibi de bestiali pugna venire victoriam, in nomine Domini, praecedente crucis auxilio, descendit in insulam: eoque viso, serpentes in fugam conversi sunt, non tolerantes ejus adspectum. Tunc baculum figens in terram, quasi metam, quo usque deberent excurrere, virtutis potentia ( in duobus mss. potentiam) designavit: nec amplius libertas est illis occupare, quod vetuit, tanquam si reliqua pars insulae , non sit terra, sed pelagus; quia dum semper illam partem 0191B verentur attingere, facilius erat illis mare transire quam vocem. O immutabilem terminum, de sermone plantatum! Apparet, quantum est melior Adam secundus antiquo. Ille serpenti paruit: iste servos habet qui possunt serpentibus imperare. Ille per bestiam de sede paradisi projectus est: iste de suis cubilibus serpentes exclusit. Deposuit anguis antiqui mendacium , qui didicit implere mandatum. O Hilarii dulcedo, medicamentum et meracum, ante quem sine mora venena fugata sunt! Addidit terram hominibus, quia in loco belluae incola transmigravit. Sed revertamur ad ordinem.

11. Qui Pictavis exceptus.—Cum de exsilio regressus, introivit Pictavis, summo favore plaudebant omnes pariter, eo quod ecclesia recepisset pontificem, 0191C grex pastorem: et ac si omnes cum ipso tunc redissent ad patriam, ita sine illo se exsules fuisse deflebant.

12. Infantem sine baptismo defunctum suscitat.—Itaque beatum Martinum in vico Locogeiaco nomine 0192A dum praecepisset consistere, virtute divina meruit ibi beatus Martinus mortuum suscitare. Deinde post aliquot dies infans quidam sine baptismi regeneratione defunctus est: duplici morte damnatus, praesentem amiserat lucem, et poena futuri saeculi non carebat. Tunc mater extincti, quae jam mater non erat dum filium non habebat, provoluta ad pedes sancti Hilarii, praecedentibus lacrymis, nati sui corpus effudit, exclamans, Martinus adhuc incipiens, catechumenum mortuum revocavit: Tu, pontifex, redde, rogo, filium aut mihi aut baptismo: qui populi pater agnosceris, ut ego mater vocer, quaeso obtineas. Sic illa plus lacrymis petente quam verbis, commotus est pietate vir Dei et spectante populo ad consueta arma recurrens, in terram prosternitur. Mox paulatim 0192B defuncti pallor in ruborem convertitur, frigida membra revocato spiritu intepescunt, oculi apertis palpebrarum januis peregrinum lumen agnoscunt, vox adducto aere de pectoris domicilio conflata profertur, gressus suis vestigiis redivivus extenditur, in anterioris fundamenti statum tota fabrica renovatur. Quid plura? Tamdiu jacuit sacerdos in pulvere donec pariter surgerent, senex de oratione, infans de morte. Ecce vita laudabilis, quae de alterius corpore necem precibus effugavit, spoliavit tartarum spem habens in Christo. Mors ibi jura non tenuit, ubi Hilarius vim orationis ingessit. Sed tanta res non potest nostris verbis plus ornari, quam ipsius meritis. Nunc vero memorandum est, quod supra praetermisimus ( in uno ms. praemisimus), qualiter miracula reliqua hoc 0192C subjecto miraculo cumulavit.

13. Abrae filiae et uxori mortem precibus obtinet.—Denique cum beatissimam Abram filiam suam, ad quam de exsilio destinavit epistolam, incolumem invenisset; alloquitur eam, quomodo poterat dulcedo patris et facundia oratoris. Quid dicam? Alloquitur illam Hilarius, cujus eloquentiae post ipsum comparare aliquem vix audemus, nisi qui fuerit Spiritu divino, ut ille, repletus: tentat ejus animum, si vellet attingere sponsum, quem patris gratia providerat ( Mss. praeviderat aut praevideret). Tunc libenter desideranterque, ut celeriter ei jungeretur, optabat. Quam voluntatem pius pater agnoscens, intentus orationibus non cessavit, donec sine dolore, sine contagio, se praesente, filia de mundi ludibrio migraret ad Christum: quam 0192D propriis manibus, ut decuit, venerandae tradidit sepulturae. O funeris gloria, quae melior habetur quam vita: quia quod terrae subripuit, in coelum transmisit! Vere, ut ego considero, plus fuit, quam resuscitari, 0193A sic mori. Certa enim salus est, non contaminari peccatis. Quanti cuperent, rebus cum vita traditis, talem transitum comparare, si mercatorem forsitan invenirent? Quid distat inter vivificati infantis, et filiae mortificatae mysterium? Illum resuscitavit ad baptismum, hanc praedestinavit ad regnum: nisi quod in illo adhuc spes peccandi restabat, haec immaculata finierat. Quod cum vidisset mater beatae Abrae, a pontifice postulat, ut et ipsa, si mereretur, erepta de mundi crimine, cum filia praesentaretur ad regnum. Cujus vota considerans, assidua oratione et ipsam ante se transmisit ad gloriam. Quis aestimaturus est, talem virum ita dilexisse Dominum, conjugis et filiae affectu contempto? Tamen in hoc magis illas amasse cognoscitur, cum per ipsum lumini perpetuo transferuntur.

0193B 14. Hilarii eruditio.—Quis vero abundantiam rigantis ingenii contendat evolvere, aut ejus verba verbis valeat exaequare? Qualiter ille indivisae Trinitatis libros stylo tumente contexuit , aut scripta Davidici carminis sermone cothurnato per singula reseravit? quam fuit in dissertione providus, in tractatu profundus, per litteraturam eloquens, per virtutem mirabilis, in complexionibus multiplex, in resolutione subtilis, astutus juxta prophetam, imo prudens, juxta Domini vocem ut serpens (Matth. X, 16) , columbae simplicis gratiam non amittens. Ipse conditi sal ingenii, fons loquendi, thesaurus scientiae, lux doctrinae, defensor Ecclesiae, hostium oppugnator. Cujus dicta qui legerit, non credet dicere, 0193C sed tonare . Hoc fuit ultra hominem sapere, tam caute de religione censere.

15. Sed qui vult ipsum cognoscere, ejus exsilia memoret, merita respiciat, volumina relegat, dicta perpendat, signa quotidiana percenseat. Qui dum superstes fuit in hoc saeculo, aut scripsit ecclesiasticae fidei documenta, aut pugnando calcavit haeretica crimina, aut petenti tribuit miraculorum suffragia; quae volente Domino usque in hodiernum diem ejus orationibus perseverant. Sed mea lingua non sufficit singulatim de sancto Spiritu, qui per eum et operatus est et locutus, sicut illi dignum est, cuncta proferre.

16. Det mihi pius veniam, quia multa praeterii, qui vix pauca conscripsi . Ita beatus Hilarius de praesentis saeculi vita, Valente et Valentiniano regnantibus, 0193D cum gloria migravit ad Christum, terra plorante, coelo gaudente, eodem Jesu Christo praestante qui cum 0194A Patre et Spiritu sancto vivit et regnat Deus in saecula saeculorum. Amen.