Admonitio In Tractatum Hilarii Super Psalmos.

I. Scripturis sacris ea debetur a nobis reverentia, ut opera, quae eas spectant, aliis praeponenda existimemus. Quocirca servato rerum potius quam temporum ordine, psalmorum expositiones primo loco ponimus: et eo quidem libentius, quod sic ordinatae, totum lecturis Hilarium subsidio non mediocri futurae sunt. Cum enim difficiles ipsius sententiae in his aut enuntientur planius, 0221D aut apertioribus intermisceantur; speramus fore ut sine fastidio lectae facilius subinde percipiantur, et ad obscuriores de Trinitate libros intelligendos paratior inde pergat lectoris animus atque instructior.

II. His libris posteriores esse illas expositiones, perspicuum est ex Tractatu psalmi LXVII, n. 15, ubi relatis Photini, Sabellii et Arii commentis, subjicit Hilarius, Quibus, ut spero, aliis locis uberius copiosiusque responsum est. Libros enim de Trinitate hic indicari quis neget? Ita et in psal. LIII, n. 8, Apollinarii errorem, quo carnem a Christo sine anima susceptam commentus est, circumspecte adeo cavet, ut hujus haeresim jam tum non latuisse palam fiat. Numquam autem 0222C Apollinarius ante annum 360 haeresis suspectus audiit. Inficiandum tamen non est, commentum idem ante ab Arianis excogitatum esse, quam illud Apollinarius defenderet. Verum hos Commentarios post annum 360 scriptos esse sic conficimus. Primo libris de Trinitate sunt posteriores: adeoque ante Hilarii exilium non sunt editi. Deinde maximum in illis est Ariani nominis 0222D silentium, nulla adversus hanc sectam disputatio, nulla controversia: unde colligere est eum Catholicis illos scripsisse, non Arianis; ac proinde cum suis redditus esset prorsus catholicis, non cum exsul inter Asianos degeret omnes ferme Arianos. Postremo cum a suo in Gallias reditu ad conflictum cum Auxentio, hoc est, ab ann. 360 ad 364, nullum ei fere otium fuerit; superest ut postremis aetatis suae annis, quos in ecclesia sua pacatiores habuit, egregium hoc opus prosecutus sit. Et certe non doctorem novitium, sed instructissimum senem spirat, in iis tractandis atque explicandis, quae corporationis Christi fidem spectant, apprime versatum.

0223A III. Operis hujus non solum meminit Cassiodorus praefat. in Psalterium c. 12, sed et ejus prologum in expositione psalmi VI, nominatim laudat. Laudat et Tractatum psalmi LVII, auctor commentarii in psalmos Hieronymi nomine vulgati. Hieronymus ipse epist. CXLII, ad Marcellam expositiones psalmorum CXXVI et CXXVII, ut indubitatos Hilarii fetus commemorat. Ipsius quoque auctoritate defensam volens Augustinus Ecclesiae adversus Pelagianos causam, varia ex variis Tractatibus, nimirum in psalmos I, LI, CXVIII, lit. 3, lit. 15, lit. 22, adducit testimonia, quae et suis locis annotare non piguit. Hunc imitatus Hincmarus, plurima ex quatuordecim diversis Tractatibus excerpta in unum caput 25, lib. de Praedest. congerit.

IV. An Hilarius psalmos omnes exposuerit, quaeri potest. 0223B Aliquos dumtaxat ab eo tractatos esse Cassiodorus lib. de Institut. div. litt. significat. Hieronymus cum librum de scriptoribus ecclesiasticis edidit, viderat tantum Tractatus in psalmos I et II, et a LI ad LXII, et a CXVIII ad extremum. His in Regio ac nonnullis veteribus mss. alii septem adjiciuntur ( puta a psalmo LXII ad 69), de quorum veritate nemini umquam dubitare licuit. Tanta enim vero est eorum cum caeteris consensio, tanta connexio, ut sese unius parentis esse aperte prodant. Certe in ps. LXV, n. 1, quod prologo n. 20, tractatum, et in ps. LXVII, n. 15, quod libris de Trinitate uberius copiosiusque disputatum, et quod in enarrando psal. LIX, n. 2, expositum fuerat, in ps. LXVIII, n. 1, in memoriam revocatur. Praeterea nostri hujus saeculi initio tractatus in psal. XIII et XIV, ex antiquo S. Maximini Miciacensis 0223C codice in lucem editi sunt. Nec desunt, Sixto Senensi teste, qui in totum Psalterii corpus Tractatus ab Hilario scriptos esse, idque opus integrum in Hispania exstare asserant. An ibi exstet, necne, fides sit penes auctores: at multa suppetunt argumenta, quibus psalmos omnes ab eo enarratos esse approbetur.

V. Primo quidem in psal. CXLII, n. 2, manifeste indicat se de tertio tractatum habuisse. Idipsum de trigesimo septimo in psal. LXIX, n. 1, etsi paulo obscurius, significat. De quadragesimo autem quarto perspicua sunt illius verba in psal. LIX, n. 2. Ita et ex verbis ipsius in psal. CXLIX, n. 2, vix ambigi queat, quin psalmos 95 et 97 enarraverit. Demum in psal. CL, n. 1, declarat se et quinquagesimum et centesimum explicasse. Ex quibus conficitur ab Hilario expositos 0223D esse psalmos III, XXXVII, XLIV, L, XCV, XCVII et C, quamvis modo in eos nihil habeamus. Sane vix ulla succurrit ratio, cur non totum psalterium commentatus esse existimetur, qui tot tamque a se dissitos psalmos enarravit, nulla umquam praemissa admonitione, cur unum potius quam alterum tractet.

VI. Nec multo levius argumentum suppeditant ii loci, in quibus se de rebus nonnullis frequenter egisse commemorat, quarum mentio in superioribus tractatibus, qui modo exstant, nulla occurrit. Namque quod Jesus salutaris est, se saepe dixisse in psal. LII, n. 18, recolit: rem tamen inauditam, nisi in ea tractatus psalmi XIII parte, quae nunc primum in lucem prodit. Rursum in psal. LIV, n. 2, profitetur se frequenter admonuisse, 0224A ut in psalmorum cognitione sensum nostrum ita temperaremus, ut Christum Deum simul et hominem meminissemus: quamvis monitum hoc nusquam antea auditum. Et ut plura exempla in unum conferamus, in psalmum LVII, n. 4, de peccatorum dentibus et molis leonum frequentem sibi fuisse sermonem, et paulo post, judicii Dei severitatem in arca Dei significari sese frequenter ostendisse: item in psalmum LX, , n. 4, superioribus psalmis tractatum esse de protectione misericordiae sub alarum velamento significata; ac demum in psal. LXII, n. 7, in elevatione manuum non habitum orandi, sed excelsi operis indicium significari, se frequenter docuisse commemorat. At vero in superioribus de peccatorum dentibus tantum semel tractatum, neque saepius alarum significatio explicatur; si tamen explicatum 0224B dici queat, quod de hac re delibat in psal. LVI, n. 4, at de caeteris altum prorsus silentium. Sed hoc silentium clamat multos Hilarii in psalmos tractatus aut adhuc latere, aut etiam periisse.

VII. Horum desiderio olim tenebatur Thomas Sarazanensis. Quocirca epistola nondum edita Nicolao Nicoli scribens: In Pomposiano, inquit, monasterio, quod est inter confinia agri Ravennatis et Ferrariensis inveni Hilarium Pictaviensem super aliquot psalmos. Res equidem tum gravitate sententiarum, tum propter dicendi genus elegantissima. Credo apud te haberi. Optassem tamen illud volumen cum tuo discurrisse, vidisseque si plura in altero contineantur. Eodem desiderio flagrantes transmarinas atque transalpinas bibliothecas, etsi parvo, non tamen nullo fructu 0224C perlustravimus. Quamvis enim rara admodum sint lucubrationis hujus mss. exemplaria; e Vaticana tamen bibliotheca eruere datum est, quae hactenus in psalmos IX, XIII et CXI, latuerant. Unde et conjectura nostra, omnes videlicet psalmos ab Hilario expositos esse, magis ac magis confirmatur. Eidem favet Fortunatus, dum de ipso ait (lib. I, n. 11) , Scripta Davidici carminis ( expressius ms. Compend. librum psalmorum) sermone cothurnato per singula reseravit.

VIII. In his exponendis duo pariter cavit extrema. Neque enim eos probavit, qui in psalmis aut nihil praeter litteram sapiunt, aut nihil non ad Christum referri volunt. Laudat quidem in his propositi pietatem: sed ut in eo permaneatur, veritati vim saepe faciendam agnoscit; cum in psalmis quandoque fides et vocatio gentium 0224D nuntietur, quandoque Judaici populi aut arguantur peccata, aut praedicetur vindicta; modo etiam ad timorem, modo ad laudem et confessionem Dei erudiamur. Cum autem haec, quae aliud a Christo repraesentant, diligenter discernenda esse doceat; tum etiam in iis quae ad ipsum attinent, monet attendendum esse, quid de divinitatis Christi nativitate, quae ei a Patre est, fuerit prophetatum, quando ejus hominis quem assumpsit persona tractetur, ubi operatio, passio et resurrectio praedicetur. Non diffitetur tamen, omnia psalmorum verba in id unum comparata esse, ut Christo formemur, proficiamus, acquiramur; atque eatenus singula ad 0225A Christum referri. Hoc etiam modo quaecumque in psalmis scripta sunt (in psal. CLVII n. 1) , ad Christum pertinere concedit, quod tametsi plura ad personam patriarcharum, prophetarum, apostolorum, martyrum generationis primae et generationis sequentis (hoc est, synagogae et Ecclesiae), referenda sint: omnia tamen de Christo sunt; quia omnis psalmorum doctrina hoc praestet, ut ipse noscatur, in quo et per quem omnia sunt. At vero iis, qui litteram amant, nequaquam negat, etiam dum videtur negare, rerum quae psalmis enuntiantur veritatem: sed tantum in hac simplici intelligentia non haerendum esse passim contendit.

IX. Nimirum apostoli doctrinam, qua antiquis omnia in figura contigisse tradidit, cum alte animo imbibisset; non ambigebat prorsus, quin quae in lege scripta gestave 0225B sunt, evangelicorum temporum fuerint adumbrationes. Hoc se praesertim de psalmis sentire sic in psal. CXLII, n. 1, declarat: Nihil in psalmis nisi propheticum cognoscimus. Horum proinde auctorem, quem et propter prophetiae certitudinem observat frequenter gerenda quasi jam gesta essent commemorare, simplici prophetae nomine per antonomasiam quamdam nuncupare solet. Eum etiam alias evangelicum virum vocat; non modo quod evangelica studiose observarit praecepta, sed et quod quae evangelicis temporibus eventura essent, dicta illius atque gesta prophetiae fuerint. Sic porro in prologo tradit, psalmorum librum non ab uno scriptum esse, ut tamen in psal. CL, n. 1 (vincente ni fallor consuetutudine, qua uni David adscribebatur), illum velut unius prophetae opus consideret. Cum ergo, inquit, ultra litterae 0225C opinionem celsioris intelligentiae sensu volumen digestum sit, oportuit idipsum digno fine concludi, ut secundum gloriosam spei nostrae perfectionem liber quoque tanti prophetae consummatus exsisteret. Immo in iis etiam psalmis, qui secundum regulas ab ipso positas auctorem alium prae se ferunt, ipsum interdum David spectat velut in eis loquentem. Persuasum autem habens, magnum illum regem omnia Domini dicta atque gesta et servi fide, et prophetae exemplo praefigurasse, illum inter et Christum saepe sermonem ita temperat, ut quod concedit et enarrat in David vere gestum, quo per actionem prophetae sensus ac sermo notesceret prophetiae, ad mysteriorum Christi intelligentiam referri velit: cum, inquit, propheta non tam spiritu, quam passionibus prophetarit.

0225D X. Neque eum fugit, duplicem illam unius ejusdem dicti intelligendi rationem non omnibus arrisuram; nec defuturos esse, qui ipsum forte per multiplicem humani ingenii intelligentiam vim veritati afferre arbitrarentur; ut quod ex David persona dictum sit, id ad Dominum Salvatoremque nostrum multimodis translationum subtilitatibus transferret. Sed his occurrens, ostendit non sine Dei nutu factum, ut cum Christus in psalmis prophetetur, in iisque, qui de se sunt, multa eloquatur ut homo, quae ad caeteros homines accommodari possent; his tamen verba quaedam intermisceret, quae nulli, nisi qui divina gauderet natura, convenirent. 0226A Numquam vero, inquit in psal. CXLI, n. 3, psalmorum prophetia, quotienscumque ex persona Domini profertur, non aliquid perculiare ejus, quod alii commune cum eo esse non possit, adjecit. Neque solum cum Christus, sed et cum aliae res in psalmis praecinuntur, quasdam in eis observat esse notas, quibus alium sensum, quam qui primo obvius est, inquirendum admoneamur. Unde tractatum psalmi CXXV, praeclaris his verbis auspicatur: Nisi essent in psalmis quaedam tales prophetiae, ut in res atque homines eorum temporum, quibus scripta sunt, non convenirent; profecto auderent multi nihil in psalmis spiritaliter dictum existimare; putarentque nos commentitias assertiones et ementitias interpretationes inquirere, quibus videremur altius nescio quid ac profundius 0226B caeterorum sensu intellexisse: perinde quasi nos sensui nostro ea quae scripta sunt coaptemus, et non magis ex his, quae scripta sunt, sensum diligentis et sollicitae intelligentiae consequamur. Quo spectat illud Augustini in psal. CIII, Ser. 1, n. 18. Quare quaedam in rebus visibilibus quasi absurda miscet Spiritus sanctus, nisi ut ex eo quod non possumus accipere ad litteram, cogat nos ista spiritaliter quaerere.

XI. Hac opinione imbutus Hilarius, sustinere non valet eos, qui prae nimio litterae amore virtutem verborum non intelligentes, nec prophetae spiritum sentientes, psalmos terreno ingenio intelligendos putant. Hos et nobis obscuritatem et prophetis injuriam facere queritur his verbis: Faciunt nobis plerique obscuritatem, volentes Scripturas solo aurium judicio aestimare, 0226C et non aliud in his aestimare, quam quod sub singulis rerum quarumque vocabulis audiatur. Quod cum volunt, neque prophetas non dico coelestia, sed nec terrena quidem rationabiliter dixisse constituunt. At si qui spiritalia sectantes ab ipso dissentiant, tam modeste eos suo ipsorum judicio permittit; ut cum in nimios litterae veneratores declamitat, hoc eum non proprii sensus, sed unius fidei ac veritatis amore facere non ambigamus. Et vero cum maximum fidei nostrae argumentum sit prophetia, nec ulla plures fidei nostrae veritates confirmentur, quam psalmis; his nihil propheticum contineri aequo animo audire nequiit, cui asserendae ac propagandae fidei summum semper studium fuit.

XII. Ipse ad enucleandum sub litterae cortice latentem 0226D sensum, non tam proprii ingenii viribus, quam oratione fretus animum appulit. Cum enim non ignoraret, humanum ingenium ad ea intelligenda non sufficere, quae tot ac tantis temporibus abstrusa, tantis humani generis obscura aetatibus, in quibus intelligendis frustra reges laboraverint, ipsi doctores et magistri erraverint; illa tamen ope orationis Christianis pandi et aperiri non dubitabat. Unde et concludit: Non ergo ex nobis est quod intelligimus, sed ex eo qui quae ignorabilia erant fecit intelligi. Itaque ab eo speranda intelligentia est, qui et pulsantibus aperiet, et quaerentibus demonstrabit, et petentibus non negabit. Hanc intelligentiam sibi non negatam, modesta ista confessione testificatur: Nos uniuscujusque sensui non contraimus. 0227A Quid autem secundum donum gratiae spiritalis senserimus, sine cujusquam contumelia tractabimus. Quibus similia sunt isthaec: Judicio eorum, ( quos nimirum non probat) nihil decerpimus. Neque enim sensum intelligentiae hujus arguimus, uniuscujusque arbitrio relinquentes, quid ex his quae aut legerint, aut intellexerint, sequi magis velint. Nos tamen non potuimus sermonem nostrum nisi his quae intelligebamus aptare.

XIII. In hoc labore etsi Origenis lucubrationibus adjutus, earum tamen exscriptor aut interpres non fuit. Aliud enim est imitari, aliud interpretari aut exscribere. Nec interpretis officio fungitur, qui alia addit, resecat alia, et caetera proprium in stylum convertit. At vero Hilarius, ut Hieronymus lib. de Scrip. eccl. auctor est, in hoc opere 0227B Origenem imitatus, nonnulla etiam de suo addidit; et ut idem habet ad Theophilum epist. LXII: Noxia quaeque detruncans, utilia transtulit: quo autem pacto haec transtulerit, Doctoris ejusdem testimonio comprobatur. Sicubi enim arguitur, quod Origenis libros ita exponat, ut in stylo proprio placens pater verbi sit potius quam interpres; nulla ei solemnior est defensio, quam ut Hilarii ea in re imitatorem sese fuisse respondeat. Nec desertiores, inquit ad Pammachium et Oceanum epist. LXV, sumus Hilario, nec fideliores Victorino, qui ejus ( Origenis) tractatus, non ut interpretes, sed ut auctores proprii operis transtulerunt: et epist. CI ad Pammachium: Sufficit in praesenti nominasse Hilarium confessorem, qui homilias in Job, et in psalmos tractatus plurimos in latinum vertit e 0227C graeco: nec assedit litterae dormitanti, et putida rusticorum interpretatione se torsit; sed quasi captivos sensus in suam linguam victoris jure transposuit. Idipsum reponit epist. LXII, ad Theophilum.

XIV. Pluribus aliis argumentis confirmamur, Hilarium Origeni non debere omnia, quae in his Tractatibus edisserit. Primo quidem negari nequit, quin latinum codicem exponendum susceperit: ac proinde quaedam ei fuerint explicanda, quae Origenes non attigit. 2º Cum Origenes, Ambrosio (serm. 4. in psal. CXVIII) teste, praetulerit distillavit, ubi noster Hilarius magis probat dormitavit; liquet hunc ab illo in ambiguis Scripturae vocibus transferendis discessisse. Ex quo necesse est ut nec in iisdem explicandis cum ipso convenerit. 3º In voce diapsalma intelligenda alia est Origenis 0227D apud Hieronymum ep. CXXXVIII ad Marcellam, et alia Hilarii prologo in psalmos sententia. 4º Quae Hilarius de Christi dignitate, virtute, aeternitate, dispensatione passim disserit, ea illum ab Origene mutuatum esse quis sibi persuadeat? 5º de resurrectione, de poenis aeternis, etc. plura habet a doctrina Origenis prorsus aliena. 6º Cum Origenis in litteram Phe psalmi CXVIII necnon in psalmum CXXVI, expositiones jam Phamphili aevo excidisse hinc Hieronymus, (epist. CXLII ad Marcellam) approbet, quod illas martyr idem in indice non recensuerit; hos tamen Hilarii tractatus non advertimus aut aliis inferiores, aut stylo ab iis vel tenuiter discrepantes. 7º Qaedam etiamnum supersunt Origenis in I psalmum fragmenta, quae cum Hilarii in eumdem 0228A psalmum enarratione nullam omnino habent affinitatem. Tria quidem ex illis propius est imitatus, quae ut conferre quisque posset, infra edidimus, primum scilicet col. 235, not. b, alterum col. 240, not. h, postremum col. 246, not. g; sed ex hoc praesertim apparet, illum ex Origene commodatas sententias ita temperasse, ut eas sibi quasi proprias vindicare jure potuerit. Denique cum praefatione in I psalmum testatur, multos vel praesenti sermone vel ex litteris ac scriptis eorum comperi ita sensisse: sed id nec modo nec ratione docuere, etc. satis significat sese in obscuris textus sacri locis non unius Origenis, sed et plurimorum aliorum pervolvisse scripta, immo etiam familiares suos consuluisse, nihilque a quoquam nisi prius expensum ac probatum recepisse.

0228B XV. Ex iis, quibus Hilarius familiariter utebatur, quosque praesenti sermone consulebat, Heliodorum presbyterum nominatim memorat Hieronymus, ea in re testis idoneus. At eidem subinde Hilarium quamdam tantum graecarum litterarum aurulam cepisse, ideoque ab hoc Heliodoro, quae ex Origenis dictis intelligere per se non poterat, quaerere solitum, ac bis deceptum esse affirmanti, fidem negat Erasmus; praesertim, inquit, cum id quod affert, nihil aliud quam divinatio sit. Ut enim obiter patriocinemur Hilario, mihi non fit verisimile, virum tantum usque adeo fuisse credulum, ut in enarrandis divinis litteris totus penderit ex alieno judicio: nec adeo rudem graecae litteraturae, ut non potuerit ipse sensum deprehendere, praesertim in Origene; cujus sermo mire perspicuus est. Et 0228C vero de hac Origeniani sermonis perspicuitate quamvis nuper nonnemo convenire noluerit; aegre tamen quis animum inducat, Hilarium, maxime post reditum ab exilio, ita in lingua graeca tyronem fuisse, ut ad Origenis verba intelligenda, et ea qua observatum est ratione imitanda, alieno subsidio indigeret. Nec negari ferme potest, Hieronymum in hoc loco mera conjectura locutum esse: et id quidem, cum eum urgeret furtivis operis celeriter rescribendi necessitas, ac rei veritatem attentius perpendere gravis stomachi dolor non sineret. Unde non mirum est quaedam ab eo dicta esse quae non satis cohaereant. At lapsum, si quis est, excusat, quem sola invexit in sanctum virum pietas ac reverentia.

XVI. Praeterea Hilarium ex Origenianis interpretationibus 0228D non pependisse probant sacri textus codices latini atque graeci, quos ad faciliorem psalmorum intelligentiam consequendam sese consuluisse non semel testificatur. E graecis duas lectiones in psal. LXV, n. 25, laudat, quarum altera nusquam alibi nobis occurrit. Latinum sequi solet, usu, uti probabile est, tunc receptum. Hunc litterae paulo tenaciorem esse saepe admonet, interpretes que illius dum collationem ordinemque verborum demutare ac temperare non audent, minus dilucide proprietatem declarasse dictorum. Codicis hujus Psalterium aliud ab eo esse, quod Gallicanum vocant, minime mirum est; cum hoc ipsum sit 0229A quod Hieronymus postmodum emendavit. Illi autem non ita scrupulose adhaeret, ut in una eademque lectione repetenda semper constans sit. Saepe enim verbis utitur Vulgatae nostrae, dum versum enarrandum repetit; licet lectionem primo proposuerit ab eadem dissonantem. Immo textum aliquando praemittit aliter quam nunc habemus, sed hunc postea sic explicat, ac si id tantum legisset, quod modo apud nos obtinet. Praemittit quippe in psal. CXXIII: Forsitan pertransisset anima nostra aquam immensam: quod subinde sic exponit, ac si intolerabilem, et non immensam legisset.

XVII. Videri hinc posset familiaris Hilario fuisse Vulgata nostra. Ignotae tamen ei fuerunt plures lectiones, quae modo in illa exstant. Satis enim aperte in psal. LXV, n. 18, declarat, nullam a se perspectam 0229B esse versionem latinam, quae in ejusdem psalmi versu 8, exhiberet, Auditam facite vocem laudis ejus. Rursum in psal. CXVIII. lit. 10, n. 3, dum monet, in aliis codicibus, post verba Manus tuae fecerunt me, scriptum esse et praeparaverunt me, in aliis et finxerunt me, nec addit in aliis circumferri et plasmaverunt me, sese nullum scisse in quo id exstaret, hoc silentio non obscure significat. Praeterea codices latinos ei latuisse, quibus cum psal. CXVIII, 89, In aeternum Domine, et non in saeculum, Domine, tum psal. CXX, 5, super manum dexteram tuam, et non super manum dexterae tuae translatum esset, ex eorumdem versuum tractatione perspicuum est. Demum in psal. CXLV, n. 5, legens, Dominus sapientificat caecos, num recte subjiceret: Si de corporalibus donis propheta loqueretur, 0229C commemoraret potius caecis lumen indultum; si ibi in aliquo codice reperisset, Dominus illuminat caecos? Verum haec et alia spectare licet velut exempla eorum, quae postea Hieronymus in Itala versione correxit.

XVIII. Ad varias illas variorum codicum versiones narrationem suam aliquando accommodat, uti fidem facit tractatus psalmi CXIX, ubi promiscue legere est cum tabernaculis Cedar, cum habitationibus Cedar, et cum habitantibus Cedar. At ex discrepantibus versionibus quoties aliqua seligenda est, Septuaginta seniorum translationem praefert: quae tantae apud eum auctoritatis est, ut nec tutum esse existimet ab ea discedere. Tantum autem illi tribuit, primo quia legitima est, hoc est sub lege et a Judaeis legi adstrictis longe ante Christum 0229D edita, adeoque minime suspecta: deinde quia licet sub lege facta, est tamen spiritalis, id est, litterae hebraeae, quae valde ambigua est, non adhaeret serviliter, sed spiritum in ea latentem verbis haud dubiis retegit et exprimit; quo maxime nomine in psal. LIX, n. 4, Aquilae nihil praeter litteram sapientis translationem huic postponit: postremo quia spiritalis ille sensus non humano ingenio excogitatus fuit, sed a Moyse ex traditione acceptus. Arbitratur enim Moysen, ne quis hebraicae linguae ambiguitate deciperetur, selegisse LXX seniores, qui germani Scripturae sensus et custodes forent et testes, quorum successores exstiterint Septuaginta, qui Scripturas primum graece reddiderunt. Ad ejusdem editionis commendationem addit Augustinus (Aug. 0230A lib. II de Consensu Evang. cap. 66) , Septuaginta eo Spiritu interpretatos, quo et illa quae interpretabantur dicta fuerant.

XIX. Quanti etiam fecerit psalmorum librum apud Graecos secundum Hebraeos emendatum, initio litt. 8, psal. CXVIII, testatum reliquit: ubi a praeconcepta sententia, quam latini codices confirmabant ac nonnulli graeci, ob unam illius auctoritatem discedit. In ejusdem libri commendatione, ut in totius psalmi CXVIII explanatione, consentit Ambrosius in eumdem locum. Utriusque verba ad illud Luciani martyris opus commode referres, de quo Euthymius (praef. in psal.) testatur: Omnibus editionibus visis, et cum hebraica veritate diligentissime collatis, propriam editionem, nihil mancum nihil habentem superfluum Christianis tradidit. 0230B Verum his obnititur Hieronymi (praef. in 4. Evang.) auctoritas scribentis: Praetermitto eos codices, quos a Luciano et Hesychio nuncupatos, paucorum hominum asserit perversa contentio. Qui enim paucorum hominum; si non modo apud Graecos, sed et apud Gallos et Italos asserantur? Major etiam erat in Hilarium Hieronymi reverentia, quam ut opinionem, a qua ille staret, perversae contentionis nomine notaret. Praeterea totam Scripturam recognovit Lucianus, cum solum psalmorum librum Hilarius atque Ambrosius commemorent.

XX. Ille cum ex hoc loco, quo librum secundum Hebraeos emendatum tanti ducit, tum ex altero (in psal. LXV, n. 3) , quo Graecis codicibus, quia ex hebraeo fonte proximi sunt, aliquanto plus quam latinis auctoritatis 0230C esse innuit, suam de hebraeo textu sententiam manifestam facit. Neque vero textus hujus sinceritatem arguit, sed tantum ab ejus ambiguitate sibi cavendum monet. Immo si verba illius in psal. II, n. 3, assequimur, libri hebraei simul cum iis, quos Septuaginta translatores ediderant, post resurrectionem Domini collati sunt: et cum fideliter consonantes comperti essent, utrisque indissolubilis constituta est privilegio doctrinae et aetatis auctoritas. Certe cum ibidem fatetur, Hebraeis non necessarias fuisse Seniorum septuaginta translationes, cumque num. 4, Paulo Hebraeo apud Hebraeos hebraeo textu uti licuisse ostendit; aperte indicat sese hunc corruptum nequaquam suspicari.

XXI. Quid de illis psalmis dicemus, qui singulis tractatibus integri praefiguntur? Hi editione Parisiensi 0230D anni 1605, primum vulgati sunt ex antiquo codice alias S. Maximini Miciacensis, postea reginae Suecorum Christinae: ac tandem Vaticanae bibliothecae, cujus ad calcem haec epocha atque imprecatio annotatur: Hic est liber S, Maximini Miciacensis monasterii, quem Petrus abbas scribi jussit, et Pilio ( id est Nestorio) labore providit atque distinxit, et die Coenae Domini super sacrum altare S. Stephani Deo et S. Maximino habendum obtulit sub hujusmodi voto; ut quisquis hunc inde aliquando ingenio non redditurus abstulerit, cum Juda proditore, Anna et Caïpha atque Pilato damnationem accipiat. Amen. Psalmos eosdem prae se ferunt Vaticani minoris antiquitatis codices. At in reliquis cum scriptis, tum editis neutiquam extant. Alienum 0231A opus produnt textus psalmi CXIX, ante praefationem in Cantica graduum, necnon primum psalmi CXVIII Octonarium ante praefationem in totum psalmum, inconcinno prorsus loco ordinata. Verum singuli psalmi ab eo textu, quem in enarrationibus suis sequitur Hilarius, tot locis dissident, ut hos illius esse nemini persuaseris. Hunc itaque textum, ut aliunde adscitum, rejiciendum esse, aut certe ad versionem Hilario usitatam castigandum primo censebamus. At cum a Vulgata non minus, quam ab Hilariano psalterio dissentiat; sic eam versionem quae ex mss. antiquitate auctoritatem obtinet, conservandam duximus, ut lectionibus quibus Hilarius ab ea discrepat ad marginem adscriptis, nemo illam pro Hilariana usurpet.

XXII. In mss. regio et Turonensi, in quibus nusquam 0231B extat psalmus integer ipsius expositioni praevius, unaquaeque enarratio vel simpliciter psalmus, vel tractatus psalmi inscribitur. Hoc tractatus titulo singulas ab ipsomet Hilario insignitas fuisse, ex verbis ipsius in psal. CXXX, n. 1, et in psal. CXXXV, n. 12 et 14, planum est, an vero illi tractatus ad populum habiti fuerint merito quis quaesierit. Vix enim credere est, tam doctum tamque disertum praesulem, qui etiam laicus non cessabat verba veritatis fructum redundantia seminare, praecipuum pastorum munus neglexisse. Neque minus incredibile est hoc cum ille strenue implevisset, nullam omnino ipsius concionem non modo ad nostram, sed nec ad Hieronymi notitiam pervenisse. Sane finis in plurimis tractatibus exhortatorius, in omnibus aut prope omnibus adhibita ad clausulam doxologia, 0231C haec nominatim verba tractatus psal. CXXXVIII, n. 15. Hinc nec temporis ( non loci), nec quaestionis est amplius loqui, tota denique dicendi ratio concionem nonnihil redolent. Non audemus tamen sermones asserere aut appellare, qui ab Hieronymo commentarii, et ab Augustino expositiones nuncupantur. Quamvis enim hic lib. II contra Julian., c. 7, cum quaedam ex litt. 13, psal. CXVIII, laudasset, alia subinde ex litt. 15, sic commemoret, rursus in eodem sermone, non eumdem 0232A tamen ejusdem litterae tractatum, sed totam psalmi CXVIII expositionem sermonis nuncupatione ibi designari manifestum est. Et vero praefationes non in exordio tantum, verum etiam ante psalmum CXVIII, necnon ante Cantica graduum, commentarios edentis magis sunt, quam sermones pronuntiantis. Sed et cum caeteri Patres in suis sermonibus blando fratrum aliove nomine compellare soleant auditores; nusquam Hilarius in his tractatibus Fratres appellat, nusquam ad auditores orationem nominatim convertit.

XXIII. Quamquam rationibus superius allatis facile inducimur, ut hos tractatus primum apud populum recitatos, ac deinde nonnullis mutatis in unum conmmentariorum volumen collectos atque editos fuisse opinemur. Huic opinioni favet, quod apud Zenonem Veron. 0232B ex tractatibus, quos ei falso attributos esse in psal. CXXVI demonstrabimus, in unum psalmum CXXX duo occurrunt, unus scilicet, ut apud Hilarium est, in modum commentarii; alter vero, perpaucis mutatis, Sermonis in morem ad Fratres habitus. Ex quo dijudicare licet quales ille ad plebem suam tractatus ille dixerit, qualesve postmodum in commentarios redegerit. Nihil enim est, unde diversam hanc unius ejusdemque rei dicendae formam aut ad diversos referamus, aut ex uno aliter explicemus. Apud eumdem Zenonem sermo de judicio, qui de psalmo centesimo inscribitur, ita totus est ad mentem Hilarii compositus ut hunc illi cum aliis subreptum suspicemur. Sed et apud ipsummet Hilarium hoc tractatus psalmi XIV exordium, Psalmus qui lectus est, inscribitur psalmus David; necnon illud 0232C num. 2, in psal. XIII, Qui lectus est psalmus, in finem inscribitur, quid aliud sonant, nisi praedictos psalmos statim post eorum lectionem in ecclesia coram populo fuisse expositos? De operis hujus utilitate unum hoc in summa monemus, sanctum doctorem in eo fere complexum esse, quidquid de praecipuis fidei nostre dogmatis sentiat.