Synopsis.

0349D I. Arnobius Siccae in Africa rhetor clarus sub Diocletiano. Ethnicae superstitioni addictus, divinitus ad christianam religionem vocatur.

0350D II. Locus hieronymianus de Arnobio expenditur.

III. Quo tempore libros VII adversus gentes conscripserit, 0351A inquiritur. Id vero contigisse anno CCCIV aut insequente, ex ipso auctore ostenditur.

IV. Operis arnobiani pretium exponitur. Multo luculentius ethnicam superstitionem impugnasse, quam christianam veritatem docuisse auctor existimatur.

V. De praecipuis operis editionibus. Praestantior Lugduno-Batava, quae tamen naevis mendisque haud caret. Quid operae in nostram adornandam collatum.

I. Discimus ab Hieronymo (Hieron., de Vir. illustr., cap. LXXIX) , Arnobium Siccae, quae Africae mediterraneae urbs erat, sub Diocletiano principe florentissime rhetoricam docuisse: quo quidem tempore idolorum cultui se fuisse addictum ipsemet deplorat his verbis: «Venerabar, o caecitas, nuper simulacra . . . . 0351B Nunc doctore tanto (Christo) in vias veritatis inductus, omnia ista quae sint, scio: digna de dignis sentio (Arnob., adv. Gent., lib. I, cap. 13) .» Quomodo autem acciderit ut Christianam religionem amplecteretur, idem Hieronymus alibi sic tradit: «Arnobius rhetor clarus in Africa . . ., cum in civitate Siccae ad declamandum juvenes erudiret, et adhuc ethnicus ad credulitatem somniis compelleretur, neque ab episcopo impetraret fidem quam semper impugnaverat, elucubravit adversus pristinam religionem luculentissimos libros; et tandem velut quibusdam obsidibus pietatis foedus impetravit (Hieron., in Chron. ad ann. MMCCCXLII, pag. 181) . Tanto igitur lumine donatus fuit Arnobius, quin et somniis divinitus immissis adeo 0351C perculsus, ut pristinam impietatem ejurarit verumque Dei cultum fuerit amplexus. Docet enim ille, Christum «non per vana insomnia, sed per purae speciem simplicitatis apparere (Arnob., adv. Gent., lib. I, cap. XVI) , adhuc suo tempore consuevisse: expertus id nimirum, inquit Dodwellus, ipsemet scripsit auctor: ut propterea vere dixerit se ab ipso Christo «doctore tanto in vias veritatis fuisse inductum (Dodw., Dissert. Iren. II, § 57, pag. 199) .» Quid autem posthac egerit Arnobius, quove anno e vivis excesserit, plane incompertum habemus.

II. Neque vero ex Hieronymi verbis modo recitatis quisquam arguat, ad annum saltem CCCXXVI, vitam produxisse auctorem nostrum, propterea scilicet quod illa proxime scripserit sanctus Doctor post notata 0351D Constantini vicennalia, eodem Christi anno CCCXXVI celebrata: siquidem ex iisdem verbis Hieronymianis colligendum esset, eo ipso anno conversum fuisse ad Christi fidem Arnobium, adeoque paulo ante suos conscripsisse libros adversus gentes, quibus velut quibusdam obsidibus pietatis foedus impetrarit: cum contra manifestum sit ex eodem Arnobio, ut mox videbimus, neque obscure praeterea ex ipso Hieronymo appareat ( Hieron., de Vir. ill., loc. cit.), eos libros imperante Diocletiano fuisse ab auctore perscriptos. Quo igitur Hieronymus sibi constet, observandum interest cum viro doctissimo (Nourr., Appar. ad Bibl. patrum, tom. II, pag. 283) , eo Chronici Eusebiani loco non indicasse veram Arnobii aetatem doctorem maximum. Nam in Chronico post notata ab Eusebio 0352A Constantini vicennalia, ipse Hieronymus statim subdit: «Huc usque historiam scribit Eusebius, Pamphili martyris contubernalis, cui nos ista subjecimus.» Tum continenter: Arnobius, inquit, rhetor, etc. Ne igitur Eusebii narratio abrumperetur, Hieronymus verba de Arnobio, cujus nulla mentio apud illum episcopum caesariensem, superioribus Eusebianis suffecerit: cum jam postea suam de eodem scriptore sententiam in proprio de Viris illustribus opere manifestam ediderit.

III. Jam vero propius inspiciendum, quo demum tempore Arnobius libros VII adversus gentes conscripserit. In ejus itaque opere tres notationes comparent, quarum duae chronologicae, tertia vero historica; ex quibus quod quaerimus, definiri, utcumque valeat. 0352B Et primum quidem sic loquitur auctor: «Trecenti sunt anni ferme, minus vel plus aliquid, ex quo coepimus esse christiani, et terrarum in orbe censeri» (Arnob., lib. I adv. Gent., cap. 6) . Ubi trecenti anni, ut cum Dodwello loquamur (Dodw., Dissert. II Iren., § 56, pag. 197) , si a XLII Augusti pro illorum temporum chronologia supputentur, desinent in annum aerae vulgaris CCXCVIII. Deinceps vero Arnobiana isthaec nobis occurrunt: «Aetatis urbs Roma cujus esse in annalibus indicitur? Annos ducit quinquaginta et mille, aut non multum ab his minus» (Arnob., lib. II, cap. 34) . Anno autem Urbis conditae ML juxta putationem varronianam respondet aerae vulgaris anno CCXCVII juxta capitolinam vero incidit in annum Christi 0352C CCXCVIII, ut proinde huc usque fere sibi concors videatur auctor. At cum priore in loco addat, minus vel plus aliquid; in posteriore autem, aut non multum ab his minus: hinc dubitatio suboritur, num utrobique calculos accurate posuerit.

Posthabito itaque utroque charactere chronologico, ad alium historicum qui certior esse videtur, propterea recurrendum. Sic igitur prosequitur auctor: «Nostra quidem scripta cur ignibus meruerunt dari? cur immaniter conventicula dirui (Id., lib. IV, cap. 18) ? Quae sane verba scripserit Arnobius post annum CCCIII, quo Diocletiani persecutio saevire coepit. «Tunc enim, inquit Eusebius, Aedes sacras solo aequari ac funditus subverti, sacros divinarum Scripturarum libros in medio foro concremari, oculis nostris vidimus 0352D (Euseb., Hist. eccles., lib. VIII, cap. 8) .» Atque hanc veriorem sententiam de tempore quo scribebat Arnobius, primus omnium amplexus est Baronius (Baron., ad ann. 302, § 17) , quem deinde sunt assectati Dodwellus ( Dodw., loc. cit.), Pagius (Pag., ad ann. 302, § 15) aliique, licet eam quodammodo infirmare aggressus sit Tillemontius (Tillem., Mem., tom. IV, pag. 767, not.) . Quamvis autem in hoc postremo loco certius loqui videatur Arnobius, non est tamen cur illum censeamus cum nonnullis viris eruditis, in suis reliquis putationibus haud sibi constare. Neque enim demum uno calami ductu integros septem suos libros exaraverit auctor. Adeoque duos priores perscribens, annos Urbis conditae primum; deinde vero annos aerae christianae, plus aliquid, aut 0353A non multo minus probe putarit: accedens autem ad librum IV, quo tervebat diocletiana persecutio, no tis certioribus scriptionis suae tempus nobis prodiderit. Quibus positis, anno demum CCCIV, aut forte insequente, integrum suum opus Arnobius perfecisse videtur.

IV. Nunc vero de operis Arnobiani pretio loqui placet cum viro erudito, in hanc ferme sententiam edisserente: «Reconditae hoc sapientiae promptuarium quo insana gentium religio exploditur, vera confirmatur, omni laude majus est. Quis enim eloquentiae nervos, rationum pondera, exquisitas sententias cum pervolvit, non abripitur in amorem et desiderium tanti auctoris? Ubique triumphat florentissima ejus dictio, atque ipsi adeo gentiles suo jugulantur 0353B gladio. Calamus ille simul omnes tacentes gentilium deos perfodit, confecit. Verbo, Arnobius Afer adversus gentes, abstrusae eruditionis auctor, subtilis, disertus, ingenio et facundia praestans, ethnicismi debellator fortissimus» (Praefat. ad Arnob., edit. Lugd. Bat., 1651) . Haec ille.

Quando quidem vero Arnobius in suis septem libris conscribendis duplex sibi pensum absolvendum proposuerit, nimirum ut et falsam gentilium et veram christianorum esse religionem evinceret: multo luculentius ethnicae superstitionis impietatem impugnasse, quam christianae fidei veritatem ostendisse visus est. Hinc sanctus Hieronymus: «Ego,» inquit (Hieron., epist. LXII, al. LXXVI, ad Tranquill., § 2) , 0353C «Origenem propter eruditionem sic interdum legendum arbitror, quomodo Tertullianum, Novatum, Arnobium, Apollinarium et nonnullos ecclesiasticos scriptores, graecos pariter et latinos; ut bona eorum eligamus, vitemusque contraria, juxta Apostolum dicentem: Omnia probate; quod bonum est, tenete (I Thess., V, 21) .» Caeterum non adeo incomperta fuerunt Arnobio christianae religionis mysteria, quin recte de summis fidei capitibus disputarit; ut adversus nonnullos morosiores homines luculenter demonstrarunt viri doctissimi, Nourryus (Nourr., Appar. ad Bibl. patrum, tom. II, pag. 290, 296 et seq.) , Maranus (Maran., Divin. D. N. J. C., lib. III, cap. 4, § 5, et lib. IV, cap. 22, § 1, pag. 326, 534) , alii quos proinde consulere operae pretium fuerit.

0353D V. Sed ut de auctore demum ejusque opere sermonem concludamus, ex uno superstite ms. codice bibliothecae vaticanae, octingentis et amplius abhinc annis eleganti charactere exarato; qui postea in regiam bibliothecam parisiensem transiit, curis Fausti Sabaei prodiit operis Arnobiani princeps romana editio anno 1542. Hanc vero insecutae sunt complures, virorum eruditorum, Canteri, Ursini, Elmenhorstii, Stewechii, Heraldi aliorumque studio expolitae. Omnium emendatissima existimatur, quae Lugduni Batavorum, anno 1651, ex recensione viri celeberrimi evulgata est, adjectis praeterea integris omnium commentariis: ad quam postmodum exacta fuit parisiensis anni 1666. Priorii et selectis aliorum notis adornata, operibusque Cypriani subjecta. Quamvis 0354A autem editio Lugduno-Batava reliquis enimvero praestantior jure habeatur, haud paucis tamen naevis typothetarum vitio laborat, quin et alicubi verba integra penitus omissa in ea deprehendas; quibus proinde mendis aliisque adhuc gravioribus scatet, quae illam expressit parisiensis.

Ductore itaque potissimum Nourryo v. cl. qui libris arnobianis emaculandis illustrandisque operae plurimum contulit (Nourr., Appar. ad Bibl. patrum, tom. II, pag. 257-570) , editioni nostrae perpoliendae incubuimus, selectioribus eruditorum notis ad Arnobii textum imprimis emendandum comparatis, nostras qualescumque intexentes. Deinde quo auctoris lectio utilior in posterum contingeret, simulque taedium lectorum 0354B ac laborem allevaremus, arnobianos libros qui hactenus conjuncto continuatoque sermone prodierunt, nunc primum in capita seu sectiones distribuimus; quarum analysim praeterea in indice operi adjecto subjecimus.—Hactenus Gallandius. Sed jam de singulis editionibus cum Schoennemann videamus.