Articulus Primus. Quam absurde Ethnici objecerint christianam religionem, utpote quae nova erat, rejiciendam, servandosque patrios et avitos ritus, quos illi commutaverant aut abrogaverant in populi classibus, in servatis de coelo, in obnuntiationibus, comitiis, signis ex arce, fecialibus, clarigatione, acuminibus auspicatis, legibus Annariis, Cinciis Censoriis, et penetralibus coliginis.

0420C

Quamvis ad evertenda quae hactenus ad stabiliendam christianae religionis veritatem retulimus, argumenta nullum ethnici non moverint lapidem, omnesque machinas adhibuerint; nihil tamen fere aliud proferebant, nisi crambem, ut aiunt, repetitam, ac saepius decantatam semperque eversam reprehensionem. Clamabant etenim novam esse, et ante paucos propemodum dies ortam christianorum religionem; suam vero ab ultima antiquitate sibi a parentibus traditam non posse ab ipsis jure merito deseri et repudiari: «Nobis,» inquit Arnobius, «objectare 0420D consuestis novellam esse religionem nostram, et ante dies natam propemodum paucos, neque vos potuisse antiquam et patriam linquere, et in barbaros ritus peregrinosque traduci» (Arnob., lib. II, pag. 90) . Nos vero in superiori dissertatione ostendimus, quomodo haec solita jamque dudum obsoleta argumentatio urgeatur ab ethnicis, et a Minucio refutetur (Dissert. in Minuc. Felic., cap. 14, art. 1 et 2.) . Sed quia varie a variis auctoribus evertitur quibus rationibus ab Arnobio destruatur, nunc explorandum est.

Planum itaque facit quantae futilitatis, summaeque levitatis plena sit haec argumentatio. Omnium enim animis insitum et innatum est, ut bona malis, et 0421A inutilibus utilia anteponant, et commutent (Arnob., lib. II, pag. 90) . Non ipsa igitur mutatio, sed mutationis causa expendi debet. Atqui gentiles negare non poterant a remotissima hominum aetate factas a se tam in humanis rebus, quam in divinis immutationes plurimas. Nam prioribus et antiquissimis saeculis, ait auctor noster, homines frugibus ac vestibus inventis, atque excogitata domuum constructione, pristinos glandium, arbutorum, pellium, casularum, cavernarum usus reliquerunt. Et ibi quidem ille ad Juvenalis, Lucretii aliorumque poetarum videtur collineasse carmina, quae facile in illorum libris quilibet legere poterit (Juvenal., satir. 6, init.; Lucret. lib. V, vers. 937 et seqq., et 957 et seqq.) . At nemo umquam dixit has commutationes 0421B malas esse et improbandas.

Praeterea si quaelibet veterum morum rituumque mutatio crimen sit, hujus criminis procul dubio rei sunt Romani, quemadmodum ab Arnobio probatur brevi quidem enumeratione, sed quae multis non satis clara videbitur (Arnob., lib. II, pag. 91) . Quamobrem quae ibi obscura, haec paucis explananda sunt. Primo itaque narrat populum romanum olim quinque distributum fuisse in classes. Quam vero id certum sit, et quae fuerint illae romani populi classes, a Servio Tullio quondam institutae, docent nos Livius, Dionysius Halycarnasseus, et A. Gellius. Quidam autem in hujus, quemadmodum in Arnobii nostri textu, legendum censent sex classes (Liv., lib. I, § 43 et lib. IV, § 4; Dionys. Halycar., lib. IV, 0421C Antiq. Rom., pag. 221, et seqq.; Gell., lib. 10. Noct. Attic. cap. 28, pag. 573) . Sed Lipsius observat sextam classem olim fuisse vacuam et feriatam (Lips., tom. III, lib. I, de Milit. Rom., dial. 2, pag. 15) . Utrum vero id ad solvendum difficultatis hujus nodum sufficiat, aliorum esto judicium. Quidquid autem sit, satis constat has classes a Romanis fuisse mutatas.

Tum deinde Arnobius: «Numquid magistratus per populum creatis? Militaria, urbana, communia, quae sint comita scitis? (Arnob., lib. II, pag. 91.) Romanis exprobrat quod haec ab illis non modo immutata, sed pene oblivioni tradita sint. Varii autem generis erant comitia, et alia quidem, ut perhibet Livius, curiata, quae rem militarem continebant; alia 0421D centuriata, quibus consules tribunique militares creabantur (Liv., lib. I, § 60 et lib. V, § 52) . Quomodo autem haec primum instituta, ac deinceps sub consulibus facta sint, perspicue narrat Dionysius Halycarnasseus (Dionys. Halyc., lib. IV, Antiquit. Rom., pag. 224, et lib. VII, pag. 474 et seqq.) Quae autem fuerint curiata ac centuriata comitia, ex Felice et Labeone explicat A. Gellius, atque Manutius, et Nicolaus Gruchius, qui de illis libros edidere (Gell., lib. IV. Noct. Att., cap. 27; Manut. et Gruch., tom. 1) Antiquit roman.» Plura quoque de iisdem comitiis observat Alexander ab Alexandro, et Tiraquellus, quos sicut et alios complures consulere poteris (Alexand. et Tiraq. lib. IV Genial. dier., cap. 3) .

0422A Interim sequamur Arnobium: «Numquid servatis de coelo, ait, aut etiosas facitis obnuntiationibus actiones?» Servare autem est aliquid ex observato coelo nunciare: obnunciare vero quid sit, disces ex ex his Donati in Terentium verbis: «Qui malam rem nunciat, obnuntiat; qui bonam, annuntiat. Nam proprie obnuntiare dicuntur augures, qui aliquid mali ominis, scaevumque viderint. Ergo obnuntio malum imminens, quasi omen nuntio. Inde enim ἐτυμολογία hujusce verbi est» (Donat., Terent. Adelph., Act. 4, scen. 4) . Utroque verbo, ac saepius primo, utitur Cicero, atque in primis ubi ad Atticum haec scribit in verba: «Proscripsit se per omnes dies comitiales de coelo servaturum . . . . . Haec tamen summa: Nisi Miloni C. Appius obnuntiasset 0422B comitia futura» (Cic. lib. IV. Epist. 3, ad Attic., pag. 239, lin. 42) . Alibi vero ubi de auspicio loquitur: «Jam vero de coelo servare non ipsos censes solitos, qui auspicabantur, nunc imperant pullario, ille renuntiat» (Idem, lib. II, de Divinat., pag. 289, lin. 44) . At de prorsus neglecto, vel jam antiquato illo priori more his Lucanus versibus ante Arnobium nostrum conquerebatur (Lucan., l. VI, vers. 426 et seq.)

Non quaesisse libet primis quid frugibus altrix
Ore Jovis Dodona sonet, quis noscere fibra
Fata queat, quis prodat aves, quis fulgura coeli
Servet, et Assyria scrutetur sidera cura.

Pergit vero Arnobius: Numquid cum paratis bella, signum monstratis ex arce; aut fecialia jura tractatis? Numquid per clarigationem repetitis res raptas? Tria ibi ille ad bellum parandum, seu indicendum memorat. Primo signum sive vexillum ex arce demonstratum, 0422C de quo Virgilius (lib. VIII, Aeneid., vers. 1) :

Ut belli signum Laurenti Turnus ab arce
Extulit . . . .

«Quoniam,» uti Servius in hunc locum animadvertit: «vexillum in arce poni solebat, quod esset specimen imperati exercitus,» Quo etiam de more haec a Festo scripta ( Fest ad verbum Just.) legimus: «Justi dies dicebantur triginta, cum exercitus esset imperatus, et vexillum in arce positum.» Plura de illo more videbis apud Dionem Cassium, et Lipsium. (Dio. Cass., lib. XXVII, p. 47; Lips., lib. I, de Re rustic., cap. 2, p. 18 et seqq.) .

Secundo Arnobius fecialia jura appellat; quia feciales bellum nomine populi Romani indicebant, quemadmodum ex Livio, Dionysio Halycarnasseo, 0422D Gellio, et Lactantio discere est (Liv., lib. I, § 24 et 32; Diony. Halys., lib. 2, pag. 130; Gell., lib. 16, Noct. Attic., cap. 4; Lactan., lib. VI; Inst. divin., cap. 9, pag. 572) . De his vero, et clarigatione, quam Auctor noster tertio loco nominat, Servius in jam citatis in Virgilium commentariis haec habet. «Cum Romani volebant bellum indicere, Paterpatratus, hoc est princeps fecialium, proficiscebatur ad hostium fines, et praefatus quaedam solemnia, clara voce dicebat se bellum indicere propter certas causas, aut quia socios laeserant, aut quia nec abrepta animalia,» sive res raptas, ut ait Arnobius, «nec obnoxios redderent, et haec clarigatio dicebatur a claritate vocis. Post quam clarigationem, hasta in eorum fines 0423A missa, indicabatur jam pugnae principium (Serv. in lib. IV, Aeneid., IX, vers. 53) .» Addit tamen in subsequentem Virgilii librum, ubi plura his similia narrat: «Clarigatio aut a clara voce dicta est, qua utebatur Paterpatratus, ἀπὸ τῆς κλήρου, hoc est, sorte, nam per bellicam sortem agros hostium invadebant (idem, in lib. X, vers. 14) . Plinius vero de clarigatione haec, quae ad rem nostram faciunt, litteris consignavit: «Semper e legatis cum ad hostes, clarigatumque mitterentur, id est, res ereptas clare repetitum, unus utique Verbenarius vocabatur (Plin., lib. XXII, Natur. hist., cap. 2, pag. 179) .» Plura de clarigatione et fecialibus observavit Brissonius, quae te legisse non plane inutilis operae fuerit (Brisson., lib. IV, de Form., pag. 383 et seqq.) .

0423B Prosequitur Arnobius: «Numquid martium discrimen obeuntes, spem praelii sumitis, et ex acuminibus auspicatis (Arnob., lib. II, pag. 91) ?» Cicero antea Romanis non semel vitio verterat, quod haec temere immutaverint: «Bellicam rem administrari,» verba illius sunt ipsissima, «majores nostri nisi auspicato noluerunt; quam multi anni sunt, cum bella a propraetoribus et proconsulibus administrantur, qui auspicia non habent? Itaque nec omnes transeunt auspicato, nec tripudio auspicantur. Nam ex acuminibus quidem, quod totum auspicium militare est, jam M. Marcellus, ille quinquies consul, totum omisit, idem imperator, idem augur optimus (Cicer., lib. II, de Divinat., pag. 290, lin. 14) .» Alio autem in libro id negligentia nobilitatis omissum fuisse testatur 0423C (Idem, lib. II, de Natur. deor., pag. 215, lin. 5) .

Quae autem fuerint illa ex acuminibus auspicia, nondum satis exploratum, et variae de iis sunt auctorum opiniones. Quidam enim in Ciceronis textu pro acuminibus, suspicantur legendum agminibus. Sed huic levissimae conjecturae repugnant omnes cum Ciceronis, tum Arnobii nostri codices manuscripti. Quamobrem nonnulli putant acumina fuisse montium cacumina, quae ad captanda auguria conscendere mos erat. Aliis videtur esse avium acumina sive rostra, quae ex tripudio solistimo observabantur. Verum utraque opinio superioribus repugnare videtur Ciceronis verbis, quibus auspicium ex acuminibus totum militare fuisse asseverat. Alii itaque existimant pilorum, spiculorum, ensiumque designari acumina, quae si 0423D horrifico quodam fulgore micarent, felicem pugnae exitum, secus vero, si obtusa et sordida vel rubigine obsita, infelicem protendebant. Atque eo respexisse Arnobium probari posse putant his Dionysii Halycarnassei de Romanorum cum Sabinis praelio verbis: «Ex pilis defixis ante tentoria, tela sunt haec Romanorum, quae primo congressu ejaculantur . . . . ex his, inquam, pilis circa summa verucula emicabant flammae, totisque castris fulgorem, non aliter ac faculae, ad multam noctem reddebant; ex hoc autem viso intellexerunt (ut et talium portentorum interpretes affirmabant, et facile quivis conjicere poterat) citam sibi et splendidam a Deo portendi victoriam quandoquidem igni cedunt omnia, et nihil est quod non ignis vi absumatur.» Ἐκ τῶν 0424A καταπεπηγμένων παρὰ ταῖς σκηναῖς ὑσσῶν· ἔστι δὲ ταῦτα βέλη Ῥωμαίων. ἃ συνιόντες εἰς χεῖρας ἐξακοντίζουσι . . . . . ἐκ τούτων δὴ τῶν ὑσσῶν περὶ τοῖς ἄκροις τῶν ὀβελίσκων φλόγες ἀνήπτοντο, καὶ δι᾽ ὅλου τοῦ στρατοπέδου σέλας ἦν, ὥσπερ ἀπὸ λαμπάδων, καὶ κατέσχε τῆς κυκτὸς ἐπὶ πολύ. ἐκ τούτου κατέλαβον τοῦ φάσματος, ὥσπερ οἱ τερατοσκόποι ἀπέφαινον, καὶ πασὶ ἀνθρώποις συμβάλλειν οὐ χαλεπὸν ἦν, ὅτι νίκην αὐτοῖς ταχεῖαν, καὶ λαμπρὰν σημαίνει τὸ δαιμόνιον· ἐπειδήπερ ἅπαν εἴκει πυρὶ, καὶ οὐδὲν ὅ τι οὐχ ὑπὸ τοῦ πυρὸς διαφθείρεται (Dionys. lib. V, Antiquit. rom., pag. 3123) . Non ab omni versimilitudine abhorret Arnobium ad hunc respexisse antiquum morem, si Dionysius dixisset illum solemnem fuisse, ac tam saepe quam publice usitatum.

0424B Probabilius vero quibusdam videtur fuisse signorum militarium acumina, quae longioribus contis insita, ferratum in cuspidem desinebant. Nam illa si castris loco motis, signifer ex hostili humo facile evellebat, inde faustum omen certaque victoria: sin vero aegre extrahebat, sinistra praesagitio, haudque incerta clades praemonstrabatur. At si quis hanc in opinionem inclinet, observare utique debet a Servio id fecialibus sic adscribi: «Post tertium et tricesimum diem, quam res repetissent ab hostibus, feciales hastam mittebant (Serv., in lib. IX, Aeneid., vers 53) .» Arnobius tamen haec ab acuminibus perspicue distinguit. Quapropter si alicui ultima explicatio arriserit, debet profecto dicere Arnobium loqui de ducibus in agrum hostilem invadentibus, quos, 0424C ut ibidem post Varronem observat Servius, «ominis causa, prius in eum agrum mittebant, ut castris locum caperent.» Utrum autem haec opinio, aut alia caeteris praeferenda sit, jam expende et pronuntia.

Prosequitur Arnobius, sicque ethnicorum levitatem et inconstantiam redarguit: «Numquid in potestatibus obeundis leges conservatis Annarias, in donis, in muneribus Cincias, in cohibendis censorias sumptibus (Arnob., lib. II, pag. 91) ?» Annaria autem lex vocabatur, qua statutum fuerat novos magistratus singulis annis creari ( Fest., ad verbum Annaria). Similis autem Ciceronis legitur de hac lege sublata, atque Arnobii nostri expostulatio (Cicer., Philipp. I, pag. 565) . At quis, nisi in historia romana omnino hospes et peregrinus, ignorare potest, quam 0424D saepe hae leges spretae ac pessumdatae fuerint? Videsis Robertellum de Magistratibus imp. (Robert., tom. III, Antiquit. Rom., pag. 38) .

Cincia vero lex a M. Cincio tribuno plebis anno urbis 549, lata est, qua, ut ait Cornelius Tacitus, cavebatur antiquitus, ne quis ob causam orandam pecunias donumve acciperet (Corn. Tacit., lib. I, Annal. circa init.) . De ea proculdubio Plinius ad Rufum haec scripsit in verba: «Suberat edicto senatus consultum hoc: Omnes qui quod negotium haberent, jurare, priusquam agerent, jubebantur nihil se ob advocationem cuiquam dedisse, promisisse, cavisse. His enim verbis ac mille praeterea, et venire advocationes, et emi vetabatur. Peractis tamen 0425A negotiis permittebat pecuniam dumtaxat decem millium dare» (Plin., lib. V, epist. ult. ad Rufum) . Livius vero: «Quid legem Cinciam de donis et muneribus excitavit; nisi quia vectigalis jam et stipendiaria plebs esse senatui coeperit?» (Liv., lib. 34, § 4.)

Censoriis legibus, quae et sumptuariae et cibariae vocabantur, majores coenarum ac conviviorum sumptus et luxuria coercebantur. Una autem ex illis ea erat, quam Livius mox laudatus ab Oppio Tribuno plebis datam memorat (Ibid., § 1) . At praeterea ab A. Gellio, et a Macrobio enumerantur Orchia, Fannia, Didia, Licinia, Cornelia, Syllana, Lepidana, Antia, Julia, et Augusti imperatoris, sive Tiberii, ut notat Gellius, edictum (Gell., lib. II Noct. Att., cap. 4; Macrob., lib. III Saturnal., cap. 17) . Suetonius tamen 0425B scribit sumptuariam legem ab Augusto sancitam aut retractatam. Videsis Manutii et Antonii Augustini de legibus libros (Sueton., lib. II, de Aug., cap. 34; Manut., lib. de Legib. rom., cap. 18; Anton. Augustin., lib. I de legib., cap. 18) . At Tertullianus ante Arnobium nostrum ethnicos, christianae religionis novitatem exprobrantes, his interrogaverat verbis: «Quonam illae leges abierunt, sumptum et ambitionem opprimentes? quae centum aera, non amplius in coenam subscribi jubebant, nec amplius quam unam inferri gallinam, et eam non saginatam? . . . Video enim et centenarias coenas, et centenis jam sestertiis dicendas, et in lances (parum est si senatorum et non libertinorum vel adhuc flagra rumpentium) argentaria metalla producta» (Tertull., Apolog., cap. 6) . 0425C Sed de his nos suo loco (Dissert. in hunc lib., cap. 19, art. 2) .

Post haec Arnobius: «Numquid in penetralibus et coliginis perpetuos fovetis focos?» (Arnob., lib. II, pag. 91.) In quibusdam editis legitur: In penetralibus Vestae. In ultima vero editione sublata est particula et. Sed qua auctoritate haec facta sint, nemo nobis indicavit. Lipsius vero, a Rosweido admonitus, observat in quodam manuscripto codice scriptum: «In pene impenetralibus et colignis» (Lips., Syntagm. de Vest. et Vestal., tom. III, pag. 619) . Certe in manuscripto codice regio simpliciter habetur: Impenetralibus et colignis. Non mirum itaque si corruptus ille locus doctos homines haud parum torserit.

0425D Duobus autem modis idem Lipsius eum explicari posse arbitratur. Primo quidem, haec Arnobii verba non ad Vestam referenda, sed ad privatum quemdam ritum, quo ignis in interiore domorum parte et culina antiquitus servabatur et fovebatur. In hujus vero conjecturae confirmationem ille profert haec Varronis verba: Culina dicta, quod ibi colebant ignem.

Deinde vero ait haec intelligi adhuc posse de Vesta publica, atque ibi scribendum in culignis; ita ut Arnobii sensus sit, ignem olim in culignis et vasis fictilibus repositum, uti etiam nunc foveri sub cineribus solet. Sed primae explicationi id adversatur, quod Varro de communi et promiscuo ignis usu loquatur; Arnobius aut de sacro, aut eo saltem, quem 0426A gentiles aboleverant. Secundae vero illud repugnat, quod ut ipse fatetur, nomen culigna apud eumdem Varronem, Festum et Livium potius significat vas potorium, quo vinum in sacrificiis offerebatur. Deinde vero quid ibi Vestae faceret commemoratio, cujus nullum in Arnobii textu vestigium?

Tota porro tenebricosi hujus Arnobiani dicti difficultas in sola potissimum voce coliginis posita est. Penetrales enimvero focos fuisse discimus his Catulli ( Catull., Epigr. ad Marcel.), ubi de Troja, versibus:

Ad quam tum properans fertur simul undique pubes
Graeca penetrales deseruisse focos.
Servius quoque animadvertit, penetralia a Virgilio (Virgil., lib. VI Aeneid., vers. 71) dici secreta templorum, hoc scilicet versu:

0426B Te quoque magna manent regnis penetralia nostris.
In iis autem perpetuos fuisse focos, quis sibi facile non persuadebit?

Solum igitur statuendum superest si quid in vocis coliginis locum restitui debeat. At, inquies, quidni legatur in culinis? A Vossio siquidem post Scaligerum ex veteri inscriptione ostenditur in Herculis aediculis fuisse culinas, ubi peregre profecturi sacrificabant. Non male forsitan, si ibi perpetuos focos olim asservatos esse probaveris. Nonne tamen in hujus conjecturae confirmationem adjicere licet ab ethnicis, quemadmodum infra dicemus, geniorum focos pro diis habitos fuisse, atque idcirco in eorum cultum et honorem in culinis et focis, sicut citatus 0426C Varro annotavit ignem olim servatum: sed a posteris neglectum hunc morem, qui illis molestior importuniorque factus est.

Non desunt porro qui retineri velint vocem coliginis quam a verbo colo, id est, inhabito, derivatam arbitrantur (Salmas., in Exercitat. Plinian., pag. 270, 587 et 914) . Eam igitur vocem, coligo, idem ac domum, domicilium, et habitationem apud auctorem nostrum significare his visum est. Sed in textu Arnobii demenda erat particula et, atque aliquo saltem exemplo probandum, a quibus nomen coligo eo sensu adhibitum fuerit. Virgo ergo utrum nomen culinis ad Arnobii propositum magis accedere videatur. Nihil enim nos sine correctioris alicujus codicis auxilio certi aliquid ea de re statuere audemus.

0426D Tum deinde Arnobius: «Sacras,» inquit, «facitis mensas, salinorum appositu, et simulacris deorum» (Arnob., lib. II, pag. 91) . Salinum vero vasculum erat, in quo sal ad mensae sacrificiique usum reponi consueverat. Porphyrion enim vetus Horatii interpres: «Proprie,» inquit, «Salinum est patella, in qua diis primitiae cum sale offerebantur» (Porphyr., in Horat. lib. II od. 16) . Vides sane quam ob causam Arnobius ex salini hujus appositu sacras mensas dixerit.

Quam sacrum autem charumque id ethnicis fuerit, disces proculdubio ex hisce Livii verbis: «Quibus uxor filiaeve sint, singulas uncias auripondo relinquant; argenti, qui curuli sella sederunt; equi ornamenta, et libras pondo; ut salinum patellamque 0427A deorum causa habere possint» (Liv., lib. XXVI, § 36) . Valerius vero Maximus in C. Fabricii et Q. Aemilii Papi domibus argentum fuisse inde colligit; quia uterque patellam deorum et salinum habuit (Valer. Max., lib. IV, cap. 4, § 3, pag. 217) . Inde porro illa Persii ironia (Persius, satir. 3, vers. 25) :

Est tibi far modicum, purum et sine labe salinum:
Quid metuas? cultrixque foci secura patella.
Plura de salino Lipsius libr. I Saturnal., cap. 2, tom. III, pag. 484. Adjecit Arnobius: et simulacris deorum, in quorum proculdubio tutela erant, vel sacrae mensae, vel aliae, quibus ethnici, invocatis antea diis, accumbebant. Nonne vero ex hisce diis ille unus est, de quo canit Statius (Statius, lib. I, Sylv. 6, de Hercul. vindic., vers. 31) :

0427B Castae genius tutelaque mensae.
Et paulo post (ibidem, 50) :

Pellaeus habebit
Regnator, laetis numen venerabile mensis.
Verum ethnici haec tamquam aniles superstitiones postea rejecerunt.