Articulus II. Quo pacto Arnobius falsos esse gentilium deos demonstret, ex ludis solemnibus in eorum honorem exhibitis, ac praesertim Floralibus, ac Megalensibus, et de quorumdam instauratione; de comoediis, tragoediis, et Atellanis fabulis, quae in iisdem ludis agebantur; de stupidorum capitibus rasis, atque salepitarum sonitu, et fascinorum rubore.

Ficta ab ethnicis deorum suorum natura, majestas mentita, et superstitiosus illorum cultus evidentissime adhuc demonstrabantur publicis iis ludis, quos iidem ethnici, inquit Arnobius (Arnob., lib. VII, 0560A pag. 238) , sacros esse, illisque tamquam solemnibus religionum officiis, honorari, placari, ac posita simultate, reconciliari opinabantur. Litteris autem Livius, ac deinde Valerius Maximus, et Augustinus mandarunt T. Sulpicio Petico, et C. Licinio Stolone Consulibus, cum pestis gravissima lectisternio sedata non fuisset, ad placandam deorum iram institutos fuisse ludos scenicos (Liv., lib. VII, init.; Val. Max., lib. II, cap. 4, § 4; August., lib. I de Civit., cap. 32, pag. 29) . Tum dehinc iis insertas turpes fabulas, et impudicos histrionum actus. Audi, quaeso, Augustini (Lib. II de Civit., cap. 17, pag. 75; lib. IV, cap. 26, pag. 106, et lib. VIII, cap. 13, pag. 201) , verba: «Ludi scenici, spectacula turpitudinum, et licentia vanitatum, non hominum vitiis, sed 0560B deorum vestrorum jussis Romae instituti sunt. Tolerabilius divinos honores deferretis illi Scipioni, quam deos ejusmodi coleretis.» Quamobrem postea ille haud dubitanter pronuntiat his ludis majorem invectum fuisse morum, quam corporum pestem; tametsi hujus sanandae causa constituti dicerentur.

Prius autem Lactantius: «Ludorum celebrationes,» inquit, «deorum festa sunt; siquidem ob natales eorum, vel templorum novorum aedificationes sunt constituti. Et primitus quidem venationes, quae vocantur munera, Saturno attributae sunt: ludi autem scenici Libero, circenses Neptuno. Paulatim vero et caeteris diis idem honos tribui coepit, singulique ludi numinibus eorum consecrati sunt, sicut Sisinnius Capito in libris Spectaculorum docet. Si quis igitur 0560C spectaculis interest, ad quae religionis gratia convenitur, discessit a Dei cultu, et ad deos se contulit, quorum natales et festa celebravit» (Lactan., lib. VI de vero Cultu, cap. 20, pag. 621) .

Tertullianus vero haec longefusius integro de Spectaculis libro prosequitur (Tertull., lib. de Spect., pag. 89, et seqq.) . In eo enim planissime demonstrat illos omnes solemnes gentilium ludos origine sua, titulis, et apparatu ita ad idololatriam pertinere, ut nulli christiano iis adesse, illosque spectare umquam licuerit. Quamobrem Arnobius dixit eos ab ethnicis, religionum inter officia deputari, quibus deos suos honorari arbitrabantur (Arnob., lib. VII, pag. 238) . Sed quomodo, oro te, dii ludis honorari poterant, qui turpissima agebantur obscoenitate?

0560D Duos autem tantum auctor noster nominatim appellat, Florales et Megalenses, quia singulos recensere longius fuisset, atque horum exemplo quid de aliis judicandum, omnes facile intelligebant.

Florales vero, sive Floralia, quemadmodum observavit Macrobius, ludi et festa erant, quae nomen et originem duxerunt a famosa meretrice, quae prius, sicut alibi annotavimus, Chloris nuncupata, hos ludos ex pecunia, turpi corporis quaestu coacta, institui voluit (Macrob., lib. I Saturnal., cap. 4; Dissert. in Minuc., cap. 18, art. 3) . Sed ut infamis adeo originis memoria obliterari facilius posset, eam, mutato nomine, Floram, appellaverunt, finxeruntque eam praesidere floribus. Verumtamen missam penitus noluerunt 0561A tam gratam sibi flagitiosae auctoris lasciviam. Nobis si fidem habendam dubites, illam Ovidio haud dubie non denegabis, cujus haec sunt de horum Floralium institutione carmina:

Convenere Patres, et si bene floreat annus,
Numinibus nostris annua festa vovent.
Annuimus votis, consul cum consule ludos
Posthumio Laenas persolvere mihi.
Quaerere conabar quare lascivia major
His foret in ludis, liberiorque jocus.
Sed mihi succurrit, nomen non esse severum,
Aptaque deliciis munera ferre deam. (Ovid., lib. V Fastor., § 3.)
Ibi vero ille varia in hisce ludis admissa lasciviae genera describit, quae si vacat, legere poteris. Consules porro ab eo notantur Posthumius Albinus, et M. Popilius Laena, a quibus hi ludi primum editi sunt. 0561B Si praeterea quaeras cur, cujus jussu, quo Urbis conditae anno instituti, ac quo anni die agerentur, his disces Plinii verbis: «Floralia quarto kalendas ejusdem,» maii, «instituerunt, Urbis anno DXIV, ex oraculis Sibyllae, ut omnia bene deflorescerent. Hunc Varro determinat; sole Tauri partem quartam decimam obtinente. Ergo si in hoc quatriduum inciderit plenilunium, fruges, et omnia, quae florebunt, laedi necesse erit» (Plin., lib. XVIII Hist. natur., cap. 19, pag. 527) . In fastis autem kalendariis notantur VI, kal. junii, et in kalendario Rustico sub maii mensis finem. Plura de ludis illis maxima obscoenitate et lascivia celebratis si desideres, adire poteris Varronem, Ciceronem, Suetonium, Martialem, Valerium Maximum, atque in primis Lactantium, 0561C qui erroris tamen cujusdam a Vos io arguitur, sed utrum jure, vel injuria suo loco expendemus (Varro., lib. IV de Ling. latin., pag. 18, lib. Rer. rust. cap. 1; Cic., orat. 4 in Verr., pag. 194; Suet. in Vit. Galb., 6, § 6; Val. Max., lib. II, cap. 10, § 8; Martial., lib. I, epigr. 3 et 36; August., lib. II de Civit. cap. 27, pag. 57) .

Megalenses vero ludi in Matris deum honorem, inspectis libris sibyllinis, decreti fuerant. Eo autem nomine appellatos perhibent, quia Pessinunte, unde dea illa, sive ejus effigies Romam asportata est, exstructum fuit celeberrimum illius templum, quod, Varrone attestante, Megalesion nuncupabatur. «Megalesia,» inquit ille, «dicta a Graecis, quod ex libris sibyllinis accersita ab Attalo, rege Pergami, 0561D prope murum Megalesion, ubi templum ejus deae, unde advecta Romam» (Varr., lib. V de Ling. latin., pag. 49) . At persuasum Scaliger habet corrupta esse ea verba Varronis, prope murum, et legendum Pessinunte, vel ἀπὸ μητρὸς μεγάλης, quamquam in priorem lectionem magis inclinet.

De his porro ludis, quorum Livius, aliique saepius meminere, sic oravit Cicero: «Quid ego de illis ludis loquar, quos in Palatio nostri majores ante templum, in ipso Matris magnae conspectu, Magalensibus fieri, celebrarique voluerunt? Qui sunt more institutisque maxime casti, solemnes, religiosi: quibus ludis primum ante populi consessum, senatui locum P. Africanus iterum consul ille major dedit . . . . . . . Ita 0562A ludos eos quorum religio tanta est, ut ex ultimis terris accersita, in hac urbe consederit; qui uni ludi, ne verbo quidem appellantur latino, ut vocabulo ipso et appetita religio externa, et Matris magnae nomine suscepta declaretur: hos ludos servi fecerunt, servi spectaverunt; tota denique, hoc aedile, servorum Megalesia fuerunt» (Liv., lib. XXIX, cap. 7; Cic. orat. 30, de harusp. Resp., pag. 432, lin. 36 et seqq.) .

Quanta autem religione, vel potius superstitione, hi aliique solemnes ludi ab ethnicis fierent, non solum ex his liquet Ciceronis verbis, sed eo potissimum, quod si quo vel minimo delicto polluti crederentur, postea majori cura et sollicitudine instaurari debebant. Quapropter Arnobius haec ad ipsosmet ethnicos verba fecit: «In cerimoniis vestris, rebusque divinis, 0562B postulionibus vestris locus est, et piaculis dicitur contracta esse commissio, si per imprudentiae lapsum, aut in verbo quispiam, aut sympuvio deerrarit, si cursu in solemnibus ludis, curriculisque divinis commissum, omnes statim in religiones clamatis sacras, si Ludius ( ms. Lydius) constitit, aut tibicem repente conticuit; aut si patrimus ille, qui vocitatur puer, omisit per ignorantiam lorum, aut terram tenere non potuit» (Arnob., lib IV, pag. 149) . Unde vero haec ille acceperit, si quis ex nobis sciscitetur, in promptu responsio est, illud delibatum ex jam citata Ciceronis oratione. Ibi etenim - «Si Ludius,» inquit, «constitit, aut tibicem repente conticuit, aut puer ille patrimus et matrimus, si terram non tenuit, aut tensam, aut lorum amisit, aut si aedilis verbo, aut si 0562C nutu aberravit, ludi sunt non rite facti, eaque errata expiantur, et mentes deorum immortalium, ludorum instauratione placantur» (Cicer., orat. 30, de Arusp. Resp., pag. 432, lin. 26) . Nos autem quidam monuerunt in hoc Ciceronis textu pro his verbis, aut si nutu aberravit, in quibusdam codicibus scriptum, aut sympulo aberravit. Arnobius tamen legisse videtur, aut sympuvio deerravit: sed eodem significatu. Sympulum siquidem et sympuvium significant fictilem calicem, quo vinum in sacrificiis libari solebat. Quibusdam vero dubium forsitan videtur utrum in ipso Arnobii textu nomen postulionibus adulteratum non sit, ac legi debeat postulationibus. Nam Cicero paulo ante citata a nobis ejus verba dixerat: «Postulationes decretas esse Jovi, Saturno, Neptuno, Telluri, diis coelestibus,» 0562D atque etiam postea: «Telluri postulatio debetur.» (Idem, ibid., lin. 8; et pag. 434, lin. 10; Guther., lib. IV de Jure pontif., cap. 15.) Gutherio tamen probatur illa Arnobii lectio postulionibus, atque ut omnem tollere scrupulum queat, contendit postulationes, diis superis factas, et inferis postuliones, quibus petebant hominem his devoveri. Verum etsi res ita esset, quo argumento conficietur Arnobium, ibi de diis inferis potius, quam superis fecisse sermonem. Si quid enimvero ex Cicerone, sicuti diximus, delibavit, de iisdem proculdubio, atque ille, diis superis loquitur. Addamus, si velis, nihil imperito, aut festinanti librario facilius, quam scribendo nomen postulionibus, has duas litteras, at, omittere. Nobis quidem non latet 0563A Varronem nomine postulionis, sic alicubi usum esse, ubi scripsit: «Deum Manium postulionem postulare, id est, civem fortissimum eodem mitti» (Varr., lib. IV de Ling. latin., pag. 35) . Sed Scaliger ibi delenda censet haec verba, id est, et postulionis nomine idem ac postulationis significari.

Quidquid porro pronuntiaveris, Arnobius ex ejusdem Ciceronis verbis ea adhuc sumpsisse videtur, quae de aliorum ludorum, propter servum, virgis in circo caesum et necatum, instauratione postea retulit (Arnob., lib. VII, pag. 244) . Sed haec infra a nobis aptiori loco enucleanda sunt.

Caeterum quo majori cultu et religione hi, aliique praefati solemnes ludi, ab ethnicis celebrabantur, eo evidentius inde ostenditur deos, qui in illis colebantur, 0563B falsos esse et commentitios, ac depravatam prorsus et corruptam fuisse eorumdem gentilium religionem. Nam in hisce ludis praeter alia plurima, diis plane indigna, agebantur tragoediae crudeles, et turpes comoediae, de quibus paulo ante disseruimus. Ab Arnobio autem nostro nominatim indicantur Sophoclis Trachiniae, Hercules Euripidis, et Plauti Amphitryo (Ibid., pag. 238 et seqq.) ; quae quidem comoediae, haud semel typis editae, in omnium manibus versantur. Huc accedit, quod quatuor comoediae Terentii notentur actae his ipsis, quos explicuimus, Megalensibus ludis. Quis autem nescit quantum in eis laesa irrisaque fuerit, si qui esse potuissent, deorum majestas?

Addit praeterea auctor noster actas adhuc fuisse 0563C publicis in ludis Atellanas, comoedias seu fabulas (Ibid., pag. 239) . Scire autem si velis, quae, et cur sic cognominatae sint, facile intelliges ex hisce Livii verbis: «Quod genus ludorum ab Oscis acceptum, tenuit juventus, nec ab histrionibus pollui passa est. Eo institutum manet, ut actores Atellanarum, nec tribu moveantur, et stipendia tamquam expertes ludicrae artis faciant» (Liv., lib. VII, cap. 2) . Atella vero Campaniae oppidum nunc Aversa; Osci vero erant Campaniae populi, qui turpibus, quandoquidem verbis saepe saepius abutebantur, inde, nomen obscoenum, ad rem aliquam turpem significandam, derivatum est. Eorum itaque comoediae Romam adductae, quoniam turpiores erant, Romana, vel, ut ait Valerius Maximus, italica severitate temperatae sunt 0563D (Val. Max., lib. II, cap. 4, § 4) . Donatus vero illarum obscoenitates, his verbis excusare frustra nititur: «Atellanae salibus et jocis compositae, quae in se non habent, nisi venustam elegantiam.» Nam Arnobius merito contendit has fabulas et comoedias aliis nec castiores esse, nec honestiores, neque deos minus indigne in illis, quam aliis tractari.

Quapropter ethnicos acriter corripit, qui perperam existimabant his solemnibus ludis, ac comoediis deos laetari, honorari, placari, iram et simultatem deponere, et hominibus, a quibus offensi erant, reconciliari. Qua enim dii laetitia perfundi, aliisque jucundis motibus affici possunt, visis tot tantisque comoediarum, uti jam dictum, et adhuc infra dicetur, 0564A obscoenitatibus, ludicra et infami personarum suarum repraesentatione, atque insuper, quemadmodum loquitur Arnobius, «stupidorum capitibus rasis, salapitarum sonitu, et fascinorum ingentium rubore» (Arnob., lib. VII, pag. 239) ? In hisce scilicet scenicis ludis quidam mimi et histriones, ridiculas stupidorum hominum, rasis capitibus, personas agebant, ac salapitarum sonitu, id est, alaparum ictibus, sonum edentibus, officii sui admonebantur. Quamobrem Tertullianus hanc insanam impudentissimorum hominum temeritatem sic irridet, et exagitat: «Placebit qui vultus suos novacula mutat? Infidelis erga faciem suam, quam non contentus Saturno, et Isidi, et Libero proximam facere, insuper contumeliis alaparum sic objicit, quasi de praecepto Domini ludat. 0564B Docet scilicet et diabolus verberandam maxillam patienter offerre?» (Tertull., lib. de Spectac., cap. 28.) Julius vero Capitolinus narrat quomodo stupidus quidam in scena adulterum uxoris Antonini Philosophi, eo praesente, nomine suo appellaverit (Capitolin., sub fin. Vit. Anton. philosoph.) . At nihil impudentius fascino, cujus nulla umquam, nisi ab aliquibus, quemadmodum Augustino, et auctore nostro, christianorum causam contra ethnicos, de infami deorum suorum impudicitia gloriantes, agentibus mentio fieri debuit (August., lib. VI de Civit., cap. 9, pag. 157) .

Quis autem non fateatur hinc ab Arnobio recte concludi stupenda prorsus caecitate captos fuisse gentiles (Arnob., lib. V, pag. 176 et 184) , qui credebant deos tam infamibus ludis et comoediis gaudere, 0564C coli atque placari? Non aliunde demum ortas esse censet adeo absurdas illorum opiniones, quam quod plane nescierint quid sit Deus, aut quae sint ejus natura, attributa et qualitates. De his porro ludis comoediis et tragoediis, de quibus jam disputavimus (Dissert. in Minuc., cap. 13, art. 1) , qui plura scire cupit, is legat Lilii Giraldi, Scaligeri, Camerarii, Casalis, Alberici gentilis, Fabricii, et aliorum de illis commentationes. Satis autem aperte ex his, quae dicta sunt, ab omnibus intelligitur vel illis solis gentilium deos, totamque eorum religionem funditus everti.