Articulus II. Expenduntur singula Arnobii argumenta, quibus insulsas ethnicorum, christianos publicarum omnium cladium et calamitatum causam esse nunquam non proclamantium criminationes funditus evertit, ac quomodo et quam evidenter demonstret ab ipso christianae religionis exordio ad suam usque aetatem, nihil contra statas naturae leges nec in coelo, nec in terris immutatum; saepius vero ante christianorum tempora gentes fuisse fame confectas, perniciososque accidisse grandinis casus, imbres lapidum, siccata flumina, pestes funestissimas, consumptas a muribus et locustis fruges, maximos terrae hiatus et motus.

0437D

Fatetur ingenue Arnobius gentilium argumentationem gravis plane et maximi esse momenti ac christianos omni odio habendos, atque adeo rejiciendam et exterminandam eorum religionem, si ipsi publicorum malorum, calamitatumque omnium causa fuerint. Sed hoc falsissimum esse inde primum demonstrat (Arnob., lib. I, pag. 2 et 3) , quod ab ipso religionis 0438A christianae exordio ad suam usque aetatem nihil contra statas naturae leges, neque in elementis, neque in solis, lunae, et astrorum cursu, neque in quatuor anni tempestatibus, neque in solita terrae animaliumque foecunditate, neque in publicis humanis rebus et disciplinis mutatum sit. Verum superiores publicas calamitates, rhetorica figura paulo nimium amplificasse pluribus fortasse videretur, nisi persuasum haud dubie illi fuisset toties, uti diximus, repetitam ad ethnicis obtrectationem tot exemplis esse refellendam, ut ad silendum, aut saltem ad pudendum adigerentur. Quamobrem Tertullianus in longa etiam earumdem, quae ante Christi ortum contigerant, cladium enumeratione diu versatur, nec secus ac noster auctor postea concludit: «Si pristinas clades 0438B comparemus, leviora nunc accidunt, ex quo christianos a Deo orbis accepit. Ex eo enim innocentia saeculi iniquitates temperavit, et deprecatores Dei esse coeperunt» (Tertullian., Apolog., cap. 40) . Sed haec ille, de quo nos suo loco, fusius alio in libro prosequitur (Idem, lib. de Pallio, cap. 27) .

Contra tamen objiciebant ethnici: «Pestilentias.» Arnobii verba sunt, «et siccitates, bella, frugum inopiam, locustas, mures, et grandines, resque alias noxias, quibus negotia incursantur humana, dii important, injuriis christianorum atque offensionibus exasperati» (Arnob., lib. I, pag. 3) . Sed haec ratio tam parvi levisque momenti Arnobio visa est, ut seipsa, absque ulla confutatione, corruere persuasum 0438C omnino habuerit. Quomodo enim, inquit, haec calamitatum nomina post christianae religionis primordium ethnicis cognita esse potuerunt, nisi antea contigerint? Et certe eas omnes prius accidisse ex ipsismet eorumdem ethnicorum annalibus evidentissime probatur. Quod quidem ille, quemadmodum postea Augustinus, facta cladium illarum enumeratione, ostendit (August., lib. III de Civit., cap. 17, pag. 73 et seqq) . Ab Orosio autem, ut id manifestum omnibus fieret, septem historiarum libros, hortante eodem Augustino editos fuisse jam animadvertimus. Quam recte porro id Orosius, probaverit a nobis, Deo favente, postea suo loco examinabitur. Interim vero a nobis ea clarius enucleanda sunt, quae ab Arnobio non satis clare explicantur.

0438D Narrat autem primo gentes fame saepe confectas. At nemo est, qui nesciat quo quantaque illius exempla in gentilium historiis occurrant. Pauca ex pluribus si tibi proferri velis, ea quae Josephi patriarchae tempore fuit, praetermissa (Genes., cap. 41 et seq.) , ex Livio disces tantam fuisse, Proculo Geganio Macerino, et L. Menenio Lanato consulibus, famem frugumque inopiam, ut «multi ex plebe spe amissa, potius quam ut cruciarentur trahendo animam, capitibus obvolutis, se in Tiberim praecipitaverint (Liv., lib. IV, cap. 12) . Quamobrem pulchre Augustinus ab ethnicis petit ubi tunc essent dii, qui hominibus cultui suo addictissimi opem nullam tulerunt (August., lib. III de Civit, cap. 17, pag. 74) . Scribit quoque Dionysius Halicarnasseus alteram partem 0439A Maeonum, teste Herodoto, cum diu fame laborassent, ea tandem nimium urgente, paternis cessisse agris, et in Umbriam venisse (Dionys. Halicar., lib. I Antiquit. rom., pag. 21) . Denique, ut plura mittamus, in Eusebiano chronico ad annum 2022, et post ortum Christi octavum notatur, «fames, Rome ita, ingens facta, ut quinque modii venderentur denariis XXVII, semis.» Tunc autem christianorum nomen neque ibi, neque alibi auditum adhuc fuerat.

Frequentissimos deinde grandinis casus, atque etiam saxeos imbres antea accidisse objicit Arnobius. Et certe Horatius multas tempestates, ac nominatim dirae prorsus grandinis non in christianorum, sed occisi a gentilibus Caesaris vindictam, uti putabat, obortas his cecinit versibus:

0439B Jam satis terris nivis atque dirae
Grandinis misit Pater, et rubente
Dextera sacras jaculatus arces
Terruit orbem, etc. (Horat., lib. I, od. 2.)

Deinde vero Arnobius: «In litteris priscis,» inquit, «comprehensum et compositum videmus imbres saxeos totas saepe comminuisse regiones» (Arnob., lib. I, pag. 4) . At lapidum imbres ante christianorum tempora memorat Cicero: «Quid cum saepe,» ait ille, «lapidum, sanguinis nonnunquam, terrae interdum, quondam etiam lactis imber defluxit» (Cic., lib. II de Divinat., pag. 271) . Livius autem narrat post Cannensem cladem pluisse lapidibus: 0439C «Tempestates,» inquit, «foedae fuere. In Albano monte biduum continenter lapidibus pluit: tacta de coelo multa, duae in Capitolio aedes, vallum in castris multis locis supra Suessulam, et duo vigiles exanimati: murus turresque quaedam Cumis non icte modo fulminibus, sed etiam decussa. Reate saxum ingens visum volitare; Sol rubere solito magis, sanguineoque similis» (Liv., lib. XXV, cap. 7) . Testatum quoque facit inspectos Sybillarum libros propter crebrius uno eodemque anno de coelo lapidatum. Paulo antea dixerat factum novendiale sacrum, propterea quod de coelo lapidatum fuisset. Plura si velis, adi Tibullum, Valerium Maximum, Strabonem, Solinum, et Salmasii in hujus librum annotationes 0439D (Idem., lib. XXIX, cap. 10; Tibull., lib. II, eleg. 5, vers. 68; Valer. Max., lib. I, cap. 6, § 5; Strab., lib. IV Geogr., pag. 82 et seqq.; Solin., cap. 2, pag. 12) .

Ad haec vero scribit auctor noster: «Flumina ingentia limis inaruisse siccatis» (Arnob., lib. II, pag. 4) . Quod sane praeter alios Virgilius his confirmat carminibus:

Videas et flumina sicca,
Aret ager, vitio moriens sitit aeris herba. (Virgil., Eclog. 7, vers. 56 et seqq.)
Nostrum autem ad propositum illud maxime facit, quod Seneca non christianorum impietati, quemadmodum alii ethnici, sed naturalibus causis fluminum ascribit siccitatem (Senec., lib. III Natural. quaest., cap. 10 et seqq. pag. 430) .

Pestilentiae etiam contagia, sicuti Arnobius loquitur, 0440A humanum genus usserunt ac depopulata sunt. ( Arnob. loc. cit.). Quis autem, amabo te, id ignorare potest, qui extremis digitis veterum Auctorum Livii, Eusebii, Orosii, aliorumque scripta attigerit? Augustinus quoque eadem argumentandi ratione premit ethnicos, pluresque ex citato a nobis Livio pestilentias illis objicit. Nec paulo leviori brachio telum hoc in eos vibrari potest ex proxime laudato Seneca, qui naturalem quoque pestis rationem reddere conatur (Liv., lib. I, cap. 31, lib. III, p. 6; Euseb., in chron.; Orosi., lib. II, cap. 12, 13, etc.; August., lib. III de Civit., cap. 17, pag. 74, et cap. 31, pag. 88; Senec., lib. VII Natural. quaest., cap. 27 et 28, pag. 463) .

Praeterea urget auctor noster a locustis et muribus 0440B omne frugum genus corrosum atque consumptum (Arnob., lib. I, pag. 4) . A Livio autem memoriae proditum legimus tantas a mari locustarum nubes vento in Apuliam repente illatas, ut examinibus suis agros late operuerint, atque ad eam frugum pestem tollendam missum fuisse C. Licinium praetorem designatum (Liv., lib. XLII, cap. 10, et lib. XXX, cap. 2) . Narrat insuper circa Capuam omnem agrum oppletum alia ingenti earumdem locustrarum multitudine, quas quidem unde advenissent parum constabat. Sed audiendus est Augustinus, qui ex hac locustarum, ac superiori pestis calamitate eodem plane, atque Arnobius, modo contra gentiles argumentatur: «Locustarum in Africa,» inquit, «multitudinem prodigii similem fuisse, cum jam esset populi Romani provincia, 0440C litteris mondaverunt: consumptis enim frugibus foliisque lignorum ingenti, atque inaestimabili nube in mare dicunt esse dejectam. Qua mortua redditaque littoribus, atque hinc aere corrupto, tantam ortam pestilentiam, ut in solo regno Masinissae, octingenta hominum millia periisse referantur, et multo amplius in terris littoribus proximis . . . Talis itaque vanitas, qualem ferimus, eique respondere compellimur, quis horum non christianae religioni tribueret, si temporibus christianis videret.» (August., lib. III de Civit., cap. 31, pag. 88) . Eadem hisce de locustis prodidit Orosius, quem consule, sicut et de aliis Cornelium Tacitum, atque etiam Bochartum, qui plura de locustis disputat (Oros., lib. V, cap. 11; Corn. Tacit., 0440D lib. XV, post initium; Bochart., lib. IV de sacr. Script. anim., cap. 1 et seqq.) .

Prosequitur Arnobius (lib. I, pag. 4) , et addit urbes atque civitates tremefactas validissimis terrae motibus, et maximis ejus hiatibus interceptas. Testis horum nobis est Plinius, qui de motibus terrae hunc scribit in modum: «Motus terrae sileantur, et quidquid est, ubi saltem busta urbium exstant simul ac terrae miracula potius dicamus, quam scelera naturae» (Plin., lib. II Hist., natur., cap. 92, pag. 239) , multo minus christianorum, ut recte auctor noster arguit. Prius vero idem Plinius de utroque terrae motu et hiatu: «Varie terra quatitur,» inquit, «et mira eduntur opera, alibi prostratis moenibus, alibi profunde hiatu haustis» (Idem. eodem lib., cap. 79 et 80, pag. 231 et seqq.) . Atque ibi de illis plura, quae 0441A legere poteris, memoriae mandavit (Idem. lib. cit., cap. 84, pag. 234) . At maximum post hominum memoriam terrae motum, imperante Tiberio, contigisse asserit, quippe quo duodecim Asiae urbes subversae fuerint. Memimere etiam hujus terrae motus, Strabo et Suetonius, atque ei adjunctum terrae hiatum his Tacitus narrat verbis: «Eodem anno duodecim celebres Asiae urbes conlapsae, nocturno terrae motu, quo improvisior graviorque pestis fuit. Neque solitum in tali casu effugium subveniebat in aperta prorumpendi; quia diductis terris hauriebantur. Sedisse immensos montes, visa in arduo, quae plana fuerant, effulsisse inter ruinam ignes memorant» (Strabo, lib. XII Geogr., p. 578; Sueton., in vita Tiberii, § 49; 0441B Tacit., lib. II Annal., § 7) . In Eusebii autem chronico haec ad septimum Tiberii annum referuntur, ac tredecim collapsae urbes suis ibi appellantur nominibus. Plurium autem terrae motuum, qui superioribus aetatibus acciderant fit ibidem mentio. Denique ut multa taceamus, Cicero, Coelio teste citato, narrat «eo ipso tempore,» quo Flaminius contra Hannibalem pugnabat, «tantos terrae motus in Liguribus, Gallia, compluribusque insulis, totaque Italia factos esse, ut multa oppida corruerint, multis locis labes facta sit, fluminaque in contrarias partes fluxerint, atque in omnes mare influxerit» (Cic., lib. I de Divinat., pag. 268, lin. 40 et seqq.) . Sed alias nec minores quidem calamitates ille postea recenset (Ibid., pag. 271, lin. 0441C 27 et seqq.) . Quamobrem Apuleius: «Immodicis,» ait, «tremoribus terrarum dissiluisse humum, et interceptas urbes cum populis saepe cognovimus.» Tertullianus autem, eodem plane argumento ethnicos refellendo, his objectat Corinthium mare motu terrae exhaustum (Apul., lib. de Mundo, pag. 408; Tertullian., Apolog., cap. 40) .

Tantum porro abest, ut his et similibus inordinatis casibus contra religionis christianae veritatem aliquid confici possit; quin potius Cleanthes apud Ciceronem ex illis concludit in animis hominum informatas esse deorum, et vis cujusdam coelestis ac divinae notiones (Cicer., lib. II de Nat. deor., pag. 215) . Melius proculdubio unius aequissimi et omnipotentis Dei notiones dixisset. Sed in hunc Ciceronis 0441D locum consule Lescalopieri observationes, ac de terrae motibus et hiatibus, eorumque effectibus et causis Senecae libros, atque etiam Strabonem qui plurima eorum, quae dicta sunt exempla protulit (Senec., lib. VI Natur. quaest., pag. 454 et seq., et cap. 21 et seqq., pag. 451 et seqq.; Strabo, lib. I Geogr., pag. 58, et seqq., et alibi) .