Articulus I. Ejus Vitae Synopsis.

0189D

De Commodiano quid veteres meminerint?—Commodiani primus veterum meminit Gennadius, ejusque characterem satis bene his verbis expressit : «Commodianus, inquit, dum inter saeculares litteras etiam nostras legit, occasionem accepit fidei. Factus itaque christianus, et volens aliquid studiorum suorum muneris offerre Christo, suae salutis auctori, scripsit mediocri sermone, quasi versu librum adversum paganos. 0190D Et quia parum nostrarum attigerat litterarum, magis illorum destruere potuit dogmata, quam nostra firmare. Unde et de divinis repromissionibus adversum illos vili satis et crasso, ut ita dixerim, sensu disseruit, illis stuporem et nobis desperationem incutiens, Tertullianum et Lactantium, et Papiam auctores secutus . Moralem sane doctrinam, et maxime 0191A voluntariae paupertatis amorem optime prosecutus, studentibus inculcavit». Haec Gennadius: ex quo paucula Honorius quoque Augustodunensis . Sed post massiliensem presbyterum meminit etiam Commodiani Gelasius romanus pontifex, illius opus inter aprocrypha in suo decreto recensens.

Auctor Gazaeum se nominat, cur vero?—Cujas vero fuerit hic auctor, plane incompertum, tacentibus de patria ejus antiquis scriptoribus. Nonnulli eum Italis ac Romanis ascribunt. Qui eum Afrum fuisse putant, conjecturam adhibent non plane contemnendam. Gazaeum quidem se ipsum vocat : utrum autem a Gaza Palaestinae urbe, quis tuto adfirmarit? Atqui vero propius eruditis videtur , ipsum propterea ita se appellasse, quod in christianorum coetum admissus, 0191B e gazophylacio, seu Ecclesiae thesauro victum acciperet. Quam quidem conjecturam ipsemet confirmare censetur, dum mendicum Christi se nominat, uti ex instructionis ultimae litteris, quae versus inchoant, retro sursum legendis, comperimus.

Afer existimatur. Utut sit, Dodwellus Afrum fuisse Commodianum ex eo conjicit quod multa suis instructionibus habeat cum sancto Cypriano communia. In eamdem porro sententiam praeiverat Rigaltius : quo judice, stylus auctoris africanae ferociae rusticitatem sapit; quae tamen ad acumina Tertulliani, Cypriani, Minucii non infrequenter alludit. Suadere insuper videntur judice Caveo , quae usurpat vocabula, afris scriptoribus pene propria, Zabulus, Zacones, etc.

0191C Ex ethnica superstitione ad fidem Christi conversus, libellum composuit. Instructiones adversus gentium Deos inscriptum.—Ortu et cultu fuisse ethnicum, satis indicat ipse cum in praefatione , tum dum alibi gentiles sic alloquitur :

Et ego, qui moneo, idem fui, nescius errans.
Inde Instructione LXI, se de cloaca levatum dicit, id est, de saeculo, de idololatria. Cum igitur religionis 0192A christianae expers, ethnicae vero superstitioni adhuc addictus esset Commodianus, et in tenebris superstitiosarum et impiarum gentium versaretur, Dei munere accidit, ut sacris litteris evolvendis incumbens, ex earum lectione e nocte illa sensim emergeret, ac coelesti lumine collustratus, Christo nomen daret : quod quidem evenisse item Justino Martyri, Tatiano, aliisque, ex eorum monumentis probe novimus. Doctrina itaque salutari confirmatus, fideique zelo accensus, ad expugnandos imprimis divinae veritatis hostium errores se convertit, operamque suam in refellendis illorum erroribus posuit; hujus igitur instituti causa libellum conscripsit sub titulo: Instructiones adversus gentium Deos pro christiana disciplina. Perstrinxit in ea falsa gentium numina, pravosque 0192B cultus, et quamvis ingenii atque artis praestantia heic minus appareat, satis tamen singularem sanctimoniam, verumque, nec simulatum erga Deum amorem declaravit.

Tempus inquiritur, quo claruit Commodianus.—De aetate, qua vixerit Commodianus, eruditi non conveniunt. Rigaltius , Dupinius , Ceillierius floruisse eum putant Constantini Magni imperio, atque sub pontificatu sancti Sylvestri, cujus pontificis in scriptis suis Commodianum meminisse, communi eruditorum opinione fertur. Antiquiorem tamen ac Cypriano vel aequalem, vel supparem fuisse Dodwellus censuit ; quare Caveus, cum in prima Commentarii sui de scriptoribus ecclesiasticis editione, inter quarti saeculi scriptores Commodianum recensuisset, 0192C in altera Oxoniensi editione Dodwelli conjecturis motus in eadem cum ipso sententiam abiit. Ad tempora saeculi secundi vergentis, sive desinentis eumdem refert Sebastianus Pauli , clericus regularis in dissertatione italice edita Neapoli, 1714, in 8º de Poesi Ss. Patrum graecorum, latinorumque in primis Ecclesiae Christi saeculis.

Gennadius expensus.—Si vero Gennadium audiamus, statuendum videtur saeculo IV, ut nimium, vixisse Commodianum: ait enim, ipsum Tertullianum et Lactantium, et Papiam auctores fuisse secutum. Atque hanc fuisse quidem Gennadii sententiam plerique existimarunt. Verum si ejus verba penitius inspiciantur, non sunt fortasse de nostri scriptoris aetate intelligenda, sed potius de placitis nonnullis, quae re vera 0192D cum iis auctoribus habuisse communia Commodianus comperitur: alioquin dicendus esset presbyter ille massiliensis censuisse, Papiam Tertulliano et Lactantio fuisse posteriorem, quem videlicet scriptoribus illis subjiciat; quod sane affirmare non ausim: ut proinde, meo quidem judicio, illud solum iis verbis 0193A insinuasse Gennadius videatur, Commodianum alicubi sectatum fuisse, quae Papias primum, deinde Tertullianus, ac postea Lactantius minus recte tradiderunt.

Rigaltii sententia minus probatur.—Utcumque sit, Rigaltius Gennadii auctoritate, uti videtur, permotus, ejusque verba de Commodiani aetate accipiens; eam praeterea ex ipsius auctoris instructionibus confirmare aggressus est : ratus nimirum temporis notationem sibi fuisse detectam qua illum Sylvestro romano pontifici, atque adeo Constantino Magno coaevum statueret. In quam quidem rigaltianam sententiam tantum non omnes eruditi deinceps concessere.

Dodwelliana potior videtur.—Verum Henricus 0193B Dodwellus in antiquitatis indagatione rimator acerrimus, postquam verae lectioni, Sirmondo tamen praeeunte, Commodiani locum restituisset, a Rigaltio sollicitatum, quo suae causae praesidium quaereret; integrum deinde perlustrans opusculum, saevientibus adhuc Ecclesiae persecutionibus illud fuisse conscriptum perspexit; adeoque Commodianum Cypriano potius, quam Sylvestro extitisse propriorem edocuit. Et viri quidem Critici pleraque argumenta sunt ejusmodi, quae ad assensum extorquendum plurimum valere videantur: eaque strictim saltem in medium proferre animus est, cum plurimis haud praesto sit dissertatio de Commodiani aetate, quam V. C. Annalibus Velleianis, Quintilianeis, et Statianis subjecit Oxonii, 1698, in-8º.

0193C Dodwelli sententia summatim a Caveo exposita.—Dodwelli sententiam summatim exponit perdoctus Caveus ita disserens : «Notandum igitur 1º Commodianum ducentos tantum a Christo annos numerare. Instruct. VI, vers. 2, gentiles ita alloquitur:

Et si parvulitas sic sensit, cur annis ducentis
Fuistis infantes? numquid et semper eritis?
Fatendum est, ducentos hoc loco annos non stricte esse intelligendos, quasi non fuerint paulo plures. Veres enim nondum adinventa accurata aerae christianae Epocha, annos a Christo nato ad suam usque aetatem computantes, numero plerumque rotundo loqui solent, et in fine seculi proxime elapsi subsistere, resecto, plus minusque fuerit, quod excurrit, tempore. Quandoque et ita se explicat Arnobius, lib. I, 0193D pag. 9: Trecenti sunt anni ferme, minus vel plus aliquid, ex quo coepimus esse christiani. Nec aliter olim Ennius, septingenti sunt, paulo plus aut minus, anni. Verum hoc numquam ab iis factum est, ubi qui supra numerum excurrunt anni, integrum istius saeculi spatium occupant; multo minus, ubi alterum etiam comprehendunt. Etiamsi igitur nondum exacto saeculo tertio, ducentos annos dicere potuit Commodianus, tamen ultra labentem currentis saeculi partem, nulla ratione extendi queunt. Invicto plane argumento, nulloque sophismate eludendo, auctorem nostrum 0194A intra tertii saeculi limites esse coercendum.

«Scripsit Commodianus vel pace vixdum plene reddita, vel persecutione mox expectanda. Hinc pacem subdolam vocat, Instruct. LXV; et persecutionem instare dicit: agonia summe propinqua, Instruct. LIII, V. 10. Fideles monet, ut martyribus assistant, seu, ut ipsius verbo utar, admartyrizent, Instruct. LVIII, v. 19, ubi etiam describit pugnam cum tristitia, et palmam, quae victoriae donatur, Instruct. LXII. Agit de iis, qui martyrium affectare prae se ferebant, Instruct. LX, V. 1: Pastor si confessus fuerit, id est, interpretante Rigaltio, si de nomine interrogatus, clare et constanter responderit, Sum Christianus; si thus acerae profanorum imponere jussus, fortiter abnuendo clamaverit, non facio, geminavit agonem. Et, 0194B ne plura congeram, Caesarem Tyrannum vocat Instr. XXIII, V. 14. Haec aliaque plura saeculo tertio optime congruunt, quando cessante persecutione Deciana, pacem sub Gallieno redditam, infirmam quidem, et instabilem, persecutio sub Aureliano mox interrupit; Sylvestri vero temporibus convenire nequeunt. Constantino enim rerum in Occidente potito, quieta ac tranquilla erant omnia; nullus a gentilibus persecutionis metus. Vivebant Christiani sub ejus patrocinio tuti, legibus muniti, privilegiis ornati, divitiis et dignitatibus aucti, magistratus ubique, imperatoris exemplo, propitios et benevolos experti.

«Tota scribendi ratio aevi Cypriani ingenium, mores, et disciplinam imitatur. Iisdem pene cum Tertulliano et Cypriano loquendi modis non raro 0194C utitur, ut ubique observat Rigaltius. Novati schisma carpere videtur, Instruct. XLII. Reprehendit eos, Instruct. LXI, qui dum fratres adversante mundo, sub armis laborarent, ipsi farti opibus, nec pugnarent, nec pugnanti se sisterent, et cum viderent fratrem causa schismatis abstentum, optabant nihilominus in castris pacem, indulgentiam nempe lapsis dandam, antequam pax Ecclesiae redderetur. Instruct. LVII, disciplinam non esse nimia indulgentia laxandam contendit. Instruct. LII, duo desertorum genera constituit: Est alius nequam, qui scilicet sacrificat idolo; alius in parte recedit, qui praesidi offert libellum, concussori pecuniam, ne in Capitolium sacrificaturus pertrahatur. Respicit, inquit Rigaltius, thurificatos, et libellaticos; et hi quidem posteriores vix alio, 0194D quam aevo Cyprianico, memorantur. Infinitus essem, si omnia recenserem, quae de poenitentibus, de martyrii zelo, de fuga in persecutione, de schismaticorum studiis, de pompa funerum, de filiis sub persecutione defunctis non lugendis, de Judaeis, etc., cum Cypriano communia habet.

«Nulla, ne quidem levissima in toto hoc libello victoriae a Constantino, de Maxentio nuper reportatae, nulla signi crucis in coelo miraculose apparentis, nulla gloriae et felicitatis Constantini, vel immunitatum Ecclesiae concessarum mentio, quod tamen ab homine immenso suae religionis zelo flagrante, merito expectari poterat. Argumentum fateor negativum, 0195A sed quod non levem, apud aequos rerum aestimatores, vim atque auctoritatem habet.

«His ita expositis, restat, ut communem de tempore Sylvestri papae sententiam breviter excutiamus. Ejus unica quidem basis et fundamentum est ipsius Commodiani locus, prout in editis habetur Instruct. XXXIII, v. 5, ubi gentiles ad Ecclesiam invitat:

Intrate stabulis sylvestri ad praesepe pastoris.
Verum haec non sunt ipsius Commodiani, sed ingenii potius Rigaltiani commentum, et longe aliud respicere videntur. In codice Sirmondiano, ex quo descripsit Rigaltius, verba, ipsomet fatente, ita se habent:

0195B Intrate stabulis sylvestri ad praesepia tauri.
Alloquitur gentiles nempe, tamquam belluinis animis, moribusque praeditos. Hinc versu praecedenti, corda fera et exasperata; Instruct. XXXV, v. 1, Indomita cervis; v. 5, Noli pecus esse ferinum; V, 17, Quasi bestius errans. Hos igitur, instar taurorum, in sylvis campisque palantes invitat, ut Ecclesiae stabula intrarent, ut ad Christi praesepe accederent; ubi, ut verbis proxime sequentibus loquitur, latronibus tuti sub regia tecta manerent. Non dubito igitur, quin cum cl. Dodwello levi mutatione legendum sit: Intrate stabula Sylvestris ad praesepia tauri: Sylvestris plurali numero pro Sylvestreis; utroque enim modo scribebant veteres.»—Haec hactenus, et forsan plus satis ex doctissimo Caveo. Hic solummodo adhuc observo, quod Sirmondus legit: Intrate stabiles vestra 0195C ad praesepia tauri. In apographo autem erat: Intrate stabilis Sylvestri ad praesepia tauri. Tandem observo, quod cl. Schroeckhius in historia christiana parte IV, pag. 489 et cl. Oelrichs sententiae dodwellianae accedant.