Articulus Primus. Analysis libri primi.

Ab ipso operis sui exordio Arnobius declarat illud a se susceptum, ut veterem ac saepius repetitam propulsaret calumniam, qua ethnini propter abdicatum repudiatumque a christianis falsorum deorum cultum, eos publicarum omnium calamitatum ac malorum causam et auctores esse tam falso, quam temere accusabant. Quo autem gravior est haec criminatio, eo ille magis ad eam, sepositis tamen partium studiis, refellendam impulsum se fuisse profitetur; ne cunctis silentibus christianis, aut vera videretur aliquibus, 0365B aut ethnici causam se obtinuisse gloriarentur.

Manifestum itaque facit a christianae religionis ortu ad sua usque tempora, nihil in elementorum qualitatibus, in tota mundi machina, in astrorum cursu, in tempestatum, dierum, ac noctium vicissitudine, in telluris et animalium foecunditate, in privatis publicisque hominum negotiis, ac solito vivendi genere aut mutatum, aut relaxatum, et dissolutum.

Neque sinit sibi ab ethnicis objici propter deos impietate, sceleribus, ac contemptu christianorum offensos, mundum pestilentia, grandinibus, sterilitate, bellis, aliisque calamitatibus obrui. Ex ipsis siquidem gentilium historiis atque annalibus compertum habemus homines ante auditum umquam christianorum 0365C nomen vexatos fuisse aut iisdem, aut frequentioribus, atque majoribus etiam claribus, lapidum imbre, terrae motibus et hiatibus, diluvio, incendio, ferarum crudelitate, veneno serpentum, atque urbium integrarum eversione ac ruina. Certum quoque est tam crudelia bella ab Atlanticis, Assyriis, Bactrianis, Persis, Graecis, Trojanis, et Romanis, a Nino, Zoroastre, Xerxe, Alexandro Magno, et aliis olim gesta fuisse, quam post Christi ortum imminuta fuerunt.

Unde ergo, inquiebant ethnici, tot tantisque malis mundus premitur, ac tantum non opprimitur? Quid ad me, respondet Arnobius? Non mei muneris est, inquit, occultas illas rationes pandere, qui ad scribendum 0366A ideo tantum animum appuli, ut religionem christianam ab iniquissimis calumniis vindicarem. Quid vero, pergit ille, si haec ad causas naturales referenda sunt, ad acrem vehementemque elementorum impulsum, ad varios siderum motus, ad certas rerum vicissitudines, ex quibus bona et mala fluunt, refluunt, ac reciprocantur? Praeterea, quae hominibus, omnia commoditate sua metientibus, mala videntur, ea certe toti naturae et mundo utilia sunt. Quod quidem auctor noster Platonis auctoritate, variisque nautarum, solis, torrentis, pluviae, hyemis, aestatis, veratri, luporum, et serpentium exemplis confirmat. Inde autem ille colligit superbi esse hominis has abditas causas rimari; nisi prius noverit quis, 0366B et unde ipse, ac cur mundus creatus sit.

Quam praepostere autem ethnici in christianos, trecentis circiter abhinc annis exortos, mala omnia refundenda esse clamitarent, eo adhuc ille scite coarguit, quod mediis post eorum ortum annis et temporibus, innumerabiles victoriae reportatae, prolati Romanorum fines, maximaque annonae fuit abundantia.

Contra tamen urgebant gentiles per illa ipsa tempora, aequo deorum in christianos odio, vastatos aliquando sterilitate agros, et bella nonnumquam infeliciter confecta. Quid ergo, ait auctor noster? Numquid dii mira plane inconstantia dici possunt injuriarum sibi a christianis illatarum alternis vicibus 0366C memores et immemores? Praeterea christiani ubique terrarum cum omnibus nationibus permisti vivebant. Quo ergo jure adseri potest in eorum ultionem a Romanis victos fuisse Alamannos, Persas et Scythas; muribus et locustis corrosam consumptamque Asiam ac Syriam, minime vero Hispaniam et Galliam; Getulos et Tinguitanos frugum laborasse inopia, Mauros vero atque Nomadas amplissima messe locupletatos, hos denique fame enectos, alios in eadem civitate rerum omnium copia abundasse? Nam si quae deorum fuisset aequitas et justitia, omnium sane illorum populorum, cum quibus christiani aequaliter degebant, una eademque esse debebat sors et fortuna.

0367A Post haec Arnobius variis rationibus demonstrat iram in deos immortales cadere omnino non posse. Quid ergo dictu magis absurdum, quam illos ob illatas sibi a christianis injurias ira sic incitatos; ut earum poenas, tam ab ipsis, quam ab insontibus, uti aiebant, ethnicis ullo absque discrimine repetierint? Nam facile poterant separatim reos suppliciis, ac bene meritos beneficiis adficere. Dii enim coelestes si qui sint, non possunt aut gentilium adulatione deliniri, aut propter christianorum contemptum dolere, atque irasci. Quamobrem auctor noster concludit has ridiculas criminationes sola haruspicum, ariolorum, et vatum avaritia esse confictas.

Neque minori impudentia ethnici objectabant deos ideo in homines saevire; quia christiani quosdam hactenus 0367B inauditos cultus in totum orbem terrarum invexerant. Unum quippe ac verum Deum, rerumque omnium dominum, intimas cordis nostri cogitationes cognoscentem, venerantur, colunt, diligunt, et quotidie invocant. Qui vero hujus veri Dei cultum damnat, is sive Jupiter, sive Apollo, aut alius dicatur, Dei nomen non meretur. Sed quia tempus nondum erat patefacere quinam hi aliique gentilium dii sint, ibi auctor noster palam profitetur hanc esse totius christianae religionis summam. Deum illum verum et unicum, sicut Christus docuit, animo sincero, ac prostrato corpore colore, adorare, collatisque precibus, ab illo deposcere vera bona, et honesta, ac vitae morumque innocentiam. Quis autem inficias iverit meliorem 0367C esse horum causam, quam eorum, qui Grandules, Aios Locutios, Limentinos, Faunos, Fatuas, genios civitatum, Pausos, Bellonas adorant ac reverentur? Verumtamen dii hos impune ferunt, sinuntque publica scortis et meretricibus sacra fieri, magnifica felibus, scarabaeis, et buculis exaedificari templa, cum ira in christianos perciti, inhibent ne ab illis summus adoretur Pater, a quo illi ipsimet gentilium dii accipere debuerant quidquid numinis, potestatis, immortalitatis habere creduntur.

Sed ut id manifestius pateat, ex effectibus Arnobius probat, illum verum Deum rerum omnium esse opificem, Apolline, Mercurio, et aliis, omnibus fictitiis numinibus antiquiorem, infinitum, ingenitum, immortalem, aeternum, nulloque loco, et nulla corporea 0367D forma circumscriptum. Quapropter sicuti mirum non est, si quis, qualis, quantusque sit ignoretur, ita summae dementiae est in dubium vocare utrum ille revera existat. Non defuerunt tamen philosophi, qui aut illud negaveruut, aut semper exquisierunt, vel qui fortuitis casibus atomorumque concursionibus omnia fabricata fuisse opinabantur. Sed cum stultis adsertionibus contradicere majoris stultitiae sit, ea propter Arnobius, his praetermissis, cuilibet a natura insitum esse adserit; ut hunc agnoscat regem summum, et omnium moderatorem. Quin immo haud dubitanter adseverat fore, ut animalia et saxa ipsa, si forte loquerentur, id aperte palamque clamarent. Frustra igitur ethnici Jovem summum deum praedicant. Summus etenim Deus ingenitus et aeternus est. 0368A At quis nescit Jovem non solum fratres habuisse, sed avos etiam et avias, patrem et matrem, ex quibus solito hominum more natus est? Ethnici itaque si hunc Jovem, non colerent, sed una esset illorum atque christianorum religio, nulla amplius foret Jovis ira, aut si quae esset, falsam patefaceret illius divinitatem.

Instabant nihilominus ethnici deos suos christianis esse infensos, non propterea quidem quod Deum omnipotentem venerarentur; sed quia hominem natum, infami crucis supplicio interemptum, Deum esse contendentes, quotidianis eum supplicationibus adorarent. Verum ab iisdem ethnicis quaerit Arnobius quinam illi sint dii, qui Christum a nobis coli indigne ferebant. Non Janus, inquit, non Saturnus, 0368B Fauna, Bona dea, Indigetes, Aesculapius, Liber pater, Mercurius, Diana, Apollo, Venus, Ceres, Proserpina, Hercules, Titanes, Bocores, Apis seu Serapis, Isis, et Opis filii, quos humano more genitos, non secus atque alios homines vixisse, et mortuos esse antiquissimae gentilium historiae prodiderunt. Numquid enim voluerunt se ab ethnicis coli, ac pristinae conditionis suae immemores, christianos Christum colentes sine maximis irae motibus ferre non valuerunt?

Fas vero si ethnicis fuit quosdam in deorum propter collata sibi, ut putabant, beneficia numerum referre, Liberum scilicet propter vini, Cererem panis, Aesculapium herbarum, Minervam oleae, Triptolemum aratri inventionem, atque Herculem, propter 0368C devicta monstra; quanto magis Christus divino honore ab hominibus habendus est, qui illis longe majora et infinita abundantissime contulit, qui vera Dei cognitione nos imbuendo, superbiam nostram frangendo, a falsis opinionibus, atque impio deorum cultu ad veram, uti ipse Arnobius salutari experientia noverat, religionem traduxit?

At ille, inquiebant ethnici, crucis patibulo affixus interiit. Quid inde? Non enim mors Christi, sicuti nec Pythagorae, nec Socratis, illorum doctrinae egregiisque factis ullum attulit detrimentum. Quid vero, quod nulla mortis infamia innocens homo, quemadmodum Aquilius, Trebonius, et Regulus inuri umquam potest? Quid insuper irrisione magis dignum hac argumentatione gentilium, qui Liberum patrem 0368D a Titanibus membratim discerptum. Aesculapium fulmine perculsum, Herculem vivum combustum, Atym abscissum, Romulum a senatoribus occisum, superstitioso cultu aedificatisque templis honorabant?

Christus porro a summo Rege ad nos missus, innumeris, quae patravit, miraculis tam certo, quam evidenter verus esse Deus comprobatur. Neque enim magica virtute, uti quidam impudentissime mentiebantur, ea perfecit; qui solo suo verbo et nomine quaelibet morborum genera sanavit, fugavit daemonas, ventorum procellarumque sedavit turbines, sicco pede mare calcavit, alios seque ipsum suscitavit a mortuis, ac postea plurimis sese praebuit videndum; qui dedit discipulis omnium linguis, etiam sibi incognitis, loquendi facultatem; qui totum mundum doctrina 0369A sua repente complevit; qui vatibus et haruspicibus silentium imposuit, ac magorum penitus comminuit arrogantiam.

Neque his opponi poterant curatae ab ethnicorum diis infirmae nonnullorum hominum valetudines. Nam hoc interim gratis dato, certum erat a nullo umquam gentilium deo, sicuti a Christo, aegris hominibus, sola adhibita manu aut voce, redditam sanitatem. Gratis etiam Arnobius concedit fieri potuisse, ut deus aliquis unum aut alterum aegrum hominem quibusdam medicamentis sanaverit. At multa, inquit, sunt millia hominum, qui etsi in templis saepissime prostrati Aesculapium aliosque deos saepius repetitis precibus et votis fatigaverint; nullum tamen ne minimum 0369B quidem invenerint levamentum, quin immo pejus etiam postea se habuerint.

Neque patitur sibi ab alio gentili objici ferri a diis opem non malis quidem, sed bonis piisque hominibus. Christus siquidem malis omnibus aequaliter ac bonis succurrit. Deinde vero si dii bonis tantum auxilio fuerunt, id non divinae virtuti, sed alicui fortuito casui erit procul dubio tribuendum.

Vera autem esse Christi miracula auctor noster adhuc ostendit ex illa prorsus mirabili potestate, quam dedit etiam infimae plebis hominibus, piscatoribus, opificibus, rusticanis quaelibet solo ipsius nomine prodigia edendi. Non enim Jupiter, nec Zoroastre, Armenius, Pamphilus, Apollonius, Damigerus, Dardanus, Velus, Julianus, Bebulus, aut quilibet alius aliquid his prodigiis simile edidit, sed ne pustulam 0369C quidem pari, ac Christus ejusque discipuli, modo sanavit. Et sane quantae magnitudinis et potestatis sit ipse Christus, sublimis et ab intima radice Deus, tametsi hominibus olim incognitus, vel solis, quae ipso moriente facta sunt, miraculis evidentissime demonstratum est.

Neque audiendi erant gentiles, qui haec falsa esse intolerabili prorsus audacia clamitabant. Testes enimvero locupletissimi, nec facile creduli, ea posteris tradiderunt, quae nisi ipsa luce fuissent clariora, illi certe ea praedicando in commune hominum odium voluissent gratis incurrere. Et sane si falsa sint haec miracula, qua, quaeso, fatali desperatione, certoque capitis periculo, a Christi discipulis publicata sunt, ac christiana religio iis stabilita ac confirmata, brevissimo 0369D tempore in toto terrarum orbe suscepta est?

Nullus vero nisi absurdissime dicere unquam potuit haec eadem miracula a scriptoribus nostris aut scripta mendaciter, aut nimium exagerata. Non enim omnia litteris et memoriae mandaverant, quae ethnicos in majorem admirationem, vel incredulitatem adducere poterant. Si quae vero scripta corrupta, aut adulterata occurrant, hoc Arnobius malevolentiae adscribit daemonum, qui his depravationibus vere gestorum volebant infirmare veritatem. At sane quae nostris in libris de Christo scripta fuere, tam vera sunt, quam falsa quae gentiles de diis suis tradidere.

Sed nostra, urgebant illi, scripta antiquiora, atque idcirco veriora sunt. Quasi vero, ait Arnobius, ea 0370A antiquitas tot tantorumque errorum et fabularum, quibus eorumdem gentilium libri scatent, mater non fuerit? Quid vero, quod falsitas longe facilius in recentioribus scriptis quam in antiquissimis, potest ab omnibus deprehendi?

Instabant ethnici libros christianorum ab indoctis hominibus rudi impolitoque sermone exaratos, soloecismis et barbarismis ubique faede coinquinari. Esto, respondet Arnobius. Major profecto eis fides idcirco habenda est; quia a mente simplici, et lenocinii ignara, prodierunt. Sermonis enim elegantis et politioris famam, pompam, atque ornamenta foro relinquenda, veritas non sectatur. Deinde haec ipsa veritas inter sermonis vitia, sicut bonus inter vepres et spinas 0370B fructus, prodest semper homini. Ad haec vero, cum de rebus ab ostentatione submotis agitur, quid reipsa, non quomodo dicatur, spectari debet. Quamobrem nonnulli sapientiae dediti, tametsi pure et ornate loqui potuerint; omnem tamen sermonis cultum rejecerunt. Denique nullus sermo natura sua, uti probat Arnobius, sed hominum dumtaxat beneplacito est vitiosus.

Haec porro ethnici cum negare non possent, a christianis postulabant cur Christus, si Deus sit humanam formam induit, et more interemptus est humano? His Arnobius facile satisfacit, aitque Christum, quia in primigenia et incorporea sua natura a nullo umquam homine videri, nec mori potuit, humanam idcirco adsumpsisse formam, qua se eis conspiciendum daret, cum eis versaretur, ac tandem posset 0370C mortem obire. Cur vero humanam potius quam aliam naturam acceperit, latentes Arnobius fatetur esse causas, quas obstinata gentilium incredulitas ac pervicacia explicari non sinebat.

At hi rursum objiciebant incredibile prorsus, ac cimmeriis tenebris obscurius esse, Christum Deum et hominem humana tantum natura visum, patibuloque adfixum vitam finivisse. Sed futilis est, ait Arnobius, haec redargutio. Nam si Sibylla, Bacis, Helenus, Martius, aliique eorumdem gentilium vates impie occisi fuissent, numquid hi, in quibus deos suos locutos esse arbitrabantur, sua propter scelera occisos dicerent? Caeterum mors Christi, pergit Arnobius, ad sumpti hominis fuit, non ipsius; gestaminis, non gestantis. Addit vero cum altissima propter mysteria 0370D sponte sua mortuum; quandoquidem illi, a quo tot facta fuerant miracula, nullus vel minimam vim, multo minus violentas manus adferre unquam potuit. Christus itaque ad sanandos erudiendosque homines tanta lenitate, quanta libertate passus est se ab impiis occidi.

Quapropter Arnobius acriter corripit ethnicos, qui tametsi tyrannis omni impietatis ac sceleris genere contaminatis divinos deferrent honores, et librorum satiricorum auctores summis laudibus extollerent, donarentque statuis; solum nihilominus Christum, rerum maximarum ac maxime salutarium nuntium iniquissimo atque implacabili odio persequebantur. Quid enim iniquius et crudelius, quam virtutum omnium 0371A dominum, mortisque extinctorem bello acerbissimo semper lacessere, qui permissa morte sua, certam de futura animarum nostrarum salute, si pie vixerimus, spem omnibus fecit?