Articulus Primus. Quam validis argumentis Arnobius supremam Christi divinitatem asserat et vindicet.

Tanta Arnobius perspicuitate et evidentia supremam filii Dei Christi domini divinitatem asserit, ut illud a nemine, nisi mente capto, vel incredibili prorsus pervicacia obcaecato possit umquam negari. Menti autem ejus quam alte infixum fuerit praecipuum 0465A illud christianae religionis documentum, inde plane colliges, quod id nec Christianis, nec Ethnicis ipsis se umquam satis dixisse et inculcasse sibi videatur. Gentiles enimvero audacter, uti ille haud semel edixit, objiciebant deos suos non ideo christianis esse infestos, «quod omnipotentem Deum colerent, sed, quod hominem natum, crucisque supplicio interemptum, et Deum fuisse, et adhuc superesse» (Arnob., lib. I, pag. 19) crederent, ac quotidie adorarent. Neque id illis vitio tantum vertebant, sed ob hanc quoque confessionem ipsos quibuslibet suppliciis excarnificabant trucidabantque. Animum itaque nobiscum serio adverte quid Arnobius haec numquam non tabularum more vociferantibus respondeat, et confestim intelliges quam aperte et certo veram Christi 0465B divinitatem praedicaverit. Quid enim, obsecro te, facilius promptiusque illi erat, quam respondere Christum non vere ac proprie, sed metonymice, et improprie Deum a christianis credi et appellari? Ea siquidem cuilibet obvia responsione Ethicis os penitus occlusisset. Sed tantum abest, ut eam adhibeat, quin ipsum Christum verum Deum esse inde demonstrat (Ibid., pag. 21) , quod summa et innumera beneficia omnibus aequaliter hominibus contulerit: «Hoc est enim,» inquit (Ibid., pag. 29) , «proprium Dei veri, potentiaeque regalis, benignitatem suam negare nulli, nec reputare quis mereatur, aut minime.» Quae autem ea sint breviter attingit, atque illud imprimis memorat, quod Christus homines ab erroribus et falsa religione ad veram traduxerit, eosque docuerit 0465C a quo mundus, et hi ipsimet homines creati sint, ac quis post mortem status eos maneat. Tum vero continenter hanc ille elicuit conclusionem: «Ita ergo Christus non habeatur a nobis Deus? Nec qui omnium alioquin maximus potest excogitari, divinitatis afficiatur cultu, a quo jamdudum tanta, et accepimus dona viventes, et exspectamus, cum dies venerit, ampliora.» Quid ad summam Christi divinitatem asserendam expressius et luculentius proferri poterat? Gentiles persuasum habebant Christum ab ejus sectatoribus verum Deum credi, atque id illis crimini maximo vertebant. Arnobius vero iisdem ethnicis, hanc persuasionem cuilibet christiano exprobrantibus, non tantum respondet hanc reipsa esse christianorum sententiam, sed illius quoque veritatem variis 0465D rationum momentis probat et adstruit. Quin etiam constanter asseverat Christum eo divino cultu honorandum, qui maximus excogitari potest. Palam ergo ac perspicue affirmat non tantum gentiles haud immerito credidisse veram divinitatem a christianis illi tribui, verum etiam hoc fuisse ipsorummet christianorum certum publicumque documentum, a quo nullis umquam suppliciis divelli poterant.

Sed agedum, et attende quomodo id ille repetat (Ibid., pag. 24) , novoque, nec minus perspicuo dicendi modo stabiliat et confirmet: Natum, inquiebant Ethnici, hominem colitis. En sane eadem illorum rursus christianis proposita exprobratio. Quid ad eam Arnobius noster iterum respondeat, audias, 0466A velim: «Etiamsi,» inquit, «esset id verum, locis ut in superioribus dictum est, tamen pro multis, et tam liberalibus donis, quae ab eo profecta in nobis sunt, Deus dici deberet. Cum vero Deus sit re certa, et sine ullius rei dubitationis (ita in manuscripto codice regio legitur) ambiguo, inficiaturos arbitramini nos esse, quam maxime illum a nobis coli, et praesidem nostri corporis nuncupari? Ergone, inquiet aliquis furens, iratus et percitus, Deus ille est Christus? Deus respondebimus, et interiorum potentiarum Deus: et quod magis infidos acerbissimis doloribus torqueat, rei maximae causa a summo rege missus.» Vides profecto quomodo ille bis terque repetat, et inculcet Christum non nomine tenus et appellatione, sed re certa, atque ulla absque dubitatione vel ambiguitate 0466B verum esse Deum corporis nostri praesidem, et interiorum potentiarum, hoc est, animi nostri omniumque facultatum ejus Deum. Cui autem, amabo te, haec omnia, nisi summo Deo competunt?

Quod autem addidit: rei maximae causa a summo rege missus, his sane verbis non significat, Christum esse inferiorem, sed unum et eumdem cum Patre, summum esse Deum, persona tamen distinctum. Ea porro rei maximae causa, ob quam ab eo missus dicitur, non alia est, quam ut homines, uti diximus, ab impio idolorum cultu, et falsa gentilium religione, ad verum Dei cultum veramque religionem adductos, et morte sua a peccatis solutos salvaret. Quod quidem Ethnicis intolerabile fuisse adserit (Idem, lib. II, pag. 87, etc.,) , atque ut ipse loquitur, acerbissimis doloribus 0466C torquebat. Sed quantumvis ea publica divinitatis Christi confessione torquerentur, constanter tamen, etiam sui capitis periculo, affirmare non veretur illum summum esse Deum.

Satis vero sibi esse non putavit tam claris apertisque verbis supremam Christi divinitatem declarare, eumque ex magnis ipsius in homines beneficiis, divinaque ejus comprobasse doctrina, sed eamdem illius divinitatem ex innumeris ab ipso, et discipulis ejus editis miraculis evidentissime demonstrat.

Quae autem, quanta, quam vera, et certo certiora fuerint haec miracula, manifestum supra fecimus (sup., cap. 3, art. 1) . Nec minus perspicue ostendimus quomodo illa nullo externo adminiculo, nulla nec medica, nec magica arte, sed solo verbo, aut levi 0466D tactu, quod nulli umquam gentilium Deo, aut alii cuipiam concessum est, facta sint. Itaque postquam illa Christi discipulorumque ejus miracula Arnobius fuse enarravit, ex concessa istis ab eodem Christo ea faciendi potestate sic argumentatur: «Transcribere posse in hominem jus tuum, et quod facere solus possis, fragilissimae rei donare, et participare faciendum, supra omnia sitae est potestatis, continentisque sub se est rerum omnium causas, et rationum facultatumque naturas.» (Arnob., lib. I, pag. 31.) At cujus est, oro te, nisi solius Dei, optimi, maximi haec sita supra omnia potestas, quae sub se rerum omnium causas, et rationum facultatumque naturas contineat? Atqui Arnobius Christum Dominum ea potestate 0467A praeditum fuisse constantissime asserit, validissimisque argumentis demonstrat. Persuasissimum ergo habuit eum verum et supremum esse Deum.

Sed audi adhuc, obsecro, quomodo illud rursum ex ipsiusmet Christi miraculis colligat, ac disertissime pronuntiet: «Nihil, ut remini,» inquit (Ibid., pag. 32.) , «magicum, nihil humanum, praestigiosum, aut subdolum, nihil fraudis delituit in Christo. Derideatis licet ex more, atque in lasciviam dissolvamini cachinnorum, Deus ille sublimis fuit, Deus radice ab intima, Deus ab incognitis regnis, et ab omnium principe sospitator est missus, quem neque sol ipse, neque ulla, si sentiunt, sidera, non rectores, non principes mundi, non denique dii magni, aut qui fingentes se deos, genus omne mortalium territant, unde, 0467B aut qui fuerit, potuerunt noscere vel suspicari.» Audisti sane quomodo ex miraculis, a Christo divina prorsus virtute factis, recte colligat illum Deum fuisse supremum, vel, ut ille ait, sublimem, non externa aliqua denominatione, vel specie, sed ab intima radice, hoc est, natura sua Deum, tantaeque celsitatis et excellentiae; ut nulla terrena creatura, neque ficti ab ethnicis dii illam capere, et illius originem nosse umquam valucrint. Quis autem nisi de summa Christi divinitate omnino persuasus, ita aliquando locutus et argumentatus est?

Tanti autem momenti esse duxit summam Christi divinitatem Ethnicis praedicare, eorumque et auribus et animis inculcare; ut id numquam satis se dixisse sibi videretur. Quapropter ille alibi gentiles hunc adhuc 0467C in modum affatur: «Christus vobis invitis, Deus, Deus, inquam, Christus; hoc enim saepe dicendum est, ut infidelium dissiliat et disrumpatur auditus, Dei principis jussione loquens, sub hominis forma.» (Arnob., lib. II, pag. 85.)

Verum, inquiet aliquis, ibi Christus ab Arnobio non primus et supremus, sed secundus tantum, et minor Deus appellatur. Quid enim aliud haec ejus verba significant, Dei principis jussione loquens? Quisnam ille Deus princeps, cujus jussione Christus loquitur? Is proculdubio Deus pater et summus est, qui ideo princeps vocatur. Cujus autem princeps est, nisi Christi, qui ei, ut loquatur, jubet, et cui jubenti Christus obtemperat? Christus ergo Deus illo jubente minor eique inferior Deus est, ac proinde non proprie, 0467D et natura sua, sed improprie, et dumtaxat nomine Deus. Neque solum Deus princeps, sed saepe etiam ab eo nuncupatur Deus primus, et summus, ac pater: «Satis est nobis,» inquit, «Deus primus, Deus, inquam, primus, pater rerum ac dominus, constitutor moderatorque cunctorum, in hoc omne quod colendum est, colimus; quod adorari convenit, adoramus; quod obsequium venerationis exposcit, venerationibus promeremur.» (Ibid., lib. I, pag. 13, 18 et 19; lib. II, pag. 43 et 68; lib. III, pag. 101 et seq.) Nonne ergo hunc tantum Arnobius summum Deum, Christum vero minorem Deum agnovit et credidit?

Sed nihil plane ab illius mente magis alienum, 0468A magisque abhorrens. Nam haec si fuisset illius opinio, eam, sicut jam animadvertimus, clare explicatam facile Ethnicis persuasisset, nec tot expertus fuisset tam pertinaciter sibi refragantes. Contra vero ille totis animi sermonisque sui nervis declarat, asserit, docet, repetit, probat, inculcat, demonstrat Christum verum et summum esse Deum, divinae infinitaeque potestatis, ac proinde etiam naturae. Quia vero passim ubique contra gentilium errorem asseverat, probatque unum dumtaxat esse Deum, nec plures esse posse, inde evidentissime colligitur nihil ejus menti infixum altius, quam Christum esse unum et eumdem cum aeterno Patre suo Deum.

Cur ergo, inquies, hunc ipsius Patrem et primum et principem Deum appellat? Respondemus ita ab 0468B eo aliquando nuncupari, ubi sese vulgari accommodat sermoni gentilium, qui suos omnes deos, sive majores, sive minores olim non fuisse, ac certo quodam tempore natos fatebantur. Quo quidem posito, arguit Arnobius hosce deos, si tales essent quales illi putabant, a Deo principe id accepisse, quod nati sint, quod vitam egerint, quod suam, si quae esse potuisset, divinitatem habeant, et immortalitatem. Unde ille merito contra eosdem Ethnicos concludit, hos falsos et commentitios esse deos, ipsumque primum, et principem, atque idcirco supremum et unicum esse, dicique posse Deum. Nam post objecta sibi verba continenter adjecit: «Cum divinitatis ipsius teneamus caput, a quo ipsa divinitas divorum omnium, quicumque sunt, dicitur . . . . . quicumque hi 0468C dii sunt, quos esse nobis proponitis, si sint progenies regia, principali oriuntur a capite . . . . . et hoc quidem a nobis fuerit ita prolatum, si modo liquet et constat praeter ipsum regem et principem, esse alia etiamnum capita, quae digesta et separata per numerum, velut quemdam populum plebeiae multitudinis faciant.» (Ibid., lib. III, pag. 101.)

Prius vero dixerat: «Cum dii omnes, vel quicumque sunt veri, vel qui esse rumore atque opinione dicuntur immortales et perpetui, ejus voluntate sint, et beneficii munere; qui fieri potis est, ut alii praestare id quod ipsi sunt, valeant, cum alienum id habeant, et majori ex potentia commodatum?» (Ibid., lib. II, pag. 87.)

Quis autem jam non videat ideo Deum principem, 0468D et primum ab Arnobio vocari, quia ad Ethnicorum de diis suis respiciebat opinionem; qua etiam posita, hos falsos, et illum solum verum Deum esse conficit ac demonstrat? Is quippe tantum verus Deus esse potest, qui ingenitus et aeternus, nullum habet principium.

Nihil ergo haec contra divini Verbi et Christi Domini faciunt divinitatem, quam certe ab Arnobio ipsa luce clarius et evidentius assertam vidimus. Deinde vero, quid Arnobium prohibuit, quominus animum ad ipsummet Verbum et Filium Dei attendendo, dixerit aeternum Patrem esse primum, et principem Deum, qui quidem quia hunc Filium suum ab aeterno genuit, idcirco primus, princeps, et divinitatis fons et origo recte appellatur?

0469A Urgebis; Christus ab Arnobio dicitur, Dei principis jussione loquens. Ergo ei subjectus, illoque minor est. Sed si advertas ibidem ab Arnobio continenter subjungi, sub hominis forma, nihil hac argumentatione levius esse agnosces. Quis enim diffitetur Christum, quatenus homo est, Deo Patri esse subditum, ejusque obtemperare voluntati?