Articulus III. Quae fuerit vera Arnobii de animae humanae natura et immortalitate opinio, et utrum in quemdam de illa errorem lapsus sit.

Quid de ipsa humanae animae natura, illiusque immortalitate sentiat Arnobius, et utrum in ea definienda rursus per errorem, ut quidam opinantur, lapsus sit, a nobis adhuc est sedulo inquirendum. Ab Heraldo autem docuisse insimulatur eam corpoream esse, et mortalem. Sed haec gravis criminatio examine proculdubio indiget.

Primum itaque putat Heraldus animas hominum 0484C corporeas ab auctore nostro censeri, quia illas doloris sensu affici arbitratus est. Ubinam vero gentium scripto haec tradidit? ubi de Platone ait Heraldus, haec loquitur in verba: «Rem inenodabilem suscipit: ut cum animas dicat immortales, perpetuas, et corporali soliditate privatas; puniri tamen eas dicat, et doloris afficiat sensu. Quis autem hominum non videt quod sit immortale, quod simplex, nullum posse dolorem admittere; quod autem sentiat dolorem, immortalitatem habere non posse?» (Arnob., lib. II, pag. 52.) Verum Arnobius mentem sensumque suum ibi non explicat: sed ostendit Platonem secum pugnasse, cum animas etsi immortales, et incorporeas, doloris sensu affici adsseverat. Quod enim dolore, 0484D inquit, afficitur, mortale sit, plane oportet. Quid autem in hac confutatione condemnandum?

At, inquies, ille reapse animas nostras mortales esse apertissime docuit. Nam ibidem paulo post subjunxit: «Sunt mediae qualitatis, sicut Christo auctore compertum est, et interire quae possint, si Deum ignoraverint; vitae et ab exitio liberari, si ad ejus se minas (ms. cod. reg. semina) atque indulgentias applicarint.» (Ibid.)

Postea vero philosophorum haud dubie Platonicorum, qui animas immortales esse asserebant, opinionem ideo refellit (Ibid., pag. 63 et seqq.) ; quia si id verum sit, quilibet, contemptis virtutibus, in omne voluptatis et flagitii genus sese secure et intrepide 0485A daret praecipitem. Nullo siquidem supremae potestatis metu is cohiberetur: «Cui,» inquit (Ibid., pag. 64) , persuasum fuerit tam se esse immortalem, quam ipsum Deum primum.» Tum namque se ita incorruptibilem esse sciret; ut nullo prorsus dolore, et animi perturbatione posset pulsari et agitari, neque ullius turpis actionis pollui foeditate. Corporalem enimvero substantiam, uti ille ait (Ibid.) , qui non habet, nulla plane peccati sorde contaminari potest. Inde autem factum dicit, ut medietas, ancepsque animarum natura dederit philosophiae locum asserendi et bonos praemia, et malos poenas manere. Ea vero persuasione unusquisque in officio suo continetur. Quamobrem ille inde concludit: «Haec cum ita se habeant, et cum a summo traditum teneamus auctore non esse 0485B animas longe ab hiatibus mortis et faucibus constitutas; posse tamen longaevas summi principis munere ac beneficio fieri, si modo illum tentent ac meditentur agnoscere . . . . tum deinde feritate atque inhumanitate depositis, resumant ingenia mitiora; ut ad illud quod dabitur esse possint paratae, quid est quod a vobis tamquam bruti et stolidi judicemur, si propter hos metus liberatori dedimus et mancipavimus nos Deo.» (Ibid., pag. 65.)

Neque hanc de animarum medietate opinionem ab Ethnicis rejici posse ostendit; quia illi deos suos, quocumque nomine ab ipsis appellarentur, ejusdem mediae naturae esse existimabant: «Qui mediae,» inquit (ibid., pag. 67) , «qualitatis animas esse non creditis, et in medio limite vitae atque interitus 0485C contineri, nonne omnes omnino, quos opinatio suspicatur, dii, Angeli, daemones aut nomine quocumque sunt alio, qualitatis et ipsi sunt mediae, et in ambiguae sortis conditione mutabiles.» Ibi autem Platonis sensum retulit, non verba ipsa, quae in eo, quem haud dubie laudavit, philosophi Timaeo, atque ab Athenagora, Cicerone et aliis citata invenies (Plato, in Timaeo, tom, III, pag. 41 et seqq.; Athenag., leg. pro christian., pag. 6; Cicer., de Univers. in fragm., tom. II, pag. 29) .

Denique Arnobius hanc suam de illa animae nostrae natura sententiam his clarissimis minimeque ambiguis verbis exposuit: «Non absone, neque inaniter credimus mediae qualitatis esse animas hominum, utpote a rebus non principalibus editas, juri subjectas 0485D mortis, parvarum et labilium virium perpetuitate donari, si spem muneris tanti Deum ad principem conferant, cui soli potestas est talia, corruptione exclusa, largiri» (Arnob., lib. II, pag. 79) .

Nonne ergo ex hactenus dictis satis liquido probatur Arnobium in ea fuisse opinione, animas hominum mediae cujusdem mortalem inter et immortalem esse qualitatis et naturae? Docet autem hanc earum medietatem in eo positam esse, quod anima ipsa sua natura sit mortalis, et unius tantum Dei dono ac beneficio immortalis fiat. Quapropter ille adhuc postea perspicue declarat (Ibid., pag. 87) : «Servare animas alius, nisi Deus omnipotens non potest, nec praeterea quisquam est qui longaevas facere, perpetuitatis 0486A possit et spiritum subrogare, nisi qui immortalis et perpetuus solus est, et nullius temporis circumscriptione finitus.» Ubi obiter observa a Petavio traditum eo nomine longaevas, idem ab illo significari, ac si dixisset aeternas (Petav., tom. I, Theolog. dogm., lib. III, cap. 3, pag. 191) . At haec porro esse videtur genuina Arnobii nostri de animae humanae natura opinio, quam certe, uti vides, nec semel, nec obscure, explicavit.

Sed plurium ea de causa errorum postulatur. Primum enim decernit animas solius Dei beneficio esse immortales, sua vero natura mortales, et morti, ex qua a solo Deo eripiuntur, obnoxias. At quidquid mortale est, illud proculdubio corporeum esse debet. Quis autem nescit hunc veterum quorumdam scriptorum 0486B errorem esse jam a longo tempore, nec sine ignominia condemnatum?

Deinde vero Arnobius putat animas hominum Dei tantum beneficio, si tamen eum agnoverint, et hoc meruerint beneficium, immortales fieri. At inde adhuc sequitur persuasum illi fuisse animas impiorum et infidelium interire, nec a Deo immortalitate donari. Secundus autem hic error est, non minori, quam primus, censoriae severitatis nota jure merito inustus.

Quod autem ad primum errorem spectat, dictu profecto facile non est utrum Arnobius in illum inciderit, nisi prius constet quid mediae mortalem inter et immortalem naturae nomine ab eo intelligatur. At sane quamvis id ille plane et distincte non definiverit; certum tamen est hoc ideo ab ipso pronuntiari, 0486C quia constanter credidit, quod ab Apostolo assertum legimus (I Timoth., VI, 16) , Deum solum revera esse immortalem. Quid enim his ejus auctoris nostri verbis, ut alia missa faciamus, clarius et expressius? «Nonne solus ingenitus, immortalis, et perpetuus solus est?» (Arnob., lib. II, pag. 95.) Quin immo et ipsum solum incorporeum esse asseverat: «Ingenitus,» inquit (Idem, lib. I, pag. 17) , «immortalis, perpetuus, solus, quem nulla delineat forma corporalis, nulla determinat circumscriptio.»

At si Arnobius eo tantum sensu animam esse immortalem negavit, quia alio, quam Deus, modo sit immortalis, nihil certe protulit nisi sanum et orthodoxum: «Anima quippe hominis,» ait Augustinus, 0486D «immortalis est secundum quemdam modum suum. Non enim omni modo, sicut, de quo dictum est quia: Solus habet immortalitatem.» (Augustin., epist. 146, pag. 584) . Tum deinde declarat quomodo anima et corporea et incorporea dici possit: «Incorpoream esse animam,» ita ille ad Hieronymum scribit (Ibid. et seqq.) : «etsi difficile tardioribus persuaderi potest, mihi tamen fateor esse persuasum. Sed ne verbi controversiam vel superfluo faciam, vel merito patiar; quoniam cum de re constat, non est opus certare de nomine: si corpus est omnis substantia, vel essentia, vel si quid aptius nuncupatur id, quod aliquomodo est in se ipso, corpus est anima. Item si eam solam incorpoream placet appellare naturam, 0487A quae summe incommutabilis, et ubique tota est, corpus est anima; quoniam tale aliquid ipsa non est. Porro si corpus non est, nisi quod per loci spatium aliqua longitudine, latitudine, altitudine ita sistitur, vel movetur, ut majore sui parte majorem locum occupet, et breviore breviorem, minusque sit in parte, quam in toto, non est corpus anima. Per totum quippe corpus, quod animat, non locali diffusione, sed quadam vitali intensione porrigitur . . . ., Quapropter si anima corpus esse dicenda est, non est certe corpus, quale terrenum est, nec quale humidum, aut aereum, aut aethereum . . . . . Unde intelligitur anima, sive corpus, sive corporea dicenda sit, propriam quamdam habere naturam, omnibus his mundanae molis elementis excellentiore substantia 0487B creatam, quae veraciter non possit in aliqua phantasia corporalium imaginum, quas per sensus carnis percipimus, cogitari, sed mente intelligi, vitaque sentiri.»

Fatetur itaque Augustinus animam hominis variis loquendi modis dici posse corpoream et incorpoream, mortalem et immortalem. Quid ergo, si primo sensu Arnobius dixerit esse corpoream, atque ea quoque ratione mortalem, quia ab ipsomet Deo, a quo creata est, sicuti de Tatiano annotavimus (tom. I, Apparat. lib. II, dissert. 5, cap. 2, § 4, pag. 539) , suam immortalitatem acceperit? Numquid illum ab errore negabis vindicatum?

Atqui hanc fuisse ejus mentem et opinionem nonne ex his confici potest verbis, quibus istam sibi 0487C ipse proponit quaestionem? «Et quemadmodum se possunt incorporalibus corpora conjungere, aut, a Deo principe, res factae ab infirmioribus causis ad vitiorum dehonestamenta traduci» (Arnob., lib. II, pag. 53) ? Ad illam enim quaestionem quid respondeat, animum, velim, advertas. Ab Ethnicis vicissim petit (Ibid.) utrum, animi fastidio arrogantiaque depositis, unam eamdemque cum Deo Patre immortalitatem se participare contendant. Postea autem rursus ille eumdem philosophorum Ethnicorum errorem refellendo: «Quod si homines,» inquit (ibidem, pag. 56) , «penitus aut ipsos se nossent, aut intellectum Dei suspicionis alicujus acciperent aura, numquam sibi adsciscerent divinam immortalemque naturam.» Nonne autem hinc colligi haud prorsus 0487D inepte potest Arnobii opinionem fuisse, animam hominis non eodem, quo Deus, sed alio prorsus modo esse immortalem, ea nimirum immortalitate, quam a se non habeat, sed a Deo acceperit, et quae ex illius pendeat potestate? At si haec ejus sit mens et sententia, nec aliam agnoverit animae nostrae medietatem, nisi eam qua inter immortalem et incorpoream Dei, atque alias mortales ac corporeas naturas media dici potest, fatendum est illum non omnino errasse. Plurium siquidem veterum Ecclesiae Patrum auctoritate probavit Petavius ideo solum Deum esse immortalem, quia non ab alio accepit immortalitatem, ac prorsus immutabilis est (Petav., tom. I. Theolog. dogm., lib. III, cap. 4, § 10 et seqq., 0488A pag. 90 et seqq.) . Utrum autem haec ipsa veraque sit Arnobii sententia, expendas velim, ac dijudices. Sed interim videamus utrum revera putaverit immortalem prorsus esse hominis animam.