Articulus III. Eadem ethnicorum argumentatio eo adhuc infirmatur, quod sicut christiana religio novitatem, ita disciplinae, artes et scientiae initium habuerint, atque aruspicina quidem post Tagem, ubi de libris Acheronticis, astrologia vero post Theutim et Atlantem, coeli tibicinem et destinam, item quia dii geniti sunt, quia antiqua olim nova fuerunt, quia Romanorum religio non ante duo annorum millia, sicut christiana non ante 400 annos exstitit, ubi de primis Latinorum regibus, quia denique nihil novum christiani colunt.

0431A

Ethnicis christianae religionis novitatem objicere nunquam cessantibus, ut os, si fieri possit, Arnobius penitus occluderet, planum adhuc facit, etiamsi id verum esset, nihil inde pro eis, et contra christianos, posse unquam confici. Quid est enim, ait ille, in humanis negotiis, artibus, disciplinis, et scientiis, 0431B quod aliquando initium ortumque non habuerit? Ante Tagem Thuscum nemo, inquit Arnobius, aut noverat, aut nosse curabat, «an fulminum casibus, aut extorum aliquid significaretur in venis» (Arnob., lib. II, pag. 92) . Tages autem, teste, Festo (Fest., ad verb. Tages) . Genii filius et Jovis nepos, dicebatur, qui adhuc puer, duodecim Etruriae populis dederat aruspicii disciplinam. De illo siquidem haec posteris tradidit Cicero: «Tages quidam dicitur in agro Tarquiniensi, cum terra araretur, et sulcus altius esset impressus, extitisse repente, et eum affatus esse, qui arabat. Is autem Tages, ut in libris est Etruscorum, puerili specie dicitur visus, sed senili fuisse prudentia. Ejus aspectu cum obstupuisset bubulcus, clamoremque majorem cum admiratione edidisset, concursum esse factum, totamque brevi tempore in 0431C eum locum Etruriam convenisse. Tum illum plane locutum, multis audientibus, qui omnia ejus verba exceperint, litterisque mandaverint: omnem autem orationem fuisse eam, qua aruspicinae disciplina contineretur; eam postea crevisse rebus novis cognoscendis, et ad eadem illa principia referendis» (Cicer., lib. II de Divin., pag. 285 et seqq.) . Quae quidem Ovidius his cecinit versibus:

Tyrrhenus arator
Fatalem glebam mediis aspexit in arvis,
Sponte sua primum, nulloque agitante, moveri;
Sumere mox hominis, terraeque amittere formam,
Oraque venturis aperire recentia fatis.
Indigenae dixere Tagen, qui primus Etruscam
Edocuit gentem casus aperire futuros. (Ovid., lib. XV Metamorph., vers. 553 et seqq.)
0431D Lucanus vero:

Di visa secundent,
Et fibris sit nulla fides, sed conditor artis.
Finxerit ista Tages, flexa sic omnia Thuscus,
Involvens, multaque tegens ambage canebat. (Luc., lib. I, vers. 635 et seqq.)
Servius vero suis in Virgilium animadversionibus (Serv., in lib. II Aeneid., pag. 259) probat his Lucretii versibus aruspicinam a Tage in Etruria repertam. Vides itaque Tagem illum, quem nonnulli obscurum virum, alii aratorem fuisse tradunt, haud immerito dici aruspicinae, de qua nos alibi (Tom. I Apparat., lib. III, dissert. 2, cap. 21, art. 1, pag. 1187) , in Etruria inventorem.

At quidam fortasse a nobis sciscitabitur utrum 0432A quos Cicero libros Etruscorum vocat, hi sint qui ab Arnobio libri Acherontici paulo ante appellantur, cum dixit: «Etruria in libris Acheronticis pollicetur» (Arnob., lib. II, pag. 87) . Servius etenim in suis in eumdem Virgilium commentariis (Serv. in lib. VIII Aeneid., pag. 511) , observat Tagem dici «Aruspicin libros et sacra Acherontia composuisse.» Quibus sane verbis has Tagis lucubrationes distinguere videtur. At sive eaedem, sive diversae fuerint, hac profecto animadversione opinio Arnobii satis confirmatur.

Addit ille: «Quando siderum motus aut ratio coepta est genethliaca sciri? Non post Theutin Aegyptium, aut post Atlantem, ut quidam ferunt, gestatorem, bajulum, tibicinem illum, ac destinam coeli?» 0432B (Arnob., lib. II, pag. 92.) De utroque illo et Theuti et Atlante alibi disseruimus (tom. I Apparat., pag. 543, 1131 et 1188) . Ibi autem animadvertimus prioris scientiae, seu siderum motus, inventionem a quibusdam Atlanti, genethliacae vero rationis, seu natalium dierum, primam observationem aliis ascribi.

Quapropter id tantum annotabimus his quatuor epithetis, gestatorem, bajulum, tibicinem, ac destinam coeli, unum plane et idem ab Arnobio significari. Tibicen etenim, teste Paulo ( Apud Fest. ad verbum Tibicines), sumitur aliquando pro columine, aut sustentaculo, quo aedificium aliquod, aut domus, aut aliud aliquid fulcitur. Et certe eo sensu Juvenalis dixit:

Nos urbem colimus, tenui tibicine fultam. 0432C (Satir. 3, vers. 293.)
Ovidius quoque:

Haec modo verrebat stantem tibicine villam. (Ovid., lib. IV, Fast., pag. 598.)
Eadem significatione nomen destina a Corippo Africano accipitur hoc in carmine:

Et Thomas Lybicae nutantis destina terrae. (Corip., lib. I de Laudib. Just. Imper.)
Nonnulli vero eam in rem citant haec Isidori Hispalensis verba: «Ruina adulterii excipitur destina matrimonii» (Isidor., lib. II Sentent., cap. 40, pag. 449) . Sed in editis legitur, destinatione: in quibusdam vero manuscriptis codicibus conditione, in aliis doctrina scriptum est. Quamobrem hunc Isidori locum ultra, quam par est, urgendum non censemus.

0432D Verum Arnobius haec parva esse fatetur, ac contra ethnicos longe graviora urget. Nam quos immortales deos ethnici praedicabant (Arnob., lib. II, pag. 92 et 93) , Jovem fratresque ejus, ac Junonem, Liberum, Venerem, Dianam, Minervam, Apollinem, atque alios, hos tamen omnes aliquando coepisse, atque ab aliis, ut infra dicetur (Infr., cap. 9, art. 3 et seqq.) , procreatos fuisse fatebantur. Quid ergo magis absurdum et iniquum, quam in christianis novitatem religionis ab iis reprehendi, qui illam cogebantur in seipsis agnoscere ac confiteri?

At instabant ethnici antiquissimam esse religionem suam, christianorum vero novam ac recentem. Sed illis reponit Arnobius nihil hoc argumento esse levius 0433A et imbecillius (Arnob., lib. II, pag. 93 et 94) . Quod enim agunt christiani, si novum est, vetus fiet; quemadmodum, quod vetus est ethnicis, novum olim fuerat. Quid vero, quod religio non tempore, quo coepit, sed Deo ipso, quem veneratur, aestimanda est (Ibid., pag. 94) ?

Non audiendi igitur amplius ethnici rursum vociferantes ante 400 annos nullam fuisse christianam professionem. Jam enim illud ex dictis funditus eversum esse quis non videat? Quamobrem auctor noster ex abundanti tantum respondet ante millia annorum duo, uti probatu facilimum erat, nullos prorsus fuisse eorumdem gentilium Romanorum, seu Latinorum deos.

0433B Saturnus enim Coeli et Hecatae filius, Jovem, ac Picum, Picus Faunum, Faunus Latinum genuit (ibid.) . Quam autem id verum sit ex variis scriptoribus, hisque potissimum Virgilii carminibus colligitur:

Rex arva Latinus, et urbes
Jam senior longa placidas in pace regebat.
Hunc Fauno et Nympha genitum Laurente Marica
Accipimus, Fauno Picus pater, isque parentem
Te, Saturne, refert: tu sanguinis ultimus auctor. (Virgil., lib. VII, Aeneid., vers. 45 et seq.)
Atqui his tribus viris Pico, Fauno et Latino, uti arguit Arnobius, non longius, quam 360 annorum, spatium temporis et vitae concedi potest. Nullus autem dubitandi locus est; quin ille ultra, quam necesse erat, ne quid ethnici hiscere auderent, hoc 0433C temporis intervallum produxerit. Nam in Eusebii chronico multo magis his verbis contrahitur (Euseb., chron., lib. I et lib. II, ad ann. 838) : «Primus rex Latinorum post captam Trojam Aeneas. Ante eum Janus, Saturnus, Picus, Faunus regnaverunt annis circiter 150;» nimirum annis ut minus totidem 150 quam Arnobius gentilibus gratis concessit. De his primis Latinorum regibus videsis Dionysium Halicarnasseum, Auctorem Origin. gent. rom., Lactantium, Augustinum, et alios (Dionys., lib. I Antiquit. rom., pag. 24 et 34; Auct. Orig., pag. 596; Lact., lib. I, cap. 22, pag. 127; August., lib. XVIII de Civit., cap. 15, pag. 499) .

Albae autem, pergit Arnobius, Ascanius aliique ejus 0433D successores annis prope 420 regnaverunt (Arnob., lib. II, pag. 94; tom. I Apparat., in fin.) . In Eusebii autem chronico anni 452, et a Clemente Alexandrino 422, computantur. Denique a Roma condita, ad suam usque aetatem Auctor noster annos propemodum 1050. Eusebiani vero chronici auctor 1146 fluxisse perhibent. De his etiam omnibus aliquid notavimus in Clementis Alexandrini chronologia. Sed haec uberius prosequi, ac plures alios chronographos nominibus suis appellare nihil necesse est. Non enim omnibus numeris absolutam annorum computandorum rationem sequitur Arnobius, sed ipsosmet receptos ab ethnicis annalium scriptores citasse contentus, illis plura etiam largitur, quam desiderare poterant. Evidentissime igitur ex his demonstrat illorum deos non ante annorum duo millia extitisse, nec ab illis 0434A christianae religionis novitatem posse jure aliquo exprobrari.

Quid vero, quod maxima ethnicorum mysteria, pergit Arnobius (Arnob., lib. II, pag. 95) , in Serapidis, Isidis, Matris deum, aliorumque honorem celebrari solita, de quibus nos alibi egimus (tom. I Apparat., pag. 758 et seq., Dissert. in Minuc., cap. 17, art. 1, et cap. 20, art. 1 et 2) , et infra adhuc agendum, eorum diis longe recentoria sunt. Ab iisdem ergo ethnicis, si suis principiis stare voluissent, nunquam admitti, et semper rejici debebant.

At saltem ex concessis, inquiebant gentiles, apertissime colligitur deorum nostrorum religionem christiana esse longe antiquiorem, atque idcirco veriorem. 0434B Negat primo consequentiam Arnobius. Sufficit enim utramque aliquando coepisse, ut par sit utrobique ratio. Quid enim duo annorum millia, cum caeteris omnibus antea elapsis comparata, pro alicujus religionis veritate facere possunt?

Deinde vero ille adhuc pernegat a christianis coli aliquid novum et ethnicorum religione recentius (Arnob., lib. II, pag. 95) . Deum enimvero colunt omnipotentem, non modo antiquissimum, sed ingenitum etiam, et aeternum, ac rerum omnium fontem et originem. Nihil ergo novum christiani in mundum introduxerunt, sed quod sero didicerant a Christo, qui miseram hominum falsos deos colentium, verumque Deum ignorantium caecitatem discussit.

Plura quidem Arnobius de alliis christianae religionis 0434C dogmatibus ibi non protulit, tum quia ad depellendam novae religionis obtrectationem quae dixerat, plane sufficiebant: tum quia paulo ante supremam Christi divinitatem, aliaque ejusdem christianae religionis placita alibi demonstrat, sicut postea ostendemus.