Articulus II. Analysis libri secundi.

Petita a proposito parumper discedendi venia, Arnobius ab ethnicis inquirit qua de causa Christum, nullius in eos peccati reum, ita oderint, ut audito tantum illius nomine, ira protinus excandescant. At ille sane etiamsi cui credatur, dignus non esset; eo tamen ipso non adspernandus erat, quod cunctis viam ad coelum et beatam immortalitatem monstraverit. Respondebant gentiles illum summo sibi propterea 0371B esse odio, quia omnem deorum cultum, omnemque majorum suorum religionem toto expulit ab orbe terrarum. Ergone, ait Arnobius, impius est Christus, qui impia religione eversa, veram induxit, nosque docuit solum verum Deum esse colendum, quem bonorum omnium fontem, ac cuncta creasse, atque ideo revera exsistere naturaliter scimus et testificamur?

Tum dilata in aliud tempus de variis gentilium superstitionibus disputatione, ostendit ethnicos prorsus immerito Christi dictis non credere, quandoquidem ea, quae pollicetur, se unquam reipsa daturum nos non convincit. At si nulla, inquit Arnobius, possit adferri futurorum certa comprobatio, nonne satius est his qui spem dant aliquam, potius quam aliis qui 0371C nullam praebent, credere? Tum dehinc ostendit plurima nobis suppetere eorum, quae Christus promisit, haud prorsus incerta promissorum argumenta. Primo enim illius doctrina et religio per universas orbis terrae partes, atque etiam apud gentes magis barbaras, quemadmodum ille promiserat, brevi temporis spatio fuit disseminata. Deinde vero quantumvis haec doctrina dura et aspera videatur, illam tamen magno ingenio praediti oratores, grammatici, rhetores, jurisconsulti, medici, philosophi expetebant. Tertio illius sectatores nullis plane quibuslibet suppliciis, etiam gravissimis, ad eam deponendam non solum cogi potuerunt: sed iis quoque crevit semper eorum numerus. At haec prius a Christo promissa cum evenerint, de aliorum quoque ab eo promissorum eventu 0371D dubitandi nulla ratio est.

Neque porro tot homines per totam terram christiana religione initiati, aliis obtusi, hebetes, ac fatui videri poterant, nisi hi se solos sapientia et scientia praeditos jactitarent. Sed quali, inquit auctor noster, sapientia et scientia? Num grammatica, poetica, rhetorica, logica et dialectica? At quam vana sit harum disciplinarum ostentatio inde patet, quod per se homo scire nequeat quae divina, vel obscura sunt, nec quid ipse sit, ut ait Socrates, nec unde, vel a quo, et qua de causa creatus, cur tot aerumnis et malis opprimatur, quid in somniis agat, quae somnium inter et vigilias differentia, quomodo fiat visio, aut odoratus, cur animus etsi immortalis in infantibus stolidus, in senibus sit defessus. Denique quamvis 0372A homo veri aliquid nonnunquam pronuntiaverit, et hoc ipsum pro certo adhuc non habet.

Nulla igitur ratione aliis non doctiores ethnici christianos divino magistro suo credentes vituperabant. Sine praevia siquidem fide nullum profecto negotium a peregrinantibus, navigantibus, agricolis, suscipitur. Sine fide etiam nullus conjugio jungitur, nullus aeger accersit medicum, vel miles bellum gerit, vel magistrum audit discipulus, neque ullus gentilis deos suos invocat. Quin etiam gentiles opinionibus credebant philosophorum, qui de primis tamen rerum principiis, aliisque de rebus nihil certi exploratique proferunt, ac semper inter se digladiantur. Nonne ergo Christo, qui tantis miraculis doctrinam suam stabilivit, aequius est credere, quam Platoni, Cronio, Numenio, 0372B aut aliis quamtumlibet ob morum integritatem, atque eloquentiae, logicae, arithmeticae, musicae, geometriae, scientiam laudandis, qui nihil vel minimum quid his simile facere unquam potuerunt? Et certe si Christus humanis tantum argutiis et argumentis usus fuisset, omnes ei negassent fidem, quam dare coacti sunt ob edita ab ipso ejusque discipulis miracula apud Indos, Seras, Persas, Medos, Arabas, Aegyptios, Galatas, Parthos, Phrygas, atque in Asia, Syria, Achaia, Macedonia, Epiro, et ubique in Oriente et Occidente, ac potissimum Romae, ubi Simon magus a Petro ex sublimi aere dejectus, in terram fractis cruribus praecipitatus est.

Quid plura? Non vexanda certe, sed ideo laudanda 0372C erat ab ethnicis christianorum fides; quia illis communes erant cum philosophorum coryphaeis de Deo, de corporum resurrectione, de salute animarum, et futuris impiorum poenis sententiae, quamvis ab his aliter atque a christianis explicentur. Atque ibi Arnobius edisserit cujus naturae nostra sit anima, quo ex fonte prodeat, et cur variis affectibus et vitiis fiat obnoxia.

Tum deinde illorum retundit arrogantiam, qui nostram animam ejusdem cum Deo patre immortalitatis et naturae participem esse insolenter venditabant. Simili quippe atque animalia modo nascimur, vivimus, ac morbis et senectute solvimur. Huc accedit quod nonnulli animas improborum post mortem in pecudum corpora migrare opinati sunt.

0372D At divina est, inquiebant, anima hominis, qui ratione caeteris praestat animalibus. Optime quidem, ait Arnobius, si homo hac sua ratione bene semper uteretur. Sed ubi est, humanae animae praestantia? Numquid quia homines et domos et urbes construunt? At si animantes haberent artium ministras manus, possent utique similia aedificia exstruere. Ab iis siquidem alia fiunt, quae numquam homines potuerunt imitari. Numquid bestiis antecellunt homines, quia vestem supellectilem, aliaque vitae humanae alendae necessaria sibi parare norunt? At ea omnia non scientiae munera, sed a pauperrima inventa sunt necessitate.

Omnes porro cum artes hominum ei scientiae labore et experientia partae, nihil valde mirandum in 0373A se habeant, nec omnes omnia cognoscant, ratum profecto et fixum esse debet humanas animas neque divinas, neque omni scientia eruditas ex coelo hunc advolasse in mundum. Atque inde ruit idem aliis tantum verbis expressus Platonis et aliorum quorumdam philosophorum error, quo somniaverunt scientiam esse rerum ab homine, priusquam nasceretur, cognitarum recordationem. Etenim Arnobius falsam hancce opinationem aliis adhuc rationum momentis evertit. Et primo, quidem quia eadem foret cunctorum hominum scientia, recordatio, sententia. Secundo, detur puer aliquis in desertissima et inaccessa solitudine natus, atque ibi summo in silentio a muta nutrice educatus, postea cibo aliquo simplicissimo 0373B victitans, nullum unquam loquentem audiat. Inde post triginta aut quadraginta annos educatur, et prodeat in publicum, tum saxo obtusior, nihil plane quavis de re interrogatus respondere poterit, nihil rerum naturalium, aut earum, quae hominum usui, vel deliciis et voluptati necessaria creduntur, et ab auctore nostro enumerantur, notum habebit. Denique nullam ille articulatim et distincte vocem emittet. Nonne autem hinc evidenter conficitur animam illius in mundum non venisse omnibus scientiis instructam?

Postea Arnobius contrarium Platonis argumentum, ex puero de numeris interrogato petitum, luculenter diluit. Ab hoc namque non solum puero, verum etiam ab illo, de quo dictum est, quadragenario homine si 0373C quid de multiplicandis, aut dividendis numeris, aut triangulis et quadratis inquiras, mutus omnino erit, aut respondebit non quidem ex ficta a Platone cognitarum olim rerum memoria, sed ex iis quae quotidiano usu didicit. Homines enimvero magistrorum suorum institutione, quemadmodum animalia usu et assiduitate erudiuntur. Anima igitur humana, scientiis omnibus instructa, huc non adventavit. Docere siquidem potius deberet, quam doceri.

Neque dixeris animam, ubi corpori conjungitur, priorum oblivisci, atque, ut aiunt, ex docta elementariam fieri, id est, primis elementis imbuendam. Primum enim illa, docentibus iisdem philosophis, simplicis et incorporeae est substantiae. Conjuncta ergo corpori nihil spiritualis naturae, et pristinae cognitionis 0373D amittere potest. Mortalis quippe et corruptibilis fieret. Deinde quando illa corpus animat, plurium ante octoginta atque amplius annos a se factorum et auditorum, recordatur; multo ergo magis illorum, quae ante suam corpore copulationem noverat, reminisci deberet. Postremo si haec conjunctio efficiat ut pristina scientia excidat ex anima, quomodo dicunt eam scire se esse incorpoream, immortalem, omnique olim imbutam scientia, sed omnium quae noverat, tum oblitam?

Demum Arnobius ex his ita disputatis concludit hominem protelarium, classicum, capite censum, ac prorsus inopem, primo ordini, hoc est, divino non adscribendum, nec ei eamdem atque Deo tribuendam immortalitatem. Secus enim nullis fortuitis casibus 0374A obnoxius, nullas inferorum poenas pertimescet, et in omne voluptatis flagitiique genus, contemptis virtutibus, praecipitem sese impune dabit.

Eadem autem ratione Arnobius impugnat funditusque evertit contrariam opinionem Epicuri, qui animam nostram mortalem esse garriebat. Ea quippe opinio si vera sit, nulla amplius erit causa, cur philosophia mentes nostras excolamus, virtutibus demus operam, ac vitia fugiamus.

De nostra porro anima sic Arnobius noster statuit; eam mediae cujusdam mortalem inter et divinam naturam esse substantiae, Deique beneficio fieri longaevam atque immortalem. Quapropter christiani pium in hoc mundo vitae genus agentes, sperant fore ut 0374B suam post mortem et in coelum, sicut de suo illuc regressu ethnici gloriabantur, remigrent, et insuper a Deo aeternae felicitatis praemium, certissimo miraculorum suorum pignore à Christo promissum consequantur.

Quoniam autem modo anima, inquiebant, si mediae illius qualitatis sit, potest unquam immortalis fieri! Respondet Arnobius satis nobis illud esse, quod omnipotens Deus, cui nihil obsistere potest, nos de hac animae nostrae immortalitate certo fecerit certiores. Quid vero quod ipsimet ethnici fateri cogebantur deos suos sive angelos et daemones hujusmodi mediae esse qualitatis; quandoquidem eos aliquando natos, postea suprema Dei patris voluntate, sicuti Plato docet, immortales 0374C factos existimabant.

Anima itaque nostra a suprema quadam potestate fuit creata, sed nec divinae prolis, nec summi Dei filia est. Tantae quippe si fuisset perfectionis nihil amplius posset in ea desiderari, nec diversae essent hominum sententiae nec ulla eorum anima ex beatis sedibus in corpus mitti voluisset.

Non patitur autem Arnobius sibi objici mundum sine homine esse imperfectum, atque idcirco Deum, uniuscujusque animam ex seipso genitam in humanum misisse corpus. Duplici enimvero longaque inductione palam ille facere conatur hominem non ad perfectionem mundi, qui quidem sine illo esse poterat, sed ad privatam ipsiusmet hominis utilitatem commoditatemque esse creatum. Atque ex iis concludit divinam, non esse animam, quae postmodum in corpus 0374D aliquod a Deo summo missa fuerit.

At sua, inquiunt, voluntate, non Dei jussu venit in mundum. Cur ergo, respondet Arnobius? Numquid quia Deus jubendo ut veniat, ipsemet Deus omnium calamitatum, quibus homo in hoc mundo premitur, atque etiam cunctorum, quae perpetrat scelerum causa diceretur? At nullius, ait ille, ponderis est haec ratio. Quia enim non prohibet quemadmodum potest, ne homo veniat in hunc mundum, eorumdem illius scelerum et calamitatum non minus causa dicendus erit. Sed id de illo sine maxima impietate pronuntiari non potest.

Urgebant ethnici: Dic igitur nobis unde progenita aut prolata sit anima, Sed hoc, inquit, Arnobius, sicut et alia plura ignorare possumus, tametsi illam 0375A nec divinam, nec Dei progeniem esse compertum nobis sit. Scimus enim nihil a Deo summo fieri unquam potuisse, nisi omnibus numeris absolutum. Nec minus certo cognoscimus homines nihil esse aliud, nisi animas corpori alligatas, quae omnium vitiorum genere corrumpuntur. Quamvis enim quidam inculpatis optimisque sint moribus, certe hi paucissimi sunt, nec parvo eorum, quos Arnobius proponit, numero aestimandum est totum genus humanum. Ecquinam vero, pergit ille, perfecti sunt homines? Numquid philosophi! Atqui hi quotidie cum cupiditatibus et variis animi affectibus pugnantes, animam suam ad vitia proclivem, et infirmam esse demonstrant. Non ergo divina est illorum nec aliorum anima.

0375B Nec est quod rideant ethnici, si negemus nobis incompertum esse quomodo illa creata sit. Nullus etenim irrisione dignus est, qui aliquid nescit, aut qui quod nescit, id se nescire confitetur. At ille merito irridendus, qui se scire putat quod obscurum est, et humanam superat cognitionem. Praeterea qui animas ab ipso summo Rege in hominis corpus descendere opinabantur, nihil proferebant certi et explorati, sed suspiciones tantum ac conjecturas, quae nihil aliud sunt, nisi incerta opinio, et rei ipsius ignorantia.

Ad haec vero, ipsimet gentiles philosophi nesciebant unde qualesve sint elephantorum, cervorum, leonum, aliorumque animalium, immo vero nec locustarum, murium, soricum, et aliarum ejuscemodi bestiolarum animae; quas quidem ex fictitio Platonis cratere ortas 0375C nemo dixerit. Nec magis inter philosophos constat a quo et ex quibus primis potissimum rebus animae nostrae factae sint. At si pie et sancte a Platone adsertum putant illas, non quidem a Deo summo, sed ab minoribus quibusdam potestatibus creatas, cur nobis non licebit longe certius adserere ipsas mediae qualitatis, quae quidem licet a principalibus potestatibus non editae, mortisque legibus obnoxiae sint, immortalitate tamen a Deo donantur?

Neque dixeris nihil penitus sine Dei voluntate fieri. Cave enim ne inde concludatur Deum tot ac tantorum, quibus homines obruuntur, quaeque ex elementorum inaequalitate oriri non constat, malorum esse auctorem. Nec curiosius etiam inquiras unde illa mala oriantur, et cur ea Deus permittat. Nam hoc scire vel nescire parum interest, modo pro certo plane 0375D habeamus nihil a vero Deo fieri malum, vitiosum, et noxium, quodque omnibus non sit salutare, et amoris ac laetitiae plenissimum. Nulli autem mira videri debet nostra de tot aliis rebus ignoratio. Quis enim nescit tantas esse omnium ac praesertim philosophorum, de re qualibet, de mundi ortu et interitu, de primis rerum primordiis, de diis, de animae nostrae conditione, contentiones, ut nihil a quoquam adseratur, quod ab alio statim non possit destrui ac confutari?

Quamvis ergo christiani ignorarent a quo, et unde creata sit nostra anima, unde oriatur malum, vel cur Deus illud patiatur, nihil inde adversus illos efficere poterant gentiles, quibus longe plura incomperta 0376A sunt, de mundi origine, loco, et situ; de nive, sole, luna, ac stellis; de pluvia, vento, tempestatum vicissitudine, de salso mari; de quibusdam terris dulcibus, amaris, frigidis, ac de humanorum membrorum compositione. Neque magis norunt quid in mundo faciant bubones, immissuli, formicae, vepres, lolium, aliaque his similia; cur tali nec alia figura triticum, far, hordeum, caeteraque usui humano apta, nec quid tandem sint odor, sapor, atque aliae ejuscemodi qualitates. Recte itaque Christus, verus Deus, sub hominis forma locutus, jubet nos relictis hisce omnibus, similibusque aliis quaestionibus, ad rerum universarum dominum tota mente adtolli, atque perpetuam ipsius habere memoriam, qui tametsi comprehendi 0376B nequeat, nullus tamen nisi amens, illum solum esse Deum ambigit. Ethnicos igitur, qui eum non agnoscunt, manent saevi post mortem cruciatus, quantumvis Magi, Etrusci, vel alii, illis, si pie vixerint, coelum post mortem patere spondeant. In illius enim solius Dei, minime vero aliorum, quantumlibet dii dicantur, potestate positum est conferre immortalitatem. Quocirca Christus ab illo missus est, ut nos ab interitu, atque exitio liberaret.

Quid ergo, arguebant ethnici, actum est de eorum animabus, qui ante Christi adventum mortui sunt? Christus ipse, inquit Arnobius, nos docuit eas convenienti tempore a se fuisse conservatas, ac liberatas, quemadmodum ab ipso solo didicimus quando in terris esse caeperit humanum genus, quando primum alligatae sint corporibus animae, et quis hominis 0376C creator.

Urgebant ethnici, cur ergo omnes animas aequali beneficentia non liberat? Omnes, respondet Arnobius, aequaliter vocat, et ad se veniendi potestatem fecit. Nostra igitur non Dei culpa est, si illius beneficium non adsequamur. Quod quidem Platonis auctoritate confirmat, additque Deum, cui salus nostra necessaria non est, nulli adferre necessitatem.

Instabant, si Deus potens ac misericors est, cur non facit, ut inviti homines ipsius credant promissis? Vis illa, ait Arnobius, non gratia, sed injustitia esset, qua ab invitis extorqueretur, quod nolint ac refugiant, quodque si velint, possint consequi.

Solus igitur christianus, aiebant ethnici, Christi ope et auxilio beatam immortalitatem impetrare potest. 0376D Recte, inquit Arnobius. Soli quippe illi haec a Deo patre facultas conceditur. Nec id sane ethnicis debebat mirum videri, qui singulis diis suis singulares quasdam potestates datas opinabantur.

Ad veterem deinde, ac saepius refricatam, transit Arnobius gentilium querimoniam, qua novellam esse christianorum religionem, atque antiquos et patrios ritus in barbaros peregrinosque mutandos non esse expostulabant. Variis autem rationibus ostendit hominibus usu semper venisse, ut salubri commutatione malis et inutilibus bona et utilia praeponerent. Quamobrem non ipsa rei alicujus permutatio, sed mutationis causa semper inquirenda est. Deinde vero si vetera instituta mutare crimini vertatur, hujus criminis 0377A reos esse gentiles convincit Arnobius longa ciborum, morum, legum, sacrorumque rituum ab ipsis mutatorum enumeratione.

Praeterea tametsi christiana religio ante paucos dies disseminata fuisset, nonne res omnes humanae, artes, scientiae, disciplinae, quarum quasdam auctor noster recenset, ortum habuere? Nonne, ipsismet fatentibus ethnicis, eorum dii, Jupiter, aliique quos ille nominatim appellat, esse caeperunt? Si ergo ante 400 annos religio christiana non erat, neque etiam ante duo annorum millia nullos deos suos fuisse negare non poterant.

At constat, inquiebant illi, nostram religionem christiana longe vetustiorem esse, atque idcirco veriorem. 0377B Sed Arnobius hanc consequentiam falsi ideo arguit, quod utraque initium habuisse dicatur, ac duo annorum millia non multum aestimari debeant, si cum praeteritis superioribus saeculis comparentur. Ad haec vero, nihil omnipotente et aeterno Deo antiquius, atque adeo novum recensque non est, quod in eo colitur. At illud si sero, et Christi dumtaxat tempore didicimus, nihil inde confici poterat adversus christianos, aut pro ethnicis, qui non tam longo a tempore Serapidis, Isidis, et Apollinis nomen, atque Phrygiae matris, Cererisque sacra susceperant.

Verum postulabant ethnici, cur Christus tam seto missus a Deo fuerit. Sed ab iis vicissim petit Arnobius, cur aliquando hyems, aestas, pluvia, non stato, 0377C opportunoque semper tempore, sed tardius recurrant? cur Hercules, Aesculapius, Mercurius et alii, tam sero in deorum gregem, nostramque cognitionem venerint? Quamvis itaque ratio cur aliquid factum sit, reddi nequeat; non inde tamen factum illud fuisse negari debet. Quid praeterea, quod nihil est in aeternitate tardum aut praematurum? Quid, si deterior humana conditio, et infirmitas posterioribus quam prioribus saeculis major, id exigebat? Denique singula facta sunt quomodo, ac quando Deus immutabili decreto constituerat.

Postremo inquirebant gentiles cur Deus cui christiani serviebant, si omnipotens sit, patiatur illos omni persecutionum, poenarum, ac suppliciorum genere vexari et opprimi? Sed vicissim ab illis requirit Arnobius, cur eorum dii cultores suos similibus aerumnis ac 0377D calamitatibus obrui patiebantur. At christiani, inquit, quibus nihil in hac vita promissum est, poenas, supplicia, et dura omnia libenter perferre edocti, certissime noverant his non mali aliquid sibi afferri, sed veram liberationem, qua aeternam salutem consecuturi sunt. Ad eam porro comparandam Arnobius gentiles adhortatus, finem libro imponit.