Articulus II. Quam variae fuerint gentilium de diis Penatibus, Penetralibus, Consentibus, et Complicibus opiniones, ac quomodo inde eorum divinitas evertatur.

Ad deos penates si gradum cum auctore nostro faciamus (Arnob., lib. III, pag. 123) , non minores de illis occurrent ethnicorum rixae, ac contentiones. Nobis siquidem ostendit levem prorsus esse, et inconstantem Nigidii de illis sententiam. Et certe primum ille censuit Penates deos fuisse Neptunum et Apollinem, qui pacta conditione, ut alibi vidimus (Supr., 0581D cap. 4, art. 1) , Trojae muros fecerunt. At Macrobius asserit hanc non modo Nigidii, sed Cornelii quoque, Labeonis, ac Virgilii fuisse opinionem. Ubi enimvero de diis Penatibus, seu, ut ille ait, Romanorum propriis, disputat, haec scribit: «Nigidius de diis libro decimo nono requirit, num dii Penates, sint Trojanorum Apollo et Neptunus, qui muros eis fecisse dicuntur; et num eos in Italiam Aeneas advexerit. Cornelius quoque Labeo libro de iis Penatibus eadem existimat. Hanc opinionem sequitur Maro cum dicit:

«Sic fatus, meritos aris mactabat honores,
Taurum Neptuno, taurum tibi pulcher Apollo.» (Virgil., lib. III Aeneid., vers. 118.)
At ista quoque est Servii in hos versus animadversio: 0582A «Sane hoc loco Virgilius, secutus veterum opinionem, Neptunum tantum, et Apollinem nominavit. Dicuntur enim hi dii Penates fuisse, quos secum advexit Aeneas, quamvis diversis locis alias opiniones aliorum secutus poeta, de diis Penatibus diversa dixerit» (Servius, pag. 272) . Videsis eumdem Servium alia plura alibi de iisdem Penatibus disputantem (Idem, in lib. I, versus 384; et in lib. III, versus 148 et 168) .

Altera Nigidii de his diis opinatio, quam auctor noster inexplicabilem dixit, ea fuit, qua quatuor esse deorum Penatium genera, atque alios Jovis, alios Neptuni, alios inferorum, et mortalium hominum ultimos esse garribat. Quantumvis autem Arnobio obscura videatur haec Nigidii sententia; videamus tamen 0582B utrum lux aliqua ei nequeat afferri. De Penatibus vero haec sunt Virgilii paulo ante citati carmina:

Feror exsul in altum
Cum sociis, natoque, Penatibus, et magnis diis. (Virgil., lib. III Aeneid., vers. 12.)
At quid in hos versus animadvertit Servius, animum, si placet, paulisper advertamus: «Alii,» inquit, «magnos deos Coelum, ac Terram putant, ac per hoc Jovem et Junonem. Dei Penates a Samothracia sublati ab Aenea, in Italiam advecti sunt: unde Samothraces cognati Romanorum esse dicuntur; quos inter caetera ideo magnos appellant, quod de Lavinio translati Romam, bis in locum suum redierint; quod imperatores in provincias ituri, apud eos primum immolabant, quod eorum nomina nemo nesciat, quod 0582C praesentes sentiantur . . . quos immani penitus in cultu habent, quos nisi sacerdoti videre fas nulli fuit, qui ideo Penates appellantur, quod in penetralibus aedium coeli sedeant. Nam et ipsum penetral penus dicitur . . . Varro eorum dicit Penates et magnos deos. Nam et in basi scribebatur: Magnis Diis. Potest tamen hoc et pro honore dici. Nam et dii magni sunt, Jupiter, Juno, Minerva, Mercurius, qui Romae colebantur; Penates vero apud Laurum Lavinium, unde apparet non esse unum.»

Totum hunc locum etsi paulo longiorem ideo transcripsimus, quia inde patet quantum inter ethnicos scriptores de diis Penatibus varietur. Deinde vero quaedam ab Arnobio tradita diserte hic asseruntur. Communior autem sententia, cui non tantum Varro, 0582D sed etiam Dionysius Halicarnasseus, Augustinus et alii subscribunt, fuit deos Penates eos esse, quos Aeneas secum in Italiam adsportavit (Var., lib. IV de Ling. lat., pag. 35; Dionys. Halic., lib. I Antiquit. rom., pag. 54; August., lib. X de Civit., cap. 16, pag. 252) . Addit insuper Dionysius a graecis, qui latinam vocem graece reddiderunt hos deos a nonnullis Πατρώους, ab aliis γενεθλίους, à quibusdam κτησίους, ab aliis μυχίους, aut ἐρχίους appellatos. Praeterea vero Cassius Hemina, a Macrobio laudatus, perhibet eosdem Romanorum Penates proprie dici θεοὺς μεγάλους, θεοὺς χρηστοὺς, θεοὺς δυνατούς (Macrob., lib. III Saturnal., cap. 4, pag. 321) .

Quis autem ex dictis facile non intelligat cur Nigidius, 0583A ab Arnobio citatus (Arnob., lib. III, pag. 123) , putaverit Jovem aut Neptunum deos esse Penates? Quis enim non videt hos a Servio deos magnos vocari? Nulli autem mirum videri debet, quod subnectit idem Nigidius, alios esse Penates inferorum et mortalium hominum, tametsi id adeo luculenter probari nequeat. Nam Servius aperte declarat Penatum nomina nemini fuisse plane cognita. Et vero quis deorum, quos secum Aeneas detulit, scire potuit nomen et numerum? Huc accedit, quod ipso adhuc Servio attestante, nemini nisi sacerdoti eos videre fas fuit. Paucis ergo comperti esse poterant.

Postea vero Servius non admonet eos Penetrales vocari, quod in penetralibus coeli sedeant. Qua quidem de etymologia sic sentit Cicero: «Nec longe, 0583B inquit, absunt ab hac vi dii Penates, sive a penu ducto nomine, est enim omne, quo usecuntur homines, penus: sive ab eo quod penitus insident, ex quo etiam Penetrales a poetis vocantur» (Cicer., lib. II de Natur. deor., pag. 224, lin. 15) . Quid autem his dictis aptius et convenientius ad ea explicanda atque stabilienda, quae postmodum tradidit Auctor noster: «Varro, qui sunt introrsus, atque in intimis penetralibus coeli deos esse censet, quos loquimur; nec eorum numerum, nec nomina sciri.» (Arnob., lib. III, pag. 123)

Ad haec vero ille scribit non defuisse, qui existimaverint Jovem, Junonem, Minervam, deos esse Penates, sine quibus nec vivere possumus, nec spirare; ut pote qui ratione, calore, ac spiritu nos regant 0583C (Ibid.) . At in hujusce opinionis defensionem illa recte proferri possunt, quae a Macrobio memoriae sic prodita legimus: «Qui diligentius quaerunt veritatem, Penates esse dixerunt, per quos penitus spiramus, per quos habemus corpus, per quos rationem habemus.» (Macrob., lib. III Saturn., cap. 4, pag. 321.)

Ab iis tamen scriptoribus plane prorsusque dissidere videtur citatus posthaec ab auctore nostro Caesius (Arnob., lib. III, pag. 123) . Penates enim esse voluit Fortunam, Cererem, Genium Jovialem, et Palem quemdam, Jovis ministrum, ac villicum. De Pale autem superius egimus. Quid autem mirum, si Penates eorumque nomina nemini, ut diximus (Supr., cap. 14, art. 2) , cognita, quidam aliorum testimonio 0583D fuiti, quoquo modo indicare tentaverint, aut finxerint ad libitum?

Docet denique Arnobius Penates deos ab Etruscis Consentes et Complices nominari (Ibid.) , sexque esse mares totidemque feminas, sed ignotis nominibus; qui tamen Jovis sunt consiliarii, ac simul et oriuntur et concidunt. Postea vero Augustinus: «Deos Consentes,» inquit, «dicunt in consilium Jovis adhiberi» (August., lib. IV de Civit., cap. 32, pag. 104) . Varro autem initio sui de Re rustica operis hos, aliosque deos sic invocat: «Et quoniam, ut aiunt, dii facientes adjuvant, prius invocabo eos; nec ut Homerus et Ennius Musas, sed duodecim deos Consentes, neque temen eos urbanos 0584A quorum imagines ad forum auratae stant sex mares, et sex feminae; sed illos duodecim deos, qui maxime agricolarum duces sunt» (Varr., lib. I de Re rustic., cap. 1) . Hos vero singulatim suo quemque nomine appellat; Jovem, Tellurem, Solem, Lunam, Cererem, Liberum, Robigum, Floram, Minervam, Venerem, Lympham et Bonum Eventum. At ex hac sola nominum recitatione facile colligitur Arnobium de prioribus potius, quam de posterioribus fecisse sermonem. Illi vero primi dii Consentes, a quibusdam dii etiam dicuntur majorum gentium, quorum nomina duobus his Ennii versibus exprimuntur:

Juno, Vesta, Minerva, Ceres, Diana, Venus, Mars,
Mercurius, Jove, Neptunus, Vulcanus, Apollo.
Legesis Giraldum et Vossium, qui plura de diis Consentibus 0584B adnotaverunt (Girald., syntagm. 7, cap. 18; Voss., lib. I de Orig. et Progr. idol., cap. 14 et 17) .

At, inquies, cur Arnobius dixit hos non solum Consentes, sed etiam Complices nominari, Nonne recte Heraldus suspicatur hoc ultimum nomen esse glossema superfluum, quo imperitus aliquis priorem vocem Consentes explicare voluit? Sed ille tamen addidit nomen Complices potuisse ab Arnobio adhiberi, ut significaret hosce deos, qui simul oriuntur et occidunt, conjunctos esse, et arctissimis nodis colligatos. Bene quidem. Non obscure enim Arnobius innuit hanc ipsam esse rationem, propter quam hi dii ab Etruscis Complices cognominati sunt. Eo porro sensu nomen illud ab Ambrosio accipitur, ubi scripsit: «Complex honestatis est semper utilitas, 0584C et utilitatis honestas.» (Ambros., lib. III de Offic. minist., cap. 14, pag. 130.) Nonne ergo haec Heraldo, ad deponendam de corrupto auctoris nostri textu suspicionem sufficere debebant?

Caeterum ingenii adeo tardi putamus esse neminem, qui jam haud difficiliter perspiciat, quid ex tam variis ac contrariis ethnicorum hisce de diis opinionibus concludendum sit. Quis enim non videt unam ab altera funditus everti? Deinde vero, tametsi in una aliquid esset veri, id a nemine deprehendi umquam poterit. Nullus ergo deos illos Consentes et Penates divinis honoribus dignos censebit; quandoquidem omnes ingenue fateri cogebantur sibi plane exploratum non esse quales illi sint, quam mortalibus opem ferre valeant, et quid in eis verae, 0584D quae unica esse potest, sit divinitatis.