Articulus Primus. Quam invicte Arnobius ex assignata ab Ethnicis deorum patria, forma, ac figura, demonstret falsam esse illorum divinitatem.

Quamvis Arnobius falsos esse gentilium deos ex turpissimo eorum ortu, execrandisque flagitiis satis superque ostenderit; aliis tamen rationum momentis 0524B non minus certis et evidentibus illud rursus demonstrat. Ex iis autem unum erat, quod ille desumit ex designata deorum patria, et loco ubi mortui sunt, quae nobis magno sane studio ipsimet ethnici indicare curaverunt. Nam inde certo certius conficitur eosdem deos aliquando non exstitisse, ac proinde nec sempiternos esse posse, nec divina natura praeditos.

At primo quidem Ceres, uti ait Arnobius (Arnob., lib. I, pag. 20; Dissert., in Minuc., cap. 20, art. I) , ab gentilibus asserebatur: «In Trinacriae finibus nata, atque in floribus legendis occupata,» priusquam Proserpina a Plutone, sicut alibi explicavimus, raperetur. Trinacriae autem nomine Arnobius Siciliam procul dubio intelligit. A Diodoro etenim Siculo, et 0524C Servio discimus (Diod., lib. V Biblioth., pag. 199, Serv., in lib. VI Georg. Virg., pag. 265) , hanc insulam primum a sua figura Trinacriam, vel Trinacem, postea a Sicanis cultoribus Sicaniam, ac tandem a Siculis Siciliam fuisse nuncupatam. Addit autem Diodorus longa majorum suorum traditione a Siciliotis accepta didicisse Cereri ac Proserpinae dicatam olim fuisse hanc insulam. Plura vero hanc in rem retulit Cicero, quem facile adire poteris (Cic., orat. IV in Verrem, pag. 179) .

Quae vero a gentilibus de Api, qui in Peloponeso Serapis nuncupabatur, et de Iside in Aegypto prodita sunt, et ab auctore nostro memorantur, jam a nobis satis explicata fuere, nec iis repetendis aliorum otio abutendum (Arnob., lib. I, pag. 20; tom. I 0524D Apparat. pag. 1090) .

Palam quoque fecimus Arnobium ex Clemente Alexandrino ea decerpsisse, quae de Martis patria et vinculis narrat. Ibi vero expendimus utrum ille erroris ab Herveto jure vel injuria postuletur. Nullus quoque dubitandi locus videtur, quin adhuc Arnobius ex eodem Clemente ea deliberavit, quae de canibus et asinis eidem Marti immolatis adjecit (Arnob., lib. IV, pag. 143; Clemens Alexandr., Admonit. ad gent., pag. 18; tom. I Apparat., pag. 753) .

Quam viles autem et divina majestate indignas diis suis formas ethnici attribuerint, his ille, quae ad eos ipsos facit, verbis declarat (Arnob., lib. III, 0525A pag. 107) : «Vos deos parum est formarum quod amplectimini mensione, filo et atterminatis humano, et quod indignius multo est, terrenorum corporum circumcaesura finitis,» hoc est, deos vestros formarum mensione, seu dimensione vel mensura, et filo, sive textura et lineamentis humanis, ac corporum terrenorum circumcaesura, seu extremitate terminatis et circumscribitis. Priori autem verbo usus est Cicero (Cic., Orator., pag. 268, lin. 2) , et duo posteriora desumpta ex Lucretio videntur. Variis quippe ea adhibet in locis, unde haec proferemus:

Sunt igitur jam formarum vestigia caeca,
Quae vulgo volitant subtili praedita filo. (Lucret., lib. IV, vers. 85 et seqq.)
Alibi vero:

0525B Specie confusa videntur
Quam minimum filum.
. . . . . . . . . . . . . .
Perparvum quoddam interdum mutare videntur
Alterutram in partem filum. (Et lib. V, vers. 581, et vers. 588 et seqq.)
Alio autem in libro nomen circumcaesura sic adhibet:

Extima membrorum circumcaesura tamen se
Incolumem praestat. (Lib. III, vers. 220.)
Rursus vero:

Extima membrorum circumcaesura coercet. (Lib. IV, vers. 651.)
Atqui nec tales esse deos, nec corporea forma, aut humana figura et specie constare posse pluribus rationum firmamentis Arnobius demonstrat. Excerpta autem sunt ea fere omnia, quae ille suum accommodavit 0525C in modum ex primo Ciceronis de Natura deorum libro, ubi Cotta Academicus Velleium Epicureum refellit (Arnob., lib. III, pag. 107 et seqq.; Cicer., lib. I de Natur. deor., pag. 206 et seqq.) . Sed haec ex mox dicendis evidentius cuilibet, uti credimus, patebunt.

Brevi itaque corporeorum membrorum enumeratione perspicuum primo Arnobius facit deos neque iis, neque ulla cujuslibet corporis figura componi. Sed hanc recensionem stylo suo inflato et turgido prosequitur, ac insolitis quibusdam utitur verbis, quae idcirco nec omnibus obvia claraque omnino sunt, nec sine explicatione aliqua debent praetermitti. Docet autem deos praeter caput, aures, pedes, aliasque omnibus notissimas corporis partes, habere nequaquam 0525D posse «suspensum imbricem narium, munctionibus mucculentis, et spiritali commeabilem tractui (Arnob., lib. III, pag. 107) ,» id est, narium canalem, quo mucus humoresque ex capite defluunt, ac spiritus ducitur.

Praeterea: «Dentes trini generis, atque in officia trina compositos» (Ibid.) , id est, primos acutos, qui cibum secant; maxillares, latos, qui eum molunt, et caninos, quorum media est inter utrosque natura. Videsis Aristotelem, Plinium, et Isidorum. At Cicero duo tantum dentium genera, adversus nimirum acutos, et intimos, seu genuinos agnoscere videtur (Aristot., lib. III de Part. animal., cap. I, tom. I, pag. 999; Plin., lib. II Hist. natur., cap. 37, pag. 553; 0526A Isid., lib. II Orig., cap. 1; Cicer., lib. I de Natur. deor., pag. 234, lin. 49, et seqq.) .

Addit Auctor noster: «Omentorum membranulas, et gurguliones.» (Arnob., loc. cit.) Omentum vero Graecis ἐπιπλοὸν, membrana est tenuis ac pinguis, quae intestinorum amfractus involvit tegitque inferiores ventris partes. Unde Plinius: «Ventriculus,» inquit, «atque intestina pingui ac tenui omento integuntur, praeterquam ova gignentibus.» Plinio subscribit Isidorus. Juvenalis autem alicubi omentorum in sacris usum sic cecinit:

Albaque porci
Omenta.
Et Persius:

Tot tibi cum in flamma junicum omenta liquescant.
0526B Denique dii a gentilibus conficti, habere debebant gurguliones, ait Arnobius. Gurgulio autem ab Isidoro sic describitur: «A gutture nomen trahit, cujus meatus ad os et nares pertendit, habens viam, qua vox ad linguam transmittitur; ut possit verba collidere; unde et garrire dicimus.» (Plin., lib. II Hist. natur., cap. 37, pag. 574; Isid., loc. cit.; Juvenal., satyr. 13, vers. 118; Pers., satyr. 2, vers. 45; Isidor., lib. II Orig., cap. 1, et lib. XII, cap. 8.)

Atqui si dii, ait Arnobius, corpora habeant, debent quoque habere has aliasque foedissimas corporum partes. Sed nihil dictu magis absurdum. Si vero iis membris carent, illorum corpora, tamquam utres inflata erunt, sed inania omnino ac vacua. Brevius ac dilucidius, quamvis paulo aliter Cotta apud Ciceronem 0526C adversus Villeium Epicureum sic argumentabatur: «Habebit igitur linguam deus et non loquetur; dentes, palatum, fauces ad nullum usum: quaeque procreationis causa natura corpori affinxit, ea frustra habebit deus: nec externa magis quam interiora, cor, pulmones, jecur, caeteraque detracta utilitate, quid habent venustatis? quando quidem haec esse in deo propter pulchritudinem vultis.» (Cicer., lib. I de Natur. deor., pag. 208, lin. 46.)

Secundum Arnobii momentum comprehenditur hoc dilemmate: Si sint aliquae horumce deorum species, formae, ac figurae, vel eaedem sunt, et sibi invicem similes, vel plures, ac dissimiles. At si una eademque sit deorum omnium figura et facies, ii certe se ipsos non cognoscunt, nec secernunt. Si plures ac 0526D diversae: «Ergo,» arguit Arnobius, «dicendum est quosdam capitones, silunculos, frontones, labeones: in his alios mentones, naevios, atque nasicos: hos displosis naribus, illos resimis; nonnullos turgentibus malis, aut buccarum cumulatione saccibucces, nanos, longos, medios, macilentos, pingues, crassos; hos capillorum intorsionibus crispulos, calvitios alios, et glabriatibus rasos.» (Arnob., lib. III, pag. 108.) Quis autem dubitabit haec decerpta fuisse a Cicerone, si haec Arnobius umquam legerit illius verba: «Redeo ad deos. Ecquos, si non tam strabones, ac petulos esse arbitramur? Ecquos naevum habere? Ecquos silos, flaccos, frontones, capitones, quae sunt in nobis? An omnia emendata in illis? Detur id vobis. Num 0527A etiam est una omnium facies? Nam si plures; aliam esse alia pulcriorem necesse est . . . . Si enim nihil inter deum et deum differt, nulla est apud deos cognitio, nulla perceptio.» (Cicer., lib. I de Natur. deor., pag. 207, lin. 5.)

Labeones autem, de quibus Plinius (Plin., lib. II Hist. natur., cap. 37, pag. 553) , et alii, ab immodicis labiis appellati sunt. Vide autem utrum silunculi et naevii, ii sint, quos Cicero silos, et naevum habere dixit. Veremur tamen ne corrupta sint in Arnobii textu haec vocabula. Nam in regio codice cilunculos et naevimos legimus. Nec minus depravata vox saccibucces. In eodem enim codice regio manuscripto scriptum est sacrivoces alii acrivoces, scribendum suspicantur. Sed sine emendatioris alicujus manuscripti 0527B codicis ope quae vera sit lectio quis certo definire poterit?

Urget Arnobius negari ab ethnicis non posse quales descripsimus, tales a suis effingi deos. Nam id eorum et «produnt,» uti ille loquitur (Arnob., lib. IV, pag. 108) , «atque indicant officinae. Siquidem cum facitis atque informatis deos, hos crinitos effingitis, alios laeves, senes, juvenes, pueros, aquilos, caesios, ravos, seminudos, intectos, aut ne frigus incommodet, fluidarum vestium superjectione perfusos.» Et haec quoque ex eodem Ciceronis libro hausta sunt. Post citata enim a nobis ejus verba, institutum sermonem sic prosequitur: «Nobis fortasse si occurrit, ut dicis, Jovem, Junonem, Minervam, Neptunum, Vulcanum, Apollinem, reliquos deos ea facie novimus, 0527C qua pictores fictoresque voluerunt; neque solum facie, sed etiam ornatu, atque vestitu . . . . Isto enim modo dicere licebit Jovem semper barbatum, Apollinem semper imberbem, caesios oculos Minervae, caeruleos esse Neptuni.» (Cicer., lib. I de Natur., pag. 207, lin. 12.) Nonne autem inde satis aperte conficitur quas gentilium officinas Arnobius vocat, has ipsas esse istorum, ut ait Cicero, pictorum ac fictorum, qui deorum imagines, statuas et simulacra, quomodo uterque descripsit, fingere solebant? Recte ergo inde ambo concludunt nihil Deo magis indignum ac contumeliosum posse umquam excogitari.

Sed pressius adhuc cum ethnicis agit Arnobius (Arnob., lib. III, pag. 109) , et summae ait esse stultitiae 0527D ab ethnicis irrideri aenigmata Aegyptiorum, qui animalia vilissima, numero deorum adscripta, solemnibus cerimoniis et ritibus honorabant. Ipsosmet siquidem ethnicos non pudebat hominum, adjectis quibusdam animalium insignibus, tamquam deorum suorum veras effigies colere ac venerari. At haec rursus delibata sunt ex eodem Cicerone (Cicer., lib. I de Natur. deor., pag. 207, lin. 19) , qui ea clarius huncque in modum explicat: «Quid igitur censes? Apim illum, sanctum Aegyptiorum bovem, nonne deum videri Aegyptiis? Tam Hercle! quam tibi illam nostram sospitam, scilicet Junonem, quam tu numquam ne in sommis quidem vides, nisi cum pelle caprina, cum hasta, cum scutulo, cum calceolis 0528A repandis,» sive sursum recurvis. Quis vero non fatebitur ab utroque evidentissime demonstrari non minorem esse dementiam Romanorum aliorumque gentilium, qui deos humana facie, et cum animalis cujusdam insignibus repraesentatos colebant, quam Aegyptiorum, qui animalia ipsa, tamquam deos venerabantur.

Verum Arnobius insaniam illam alio adhuc ariete concutit, et evertit (Arnob., lib. III, pag 109, et seq.) . Si aselluli, inquit, canes et porci aliquid, ad discendas artes, humani ingenii haberent, atque ad nos honorandos, statuas imaginesque sibi similes fabricarent, nonne indigne prorsus nec sine stomacho pateremur bestiarum formâ nos exhiberi? Nonne ipsimet ethnici indignarentur Romulum asinina figura 0528B repraesentari, Numam canina, et porcina Catonem, sive Ciceronem, aut alium quemlibet? Jam autem vidimus Clementem Alexandrinum in Stromatum libris eodem contra gentiles usum esse argumento, atque eamdem in rem ab illo, quemadmodum ab Eusebio, et Theodoreto, citari Xenophanis carmina (Tom. I Apparat. lib. III, dissert. 2, cap. 14, art. 1, pag. 1089) .

At dii, uti assumit Arnobius, indignius ferre deberent se ab hominibus humana, quam homines se a bestiis belluina facie depingi. Longe major enim est deorum ab hominibus, quam hominum a belluis discrepantia. Ecquid vero, inquit Arnobius, «in homine pulchrum? quid, quaeso, admirabile, vel decorum, nisi quod et clurino cum pecore,» ita ms. codex et ultima 0528C editio, «Nescio quis auctor voluit esse commune.» (Arnob., lib. III, pag. 110.) Apud Plautum quidem legimus clusirum pecus: sed putat Vossius ab illo scriptum fuisse clurinum pecus, eoque nomine simias significari (Plaut. Comoed., Truced., act. 2, scen. 2; Voss., Etymolog. ad verbum Clura) . At certe hoc sensu ab Arnobio nostro accipi videtur, atque his verbis: Nescio quis auctor, Eunium laudari. Dum enim haec scribebat, in mente procul dubio habuit hunc Ciceronis locum (Cicer., lib. I de Natur. deor., pag. 209, lin. 37) : «Ipsa vero, quum nihil ad rem pertinet, quae vos maxime delectat similitudo? Quid? canis nonne similis lupo?» Atque ut Ennius:

Simia quam similis turpissima bestia nobis.
0528D Major ergo diis fit contumelia, cùm similes hominibus effinguntur, quam hominibus, cùm exhiberentur simiae, aliisque bestiis similes.

Nec sinit Arnobius sibi ab ethnicis responderi alias quidem esse deorum (Arnob., lib. III, pag. 109) , quam hominum formas et species, sed has honoris causa illis accommodari. Nam hic error priore longe pejor est. Eo siquidem majore probro gentiles deos suos afficiebant his formamentis divinis, sicut ille loquitur, quo certius ea falsa, diisque suis magis dissimilia esse noverant. Minus enim peccat ille, qui diis falsi aliquid, quod tamen verum esse arbitratur, imprudens tribuit, quam alius, qui sciens volensque falsa ipsis adscribit. Formamenta autem idem sonant 0529A ac figurae et formae, sicuti his liquet Lucretii, quem Scriptor noster saepe sequitur, versibus:

Omnia principiorum
Formamenta queunt in quovis esse nitore. (Lucret., lib. II, vers. 818.)