Articulus III. Quomodo Arnobius illud adhuc ostendat ex Neptuno Stygii fratre, pistricum domino, maenarum et gurgitum motatore: item ex Mercurio Caduceatore, Cyllenio, verborum et nominum inventore, ac mutatore nundinarum, mercium, et commerciorum; atque etiam Cerere, quae Terra, Magna Mater, Vesta, Ops, et Saturni uxor vocabatur: ubi de etymologia nominum Neptuni, Mercurii, Cereris, et Vestae.

0572B Nobis Arnobium alios gentilium deos recensentem sequentibus occurrit Neptunus, quem ethnici, inquit ille, quod aqua nubat terram, eo nomine appellaverunt (Arnob., lib. III, pag. 118) . Neque certe haec etymologia patrono defensoreque caruit. Quamvis enim Cicero Neptuni nomen a nando, quibusdam litteris paululum immutatis, Isidorus a nube quasi tonante, alii a verbo etiam graeco νίπτειν lavare, abluere, deductum velint; Varro tamen diserte dixit: «Neptunus quod mare terras obnubit, ut nubes coelum, a nuptu, id est, opertione, ut antiqui, a quo nuptiae, nuptusque dictus» (Cicer., lib. II de Natur. deor., pag. 224; Isidor., lib. VIII, Origin; Varr., lib. IV de Ling. lat., pag. 18) .

0572C Atqui si id verum sit, ait Arnobius, concidit profecto deus Neptunus, ab ethnicis dictus frater Stygii, id est, Plutonis, et Jovis germanus, de quibus jam disseruimus. Addit ironice auctor noster: «Tridenti armatus, pistricum dominus, atque, maenarum, rex salsorum gurgitum» (Arnob., loc. cit.) , id est, maris et pelagi, uti liquet his carminibus, quibus Virgilius illum sic loquentem induxit:

Non illi imperium pelagi saevumque tridentem,
Sed mihi sorte datum. (Virgil., lib. I Aeneid., vers. 142 et seqq.)
Pistrix autem, piscis est magnus seu bellua marina, quam nonnulli balenam esse arbitrantur. De pistrice plura in Arati phoenomenis, ex quibus haec 0572D selegimus:

Andromedam tamen explorans fera quaerere pistrix
Pergit, et usque sitam validas aquilonis ad auras
Caerula vestigat finita in partibus austri. (In Cicer. Fragm., pag. 33 et seqq.)
Maena quoque marinus piscis est, qui graece μαἰνις, a Romanis hodie maenola vocatur. Cicero autem his verbis illius meminit: «Qui voluptatem ipsam contemnunt, iis licet dicere se ancipenserem maenae non anteponere» (Cicer., lib. II de Finib., p. 66, lin. 34) . Mentionem etiam ejus facit Athenaeus, et saepius Plinius, qui nos docet quibus morbis, et quomodo remedia ex hoc pisce conficiantur (Athen., lib. VII Deinosoph., pag. 313; Plin., lib. XXVI, Hist. natur., cap. IV, pag. 448; lib. XXVII, cap. 104, 0573A pag. 542, et lib. XXXII, cap. 8 et seq., pag. 858 et seqq.) . Videsis Rondeletum lib. V, cap. 13. Aldrovandum, et alios de duobus illis piscibus, pistrice et maena.

Ethnicos igitur, haud illepide ridet Arnobius, dum Neptunum pistricum et maenarum dominum, ac salsorum gurgitum, tremebundique sali motatorem vocat, quia illum insani illi homines pelagi et maris regem serio appellabant. Nam praeter citatos Virgilii versus, scriptum a Cicerone legimus: «Datum est Neptuno alterum, Jovis, ut volunt, fratri, maritimum omne regnum, nomenque productum, ut Portunus a portu, sic Neptunus a nando, paululum primis litteris immutatis» (Cicer., lib. II de Natur. deor., pag. 224, lin. 1) . Quam bellus ergo 0573B ille deus, qui natat per fluctus maris, solumque regit illius imperium?

Tum deinde Arnobius sic prosequitur: «Mercurius etiam quasi quidam medicurrius dictus est, et quod inter loquentes duos media currat, et reciprocetur oratio, nominis hujus concinnata est qualitas» (Arnob., lib. III, pag. 118) . Favet Arnobio Augustinus, qui id paulo explicatius edisserit: «Mercurius,» inquit, «quasi medius currens dicitur appellatus, quod sermo currat inter homines medius; ideo Ἑρμῆς graece, quod sermo, vel interpretatio, quae utique ad sermonem pertitinet, ἑρμηνεία dicitur, ideo et mercibus praesse, quia inter vendentes et ementes sermo fit medius» (August., lib. VII de Civit., cap. 14, pag. 173) . Quae 0573C quidem Augustini verba, ad explicandam hujusce nominis etymologiam Isidorus postea transcripsit. Festus vero a mercibus hoc nomen illi impositum opinatur. Aliter tamen Servius: «Alii,» ait, «Mercurium quasi medicurrium, a Latinis dictum volunt, quod inter coelum et inferos semper incurrat» (Isidor., lib. VIII Orig. cap. 11; Fest. ad verb. Mercurius; Serv. in lib. VIII Aeneid. vers 138 et seqq.) . Ab illo autem ista observata sunt, in hos Virgilii versus, quibus ea, quae auctor noster subjungit, explicantur. Canit quippe poeta:

Vobis Mercurius pater est, quem candida Maia
Cyllene, gelido conceptum vertice fudit. (Virgil., lib. VIII Aeneid., vers. 138.)

Quid autem, uti loco citato subdit Arnobius, ex hac 0573D opinionum varietate, et dissentione aliud sequitur, nisi quod aboletur et extinguitur caducitor ille Cyllenius in algido fusus monte, quemadmodum patet ex mox citatis Virgilii carminibus, ad quos illum collineasse haud immerito dici potest? Caducitor vero, vel potius caduceator dicebatur, quia, ut animadvertit Servius, aliique bene multi: «Caduceum illi a deo assignatur, quod fide media, hostes in amicitiam conducat, quae virga ideo serpentibus illigata est, ut sicut illi obliti veneni sui in se coeunt, ita hostes, contemptis et depositis inimicitiis, ad amicitiam revertantur» (Serv. loc. cit.) .

Addit auctor noster: «Verborum excogitator et nominum» idem Mercurius. Nam sicut observat 0574A Cicero (Cicer., lib. III de Natur. deor. pag. 248, lin. 9) , leges et litteras tradidisse ferebatur, de quo nos ailibi. Denique, «nundinarum, mercium, commerciorumque mutator;» quia ethnici, sicuti ex Augustino et Isidoro paulo ante annotavimus, existimabant eum mercibus praeesse. Unde Servius: «Hic etiam, inquit, mercimonii deus est» (Serv. loc. cit.) . Quin immo Festus a nobis paulo ante citatus, arbitratur inde formatum illius nomen, cujus hanc reddit rationem: «Hunc etenim negotiorum omnium existimabant esse deum.» ( Fest., ad verbum Mercurius.) Porro autem Augustinus ex illa priori etymologia, et ethnicorum opinione eamdem, atque Arnobius, conclusionem elicit:» Si ergo Mercurius ipse,» inquit, «sermo est etiam 0574B ipsis confitentibus, deus non est» (August., lib. V de Civit. cap. 12, pag. 173) .

Simili plane argumento auctor noster Cereris divinitatem sic evertit: «Terram quidam e vobis,» ita ille loquitur, «quod cunctis sufficiat animantibus victum, Matrem esse dixerunt magnam; eamdem hanc aliquot, quod salutarium seminum frugem gerat, Cererem esse pronuntiant; nonnulli autem Vestam, quod in mundo stet sola, caeteris ejus partibus mobilitate in perpetua constitutis.» (Arnob., lib. III, pag. 119.) Terram vero esse Cererem, et paulo infra observandum, et his nunc probari potest Ciceronis verbis, quibus allata ab Arnobio Cereris etymologia confirmatur: «Mater autem est,» inquit ille, «a gerendis frugibus Ceres, tamquam geres, 0574C casuque prima littera itidem immutata, ut a Graecis. Nam ab illi quoque Δημήτηρ, quasi γημήτηρ nominata est» (Cicer., de Nat. deor., lib. II, pag. 224) . At de Vestae nomine ibidem paulo post haec habet: «Vestae nomen a Graecis; ea est enim, quae ab illis Ἑστια dicitur» (Ibid., lin. 13) . Sic autem graece a veteribus vocata est, ait Pharnutus ( Pharnut., Cerer. et Vest.), ἀπὸ τοῦ ἐστάναι, quod est stare ac sistere; quia stat per res universas. Et id quidem Ovidius his versibus significavit:

Stat vi terra sua, vi stando Vesta vocatur,
Causaque per Graii nominis esse potest. (Ovid., lib. VI Fastor., vers. 331.)
Ibi autem ille non solum Vestae etymologiam confirmat, sed eam quoque eamdem esse ac terram seu 0574D tellurem. Quod quidem prius his carminibus dixerat:

Vesta eadem est, quae terra, subest vigil ignis utrique,
Significant sedem terra focusque suam.
Et infra:

Et tellus Vestaque numen idem est. (Ibid., vers. 271.)
Ovidio autem adstipulatores accedunt Servius et Augustinus, quos adire facile poteris, atque etiam Giraldum, Lipsium, ac Vossium (Serv., in lib. IV Aeneid., 297; August., lib. VII de Civit., cap. 16, pag. 174; Girald., Syntagm. 6; Lips., lib de Vest., cap. 1; Voss. lib. II Progr. idol., cap. 59) , qui, praeter alia plura, hos citant Euripidis versus:

Καὶ Γαῖα μήτερ, Ἑστίαν δὲ σ᾽ οἱ σοφοὶ
Βροτοὶ καλοῦσιν ἡμένην ἐν αἰθέρι.

0575A Et terra mater, Vestaque sapientibus,
Vocaris, ipso considens in aethere.
Atqui horum scriptorum atque etiam Lucretii, quem adire poteris (Lucret., lib. II, vers. 597 et seqq., vers. 995 et seqq.) , autoritate et testimonio liquet utique illud verissimum esse, quod ab Arnobio assumitur, trina haec numina nulla esse, quandoquidem iis terra, quae divinae proculdubio, naturae non est, sola significatur.

Quamobrem Arnobius noster jure merito haec continenter adjecit: «Non ipsa Mater deum, quam Nigidius autumat matrimonium tenuisse Saturni, dea recte poterit nuncupari; siquidem unius terrae haec sunt omnia nomina» (Arnob., lib. III, p. 119) . Nonne autem idem etiam a Varrone hisce verbis asseritur: 0575B «Terra Ops, quod hic omne opus, et hac opus ad vivendum; et ideo dicitur Ops mater, quod terra nutriat. Haec enim terris gentes omnes peperit, et resumit denuo, quae dat cibaria, ut ait Ennius, quae quod gerit fruges, Ceres» (Varr., lib. IV de Ling. lat., pag. 16) . Quis autem nescit, quod etiam a nobis supra notatum est (Supr., cap. 9, art. 3) , Opem ab ethnicis dictam Saturni uxorem?

At quoquo nomine vocetur, si terra est, nec dea est, ne esse potest. Recte ergo Augustinus postquam aliis ejusdem Varronis verbis comprobavit eamdem esse tellurem, Matrem magnam, et Opem, cum Arnobio nostro concludit: «Si ergo una dea est, quae quidem consulta veritate, nec ipsa est, interim quid itur in multas» (August. lib. VII de 0575C Civit., cap. 24, pag. 180) ? Neque sibi sinit responderi ethnicos non absurde censuisse eas plures esse deas, quoniam in una eademque dea res plures esse possunt. Nam his illico occurrit: «Et concedo,» inquit, «in uno homine esse res plures, numquid ideo et homines plures? Sic in una dea esse res plures, numquid ideo et deas plures? Verum sicut volunt, dividant, conflent, multiplicent, replicent, implicent» (Ibid.) . Tanto enim certius evertent alicujus divinitatem, quanto magis eam multiplicatam voluerint.