Articulus Primus. Examinatur Arnobii contra ethnicorum deos argumentum, inde ductum, quod quem deum nonnulli ex parentibus procreatum dicebant, alii rem aliquam naturalem esse affirmaverint, atque in primis Janum, Saturnum, Jovem, Junonem, Fluvionam, Pomonam, Ossipaginam, Februtim, Populoniam, Cinxiam, Caprotinam.

Aliud Arnobius, nec caeteris minus efficax ac validum, adversus absurdos gentilium de diis suis errores argumentum duxit ex||variis||et||inter se pugnantibus illorum de uno eodemque deo sententiis. Quo enim, inquit, modo fieri potest ut ad deum aliquem cognoscendum ac colendum homines inducas, tu 0565A qui qualis ille sit, quem colis, nec ipse scis, nec ab aliis scire umquam tibi datum est? Nonne de uno eodemque gentilium deo tot fere erant opiniones, quot capita?

At certe id auctor noster more adhuc suo hac inductione evidentissime demonstrat: «Incipiamus, inquit, solemniter ab Jano, et nos patre, quem quidam ex vobis mundum, annum alii, solem esse prodidere nonnulli» (Arnob., lib. III, pag. 117) . Neque hoc temere ab illo dictum putes. A Servio quippe haec scriptis prodita legimus: «Alii Janum diei dominum volunt, in quo ortus est et occasus . . . . . . . Alii anni totius, quem in quatuor tempora constat esse divisum. Anni autem esse deum illa res probat, quod ab eo prima pars anni nominatur. Nam a Jano Januarius 0565B dicitur . . . . . . Alii Janum mundum accipiunt, cujus caulae ideo in pace clausae sunt, quod mundus undique clausus est; belli tempore aperiuntur ad auxilium petendum, ut pateant.» (Serv., in lib. VIII Aeneid., vers. 605 et seqq., pag. 474) . Addit illum ab aliis, quemadmodum a Cicerone (Cicer., lib. I de Natur. deor., pag. 224) , Janum seu Eanum ab eundo vocitari, ipsumque esse Martem; ab aliis aerem credi, ab aliis vero Clusivium, aut Patuleum, aut Jazonium, atque etiam Quirinum appellari.

Macrobius vero ostendit hunc ipsum a quibusdam, uti ab Nigidio, eumdem dici atque solem, et Apollinem, a nonnullis vero mundum et coelum, atque iisdem, quae Servius recenset, nominibus, ab aliis vocatum, in primisque Janonium, «quasi,» inquit, 0565C «non solum mensis Januarii, sed mensium omnium ingressus tenentem.» (Macrob., lib. I Saturnal., cap. 9) .

Atqui si res ita sit, arguit Arnobius (Arnob., lib. III, pag. 117) , certe nullus erit Janus, quem ethnici venditabant Coelo et Hecata procreatum, Juturnae maritum, generum Vulturni, patrem Fonti, Janiculi conditorem, Italiae regem, cunctisque precibus, ut ex Ovidio liquet, atque etiam, ut monet Cicero, sacrificiis semper praeponendum (Ovid., lib. I Fastor., § 3; Cicer., lib. II de Natur. deor., pag. 224) . Nec absimili prorsus modo Augustinus: Si Janus, inquit, sit mundus, cur gentiles falso asserebant ad eum rerum initia, fines, et terminum referri? Cur bifrontem illum, quasi duae tantum sint mundi partes, aut quadrifrontem, 0565D quasi ipse et mundus geminus sit, fingebant? Cur venditabant penes eum esse prima, sive initia factorum, et summa penes Jovem, quasi omnium regem? Quid ergo factum est de hoc Jove hominum deorumque rege, si Janus mundus esse dicatur? (August., lib. VII de Civit., cap. 7 et seqq., pag. 168 et seqq.; Dissert. in Minuc., cap. 15, art. 1.)

Alia insuper ratione Arnobius ostendit nullam eidem Jano, si annus sit, tribui posse divinitatem. Quid enim est annus, nisi aliquod spatium temporis, certo dierum mensiumque numero circumscriptum? Quis vero illud, quod transit ac labitur, vim divinam habere sibi persuadebit (Arnob., lib. III, pag. 117) .

0566A Eodem plane rationis momento ille conficit nullum esse numen Saturni; quippe qui tempus latine et graece χρόνος, sive, ut ait Augustinus, temporis longitudo, fuisse perhibeatur. Non solum autem Macrobius, et Plutarchus, haec expresse tradiderunt, sed Cicero etiam hisce totidemque verbis: «Saturnum autem eum esse voluerunt, qui cursum et conversionem spatiorum ac temporum contineret. Qui Deus graece idipsum nomen habet. Χρόνος enim dicitur, qui est idem χρόνος temporis spatium.» Rursus autem inde infert Arnobius tollendum de medio Saturnum, Coelo editum patre (August., lib. IV de Civit., cap. 10, pag. 95; Macrob., lib. I Saturn., cap. 8; Plutarch., lib. de Isid. et Osir., tom. II, p. 363; Cicer., lib. II de Nat. deor., p. 223, lin. 28) .

0566B Quid praeterea, quod nullus quoque umquam fuisse dicendus est ejusdem Saturni et Opis filius Jupiter, in finibus Cretensium sepultus? Nam hunc alii solem, alii aetherem esse contendebant. Macrobius enim variis veterum auctorum testimoniis probat eum revera esse solem (Macrob., lib. I Saturnal., cap. 23) . Cicero autem aperte nobis declarat illum a Chrysippo aethera censeri, atque Ennium, qui a Varrone etiam eamdem ob causam citatur (Cicer., lib. I de Natur. deor., pag. 201, lin. 34, et lib. II, pag. 214, lin. 12; Ibid., pag. 223, lin. 37; Varr., lib. IV de Ling. lat., pag. 16) , omnium assensu dixisse:

Adspice hoc
Sublime candens, quem invocant omnes Jovem.
Alium adhuc testem profert Euripidem, qui, ut multa 0566C praeclare, addit ille (Cicer., loc. cit.) , sic hoc breviter:

Vides sublime fusum, immoderatum aethera,
Qui tenero terram circumvectu amplectitur
Hunc summum habeto divum, hunc perhibeto Jovem.
Nos vero Eusebius monitos esse voluit Jovem ab Orpheo, si Porphyrio fides, et mundum universum dici, et animam ejus aethera (Euseb., lib. III Praepar. Evang., cap. 9, pag. 100, et seqq.) .

Falsa ergo est etiam Junonis divinitas, quam sicut arguit Arnobius (Arnob., lib. III, pag. 118) , aerem plerique dicebant, ac potissimum Stoici, quorum opinionem Cicero his explicat verbis: «Aer autem, ut Stoici disputant, interjectus inter mare et coelum, Junonis nomine consecratur, quae est soror et conjux Jovis; quod et similitudo est aetheris, et cum eo 0566D summa conjunctio. Effeminarunt autem eum, Junonique tribuerunt; quod nihil est eo mollius (Cicer., lib. II de Natur. deor., pag. 223, lin. 47) .»

Oratori autem, ante Augustinum, Macrobius sic subscripsit: «Juno soror ejus, Jovis, et conjux vocatur. Est autem Juno aer; et dicitur soror, quia iisdem seminibus, quibus coelum, etiam aer est procreatus; conjux, quia subjecta est coelo (August., lib. IV de Civit., cap. 10, p. 95, et lib. VII, cap. 16, p. 175; Macrob., lib. I in Somn. Scip., cap. 17) .» Porphyrius vero haec litteris mandaverat, quae ab Eusebio sic transcripta sunt (Porphyr., apud Euseb., lib. III Praepar. evang., cap. 11, pag. 108) : Τὴν δὲ Ἥραν σὺνοικον τῷ Διὶ πεποιήκασιν, τὴν αἰθέριον καὶ ἀέριον δύναμιν 0567A Ἥραν προσείποντες. ἔστι γὰρ καὶ ὁ αἰθὴρ, ἀὴρ ὁ λεπτομερέστατος. Junonem autem Jovis uxorem esse finxerunt, quod aetheriam scilicet aeriamque vim Junonem appellarent. Aether enim subtilissimus ac tenuissimus aer est. Addit ille eam ἀπὸ τοῦ ἀέρος Ἥρα, ab aere Junonem fuisse appellatam. Macrobius tandem, quem paulo ante citavimus, alibi narrat Junonem esse infimum aerem, uti paulo post observabimus (Macrob., lib. III Saturnal., cap. 3) .

At inde Arnobius sic argumentatur: «Si aer illa est quemadmodum vos ludere ac dictitare consuestis, graeci nominis austeritate repetita, nulla soror et conjux omnipotentis reperietur Jovis, nulla Fluviona, nulla Pomona, nulla Ossipagina, nulla Februtis, Populonia, Cinxia, et Caprotina (Arnob., lib. III, pag. 0567B 118) .» Ethnici siquidem tot aliasque plures Junones, ejusque nomina et numina finxerant. At de Cinxia jam a nobis paulo antea actum est. Quae autem Fluviona sit, docet Festus: «Fluvionam Junonem,» inquit, «mulieres colebant, quod eam sanguinis fluorem in conceptu retinere putabant (Festus, ad verb. Fluvionem).» Quam quidem nomenclationem Augustinus Varronis auctoritate sic confirmat: «Dea Mena menstruis fluoribus praeest, quamvis Jovis filia, tamen ignobilis. Et hanc provinciam fluorum menstruorum in libro selectorum deorum ipsi Junoni idem auctor, Varro, assignat, quae in diis selectis etiam regina est, et hic tamquam Juno Lucina cum eadem Mena, privigna sua, eidem cruori praesidet (August., lib. VII de Civit., cap. 2, pag. 163) .» Sed id ab illo paulo 0567C post, sed brevius repetitum, et a Vossio tractatum reperies (Ibid., cap. 3; Voss., lib. VI de Orig. et prog. Idol., cap. 26, pag. 221) .

Quamvis autem Varro nominis Pomonae originem latere fateatur, eam tamen ille, et Ovidius, Servius, Augustinus, aliique plurimi pomorum et hortorum deam ab ethnicis praedicari testificantur (Varr., lib. VI de Ling. lat., pag. 80; Ovid., lib. XIV Metam., § 17; Serv., in lib. VI Aeneid., pag. 457; August., lib. IV de Civit., cap. 34, pag. 114; Fabric. in Descript. urb. Rom., tom. III Antiquit. Rom., pag. 432) . At quomodo ea Juno dici potuerit, haud facile perspicitur. Quapropter suspicantur nonnulli hoc nomen librarii incuria esse corruptum, et ei subrogandum Sororiae; quandoquidem Juno ferebatur esse Jovis soror et 0567D conjux. In hujus autem opinionis confirmationem adjungi potest Romae a Sororio Tigillo constructum Junoni templum, quod idcirco Junonis Sororiae nuncupatum fuit. Sed huic conjecturae nullius codicis testimonio firmatae, si aliam adjicere liceat, dicemus et poma et fructus ad terram, sive tellurem quandoquidem pertinent, fieri potuisse ut Juno, quae tellus esse, et terrestria regere credebatur, Pomonae, quemadmodum et tot aliis nominibus appellata fuerit. Quod autem Juno terra censeretur, his Varro, cui Augustinus astipulatur, verbis nos admonuit: «Jovis Juno conjux, et is coelum, haec terra, quae eadem tellus; et ea dicta quod una cum Jove juvat Juno; et regina, quod haec omnia terrestria regit» (Varr., 0568A lib. IV de Ling. lat., pag. 17; August., lib. VII de Civit., c. 16, pag. 174) . Sed de hac conjectura nostra aliorum esto judicium.

Depravatum quoque nonnulli opinantur subsequens ejusdem Junonis nomen, quo ab Arnobio Ossipagina vocatur, emendandumque vellent Opigena, de qua hunc Festus loquitur in modum: «Opigenam Junonem matronae colebant, quod ferre eam opem in partu laborantibus credebant» (Festus, ad verbum Opigena). Sed inde non satis dilucide conficitur utrum haec eadem sit, atque Ossipagina, quae, ut postea Arnobius scripsit, solidatrix ossium, atque infantium ossa durare et solidare putabatur (Arnob., lib. IV, p. 131) . Vossius vero lubenter assensus est Stewechio, qui Ossipaga vel Ossipanga restituendum autumabat 0568B (Voss., in Etymolog., ad verbum os.). Eam etenim sic nuncupatam censet, quod pangat, sive, ut antiqui loquebantur, paget puerorum ossa.

Februtis autem, sive Febralis Juno a Romanis, uti adhuc observat Festus, ab aliis Februta, vel Februalis cognominabatur (Fest. ad verbum Februarius). Nomen porro illud sortita est a mense februario, quo sacra ejus fieri solebant, atque ut idem Festus ait: Feriae erant Lupercalia, quo die mulieres februabantur, id est, lustrabantur et purgabantur, a Lupercis, amiculo Junonis, id est, pelle caprina. Legesis Varronem, Augustinum, et Lilium Giraldum (Varr., lib. V de Ling. lat., § 3; August., l. VII de Civit., c. 7, p. 168; Girald., Syntagm. 3, p. 119) .

Populoniae vero Junonis, et templi in illius honorem 0568C dicati, meminit apud Macrobium P. Tertius: «In Papyriano enim jure,» aiebat, «evidenter relatum est arae vicem praestare posse mensam dicatam; ut in templo, inquit, Junonis Populoniae mensa dicata est» (Macrob., l. III Saturnal., c. 11) . At hoc nomen illi inditum perhibent, quia maris et feminae conjunctioni, ex qua novi populi creantur, Junonem praefici existimabant. Seneca vero apud Augustinum mentionem cujusdam Populoniae viduae fecit, cui petitorem defuisse non miratur (August., l. VI de Civit., c. 10, p. 160) . Sed haec proculdubio Juno Populonia non erat. De hac autem, et Februti, itidem Junonia legendus Martianus Capella lib. II de Nupt. Philolog.

Caprotinae, vel, ut aliis placet, Capratinae Junoni 0568D mulieres olim sacrificabant ob servatam puellarum et matronarum pudicitiam, ac Fidenates, qui eam eripere volebant, superatos. Varro autem de hoc sacrificio sic loquitur: «Nonae Caprotinae, quod eo die in Latio Junoni Caprotinae mulieres sacrificant, et sub caprifico faciunt, et e caprifico adhibent virgam» (Varr., l. V de Ling. lat., p. 50) . Hujus porro sacrificii, atque festi, quod Ancillarum vocabatur, causam et institutionem Macrobius retulit. Illius etiam meminit Plutarchus, et alii. Caeterum plura adhuc, ut Servius ait, erant Junonis numina, ut Curis et Lucina, quae Arnobius, quandoquidem satis multa memoraverat, silentio praeterire maluit (Macrob., l. I Saturnal., c. 11, p. 223; Plutarch., Parallel., 0569A tom. II, p. 313; Serv. in l. I Aeneid., vers 12 et 13) .

Cum tot ergo ethnici habuerint Junones, vel ut Servius ait, Junonum numina, inde profecto auctor noster conficit illas omnes, atque ipsam quoque, quae Jovis soror et conjux ubique praedicabatur, deas dici non posse, si Juno juxta graeci nominis etymologiam, et plurium opinionem, aer fuerit, nam aer non potest esse deus; ergo nulla Juno dea est.