Articulus III. Quibus aliis exemplis Arnobius ostendat ante christianae religionis exortum plures accidisse publicas calamitates, incendia, diluvia, ubi de insula Atlantica, et computatis a mundi exordio annis: item cum belluis praelia, ac bella maxima inter Assyrios et Bactrianos, Nino et Zoroastre ducibus, aliaque Alexandri, atque Romanorum bella, ac post natum Christum res fluxisse longe magis prosperas.

Quae hactenus retulimus publicarum calamitatum 0442A exempla satis superque demonstrant nihil potuisse ab ethnicis fingi absurdius, quam iis mundum in christianorum poenam vexari. Verum Arnobius ut indomitam insanientium hominum petulantiam vehementius coerceret, aliis adhuc exemplis illud censuit esse probandum (Arnob., lib. I, pag. 4 et 5) . Instat itaque ante christianorum tempora mundum incendio conflagrasse, urbes maris fluctibus coopertas, genus humanum diluviis absorptum, atque, ut Plato perhibet ante annorum millia decem, ab Atlantica insula magnam erupisse hominum multitudinem, quae innumeras nationes funditus delevit et exstinxit. Is autem Platonis locus in ejus Timaeo occurrit, ubi ille ex antiquis scriptoribus narrat ex ea Atlantica insula, 0442B quam Lybia et Asia majorem fuisse ait, factam ingentium copiarum irruptionem, qua variae nationes in servitutem redactae sunt (Plato, tom. III, Timae., pag. 24 et 25) . Sed postea diluviorum, terraeque motuum aestu omnem bellicosam illam gentem, atque ipsam insulam per unius tantum noctis et diei spatium fluctibus maris absorptam, et nihil plane ex illis, nisi luti reliquias comparuisse amplius. Idem porro Platonis locus non solum a Plinio et Strabone citatur, verum etiam a Tertulliano, qui inde absurdam ethnicorum argumentationem, quemadmodum Arnobius, refellit et evertit. Scimus quidem haec nonnullis minus veritati, quam fabulis videri propiora (Plin., lib. II Hist. natur., cap. 90, pag. 238; Strab., lib. II Geogr., pag. 101; Tertullian., Apolog., 0442C cap. 40, et lib. I ad Nat., cap. 9, pag. 54, et lib. de Pallio, cap. 2) . Sed valere semper debebat apud gentiles Platonis auctoritas, nec plane immerito eis opponitur. Deinde vero Theucydides a Seneca testis submersae ejusdem insulae appellatur haec in verba. «Theucydides ait circa Peloponesiaci belli tempus Atalantam insulam aut totam, aut certe maxima ex parte suffusam.» Quin etiam huic suffragatur Ammianus Marcellinus (Senec., lib. VI Natur. quaest., cap. 24, pag. 894; Am. Marcell., lib. XVII, cap. 7, pag. 169) . Sed si utrique fidem habere adhuc nolis, audi, si lubet, Senecam alios similes casus enarrantem: «Idem Sidoni,» uti inquiebat, «accidisse crede. Nec ad hoc testibus opus est. Meminimus enim terris 0442D interno motu divulsis, loca disjecta et campos interiisse» (Senec., lib. IV Natur. quaest., cap. 32, pag. 299; Am. Marcell., lib. XVII, cap. 7, pag. 269) . Qui plura voluerit, illum adhuc alibi dicentem audiat: «Helicem, Burinque,» vel ut ait Marcellinus, «Helice et Bura, totas mare accepit . . . . . Supra oppida duo navigatur: duo autem, quae novimus, quae ad notitiam nostram memoria litteris servata perduxit. Quam multa alia aliis locis mersa sunt! Quot populos aut terra in se, aut mare inclusit!» (Senec., ibidem, cap. 23, pag. 894.) Prius vero auctorem suum citaverat Callisthenem. Eadem de Sidone, atque aliis inundationibus Strabo memorat, quem sicut et Ovidium, rursusque Senecam et Plinium adire quilibet haud aegre poterit (Strab., lib. I Geogr., pag. 58; Ovid., lib. XV Metamorph, versus 261 et seq.; Senec., 0443A lib. cit., cap. 29, pag. 897; Plin., lib. II, cap. 93 et 94, pag. 238 et seq.) .

Verum quanam, rogabit aliquis, ratione Arnobius dicere potuit, haec quae de Atlantica insula narrat, ante decem contigisse annorum millia? Numquid ignorabat a christianis multo brevius a mundi creatione annorum spatium computari. Sed facile solvitur hujus difficultatis nodus. Non enim suam ibi Arnobius, sed Platonis, ibidem a se citati, protulit opinionem, qui sacerdotem Soloni sic loquentem inducit (Plato, in Timae, tom. III, pag. 23) : Τῆς καὶ ἐνθάδε διακοσμήσεως παρ᾽ ἡμῖν ἐν τοῖς ἱεροῖς γράμμασιν οκτακισχιλίων ἐτῶν ἀριθμὸς γέγραπται. περὶ δὲ τῶν εννακισχίλια ἔτη γεγονότων πολιτῶν σοι δηλώσω διὰ βραχέων. 0443B Jam vero nostrarum rerum status quis olim fuerit annorum octo millium series in nostris sacris libris recensentur: novem autem millia annorum seriem, quibus illi majores exstiterunt tibi breviter demonstrabo.

Ex mundi vero, ac potissimum Sodomae et Gomorrhae incendiis Tertullianus ethnicos redarguit, quemadmodum suo loco ostendemus. Nec hujus incendii Josephus tantum mentionem fecit, sed ipse etiam his, ut videtur, verbis Cornelius Tacitus: «Ego Judaicas quondam urbes igne coelesti flagrasse concesserim» (Tertullian., Apolog., cap. 40, et lib. de Pall., cap. 2; Joseph., lib. I Antiquit. Judai., cap. 22, et lib. V de Bell. Judaic., cap. 5; Tacit., lib. V Histor., post init.) .

0443C Pergit Arnobius, aitque ante christianos, «cum feris bella, et praelia cum leonibus gesta sunt.» (Arnob., lib. I, pag. 5) . At ibi si de praeliis, quae instructo hominum exercitu, cum feris et belluis commissa fuerunt, testem desideres, tibi A. Gellius cito dabit Tuberonem, qui memoriae mandavit Regulum apud Bagradam fluvium in Africa positis castris: «Praelium grande atque acre fecisse adversus unum serpentem illic stabulantem, inusitatae immanitatis, eumque magna totius exercitus conflictione, ballistis atque catapultis diu oppugnatum, ejusque interfecti corium, longum pedes centum et viginti Romam misisse» (Gell., lib. VI Noct. Attic., cap. 3, pag. 368) . Eadem ex Livio narrat Valerius Maximus, atque etiam Plinius, qui rem notam esse asserit, 0443D item Seneca, Orosius, Florus, et alii (Valer. Max., lib. I, cap. 8, § 19, pag. 77; Plin., lib. VIII Hist. natur., cap. 14, pag. 153; Senec., epist. 82, pag. 156; Oros., lib. IV, cap. 8; Flor., lib. II, cap. 2) .

At si Arnobius de certaminibus agat, quibus gladiatores et athletae cum leonibus et aliis belluis pugnaturi, in arenam descendebant, de iis forsitan intelligendus est, quorum spectacula Sylla et Pompeius aliique dederunt. At praeter ea, quae de his spectaculis alibi attigimus, videsis Plinium, Dionem Cassium, atque in primis Senecam (Dissert. in Minuc. Octav., cap. 9, art. 2; Plin., lib. VIII Natur. hist., cap. 16, pag. 160; Dio Cass., lib. XXXIX Hist. Rom.; Senec., lib. de Brevit. vitae, cap. 13 et 14, pag. 707) , qui hanc crudelitatem sic exagitat: «Num et hoc quemquam curare permittas, quod primus L. Sylla 0444A in circo leones solutos dedit, cum alioquin alligati darentur, ad conficiendos eos missis a rege Boccho jaculatoribus? Nam et Pompeium primum in circo elephantorum duodeviginti pugnam edidisse, commissis more praelii noxiis hominibus, ad ullam rem bonam pertinet? Princeps civitatis, et inter antiquos principes, ut fama tradidit, bonitatis eximiae, memorabile putavit spectaculi genus, novo more perdere homines. Depugnant, parum est; lancinantur, parum est. Ingenti mole animalium obteruntur. Satius erat ista in oblivionem ire; ne quis postea potens disceret, invideretque rei minime humanae. O quantum caliginis mentibus humanis objicit magna felicitas! Ille se supra rerum naturam esse tum credidit, 0444B cum tot miserorum hominum catervas sub alio coelo natis belluis objiceret, cum bellum inter tam disparia animalia committeret, cum in conspectu populi Romani multum sanguinis funderet, mox plus ipsum fundere coacturus.» Si quis tamen contendat Arnobium non de hoc, sed de superiori hominum cum belluis certamine esse intelligendum, huic non multum repugnabimus.

Ultimum porro gentilium argumentum, ex bellorum frequentia petitum, inde primo ille diluit (Arnob., lib. I, pag. 5) , quod ingentes hominum copiae ex Atlantica insula emergentes, innumeras nationes profligaverint, ac deleverint. Sed de his paulo ante diximus.

Secundo itaque Arnobius gentilibus objicit (Ibid.) 0444C inter Assyrios et Bactrianos, Nino et Zoroastre ducibus, non ferro tantummodo et viribus, sed magicis etiam artibus praelio olim decertatum. At testis nobis est Eusebius Zoroastrem magum tunc Bactrianis imperasse, cum apud Assyrios Ninus regnaret (Euseb., lib. X Praepar. evang, cap. 9, pag. 484) . In illius autem chronico haec, quae ad rem nostram conducere videntur, verba legimus: «Zoroastres magus, rex Bactrianorum, clarus habetur, adversus quem Ninus dimicavit.» Quod quidem Trogi Pompei, Augustini, Hieronymi, et Orosii auctoritate confirmatur (In chronic. ad Annum. 7; Trog., lib. I; August., lib. XXI de Civit., cap. 14, pag. 634; Hieronym. in cap. II Oseae, versus 2, pag. 1251, nov. edit.; Oros., 0444D lib. I, cap. 4) .

Verumtamen his plane adversari videtur Diodorus Siculus, qui ubi Nini adversus Bactrianos expeditionem describit, horum ducem non Zoroastrem, sed Oxyartem appellat (Diodor. Sicul., lib. II Biblioth., pag. 66 et seqq.) . Deinde vero nihil plane magici, neque insoliti eo in praelio animadvertit, sed Oxyartis tantum artem et solertiam, qua cum partem exercitus Nini in quasdam locorum angustias pertraxisset, inito certamine, fugavit hostes, centumque millia ex iis occidit. Sed ille postea a Nino victus est. Huc accedit, quod plures fuerint uti Plinius, Suidas, et alii observant, Zoroastris nomine nuncupati. Scaliger autem Laertii testimonio probare conatur (Scalig., in Chron. Euseb., pag. 15) , eum, qui magus fuit, Xerxe, atque idcirco Nino etiam multis saeculis esse 0445A posteriorem. Censet tamen Cotelerius Zoroastrem magum unum, et eumdem variato nomine fuisse, ac Zarum, Nazaratum, Zabratum, Zaratem, Zarem, Zoroadum, et Zaradem (Cotel., not. in lib. IV Recogn. Clem., pag. 368) . De illius vero aetate variae sunt opiniones. Eudoxus quippe et Aristoteles, Plinio attestante, illum Platone sex millibus annorum, Hermodotus apud Laertium, et Plutarchus Trojano excidio quinque annorum millibus, Xantus vero apud eumdem Laertium Xerxis transitu annis sexcentis vetustiorem fuisse prodiderunt (Plin., lib. XXX Nat. hist., cap. 1, pag. 725; Plutarch., lib. de Isid. et Osiride, tom. II, pag. 369; Laert., proem., § 2) . Sed haec opinionum diversitas Eusebium, Augustinum, et 0445B Hieronymum, uti vidimus, non prohibuit, quominus Arnobio nostro suffragarentur. Suidas porro secundum Zoroastrem astronomum Nino coaevum existimat ( Suid., ad verbum Ζωροάστρης). Quid mirum autem si is magus, immo et magiae, uti aiunt, inventor, a plurimis arte magica adversus Ninum pugnasse dicatur?

Ut ut sit, nulli dubium illud esse potest, quod ad confutandos gentiles asserit Arnobius, multis ante christianam religionem saeculis gesta fuisse Assyrios inter et Bactrianos bella ac praelia.

Nec minus constat Trojanum bellum longe etiam antea confectum, ob Helenae, inquit auctor noster, diis ducibus atque impulsoribus raptum (Arnob., lib. I, 0445C pag. 5) . Sed illud uberius ab Augustino expositum, contra eosdem ethnicos pari atque ab illo ratione urgetur (August., lib. III de Civit., cap. 2 et 3, pag. 60 et 61) . Nemini porro cum haec ignota esse queant, atque ab Homero aliisque quam plurimis scriptoribus tradantur, fusius prosequi, supervacaneum est.

Nulli quoque incompertum est Xerxis adversus Graecos bellum, quod Arnobius posthaec iisdem ethnicis merito objectat. Cum vero illud Xerxes illaturus esset, ab eodem Arnobio dicitur mare terris immisisse, perfosso nimirum monte Atho, et gressibus transivisse maria (Arnob., lib. I, pag. 5) . Quae Lucanus his versibus cecinit:

Tales fama canit tumidum super aequora Xerxem
Construxisse vias, multum cum pontibus ausus
0445D Europamque Asiae, Sestonque admovit Abydo,
Incessitque fretum rapidi super Hellesponti,
Non Eurum, Zephyrumque timens, cum vela ratesque
In medium deferret Athon. (Lucan., lib. II Pharsal., ante finem).

Brevius Hieronymus: «Xerxes ille rex potentissimus, qui subvertit montes, maria constravit.» Sed de his plura Herodotus, Diodorus Siculus, Plinius, Justinus historicus, Juvenalis, et alii (Hieroym., epist. ad Heliodor., pag. 275; Herodot., lib. VII, § 19, et seqq.; Diodor., lib. II Biblioth., p. 243 et seqq.; Plin., lib. IV Hist. natur., cap. 10, pag. 435; Justin., lib. II; Juvenal., satir. 10, vers. 173 et seqq.) .

Cui etiam notum manifestumque illud non est, quod Arnobius subjungit: «Ex Macedoniae finibus unus exortus adolescens, Orientis regna et 0446A populos captivitate et servitio subjugavit? Nemo enim est, qui his verbis designatum non agnoscat Alexandrum magnum, ut Augustini verbis utamur, «munificentissimam, minimeque diuturnam, «ejus» potentiam, qua universam Asiam, immo pene totum orbem partim vi et armis, partim terrore subegerat» (Arnob., lib. I, pag. 5; August., lib. XVIII de Civit. cap. 42, pag. 524) . De illo autem praeter alios plures, Plutarchi de illius tum vita tum fortuna, Arriani, de ejus expeditione, et Quinti Curtii de ipsius historiis libri praecipue legendi sunt. Denique Romani, ait Arnobius, ante natum Christum nationes omnes vastarunt, et depopulati sunt (Arnob., lib. I, pag. 5) .

0446B Sed ut insanam illorum ferociam adhuc reprimeret, ab ipsis post Tertullianum postulat, num quis negare possit post Christi mortem imminuta fuisse bella, ac mediis quae postea fluxere temporibus, innumerabiles reportatas victorias, prolatos imperii fines, tantamque fuisse annonae abundantiam, ut eam omnes admirati obstupuerint (Tertullian. Apolog., cap. 4, et de Pallio, cap. 2; Arnob., lib. I, p. 9) . Nonne etiam alias innumeras, inquit (Ibid., pag. 6) , prosperitates secundosque eventus Christi legibus institutisque debemus, quibus malum pro malo rependi prohibetur, ac praecipitur illatas injurias patienter ferri, suumque potius, quam alienum fundere sanguinem? Tam falsum ergo est 0446C christianos publicarum calamitatum esse causam quam certissime constat eas ethnicorum, commentitios deos colentium, impietati acceptas jure meritissimo referri.

Quod quidem et inde adhuc evidenter demonstratur, quia iisdem ethnicis non solum verus Deus, sed ipsimet illorum dii despectui summoque ludibrio erant (Ibid., pag. 15 et seqq.) . Mortalem quippe uti infra post Arnobium videbimus, eorum ortum adulteria, aliaque in hominibus non toleranda flagitia ac crimina impudenter praedicantes, non poterant sat gravibus poenis, atque calamitatibus ab iis puniri. Sed de his audiendus etiam erit suo loco Tertullianus.