Articulus II. De aliis ethnicorum mutationibus in ordinandis nubentium lectulis et advocandis maritorum geniis, earumque crine hasta coelibari comto; de togulis puellarum ad Fortunam virginalem delatis, mulierum lanificio et vini abstinentia; de tauris candidis in Albano monte mactatis, extis percoctis aut semicrudis porriciendis, atque immolandis humanis capitibus.

Prosequitur Arnobius aliasque redarguit ethnicorum in aliis non minimi etiam momenti rebus mutationes. 0427C Magnam autem illorum inconstantiam ut magis magisque patefaciat, his eos compellat: «Cum in matrimonia convenitis, toga sternitis lectulos, et maritorum genios advocatis?» (Arnob., lib. II, p. 91.) Lectuli vero illi, sicuti Servius animadvertit, «geniales thori proprie sunt, qui sternuntur puellis nubentibus, dicti a generandis pueris» (Serv., in lib VI Aeneid., pag. 431) , vel ut ait Festus, «in genii honorem» ( Fest. ad verbum Genialis). Persuasum quippe ethnici habebant, quemadmodum Augustinus ex Valerio Sorano (August., lib. VII de Civit., cap. 13, pag. 172) , et Servius annotavit, singulos homines suum sortitos esse genium, qui etiam rerum gignendarum habebat potestatem. Mos autem erat ut eidem genio, atque etiam Telluri et Junoni, ut ait adhuc 0427D Servius (Serv., loc. cit., p. 440 et pag. 323) , earum praesidibus sacrificarent. At id potissimum observabant in nuptiarum solemniis, atque tunc advocabant maritorum genium, ut felix faustumque esset conjugium, ac liberi suscipi possent. Quamobrem Juvenalis illos, qui genialem lectum, geniumque haud dubie mariti violabant, his carminibus insectatur (Juven., satir. 6, vers. 21 et 22) :

Antiquum et vetus est alienum, Posthume, lectum
Concutere, et sacri genium contemnere fulcri.

De lectulo autem geniali, solitoque eum sternendi et ornandi modo videsis Apuleium, Lipsium, atque alios (Apul., lib. X Metam., in fin.; Lips., lib. II Elect., 0428A cap. 17, p. 264, tom. I) . Sed ethnici hos mores postea aspernati sunt, ac repudiarunt.

Vetus insuper illorum consuetudo fuerat, ut «nubentium crinem,» ait Arnobius (Arnob., lib. II, pag. 91) , «coelibari hasta» mulcerent, id est, ut scribit Plutarchus (Plutarch., Quaest. roman., pag. 285) , discriminarent hastae cuspide, vel hasta recurva, quemadmodum canit Ovidius (Ovid., lib. II Fast., pag. 497) :

Nec tibi, quae cupidae matura videbere matri,
Comat virgineas hasta recurva comas.
Hujus autem moris, cujus immutationem notavit Arnobius, varias rationes reddunt idem Plutarchus, et Festus, quos consule (Plutarch., Quaest. roman., pag. 285; Fest., in verbo Celibaris) .

0428B In consuetudinem quoque olim venerat, ut puellarum togulas, verba sunt Arnobii Fortunam deferrent ad virginalem (Arnob., lib. II, pag. 91) . Memoriae autem prodidit Plutarchus (Plutarch., Quaest. roman. p. 281) , proxime a nobis laudatus, Servium, qui omnium maxime divinam vim Fortunae extulisse ferebatur, varia ei condidisse templa, ex quibus unum erat, Fortunae Virginis, ἄλλο Παρθένου. Alibi vero: «Ad fontem,» inquit (Idem, lib. de Fortun. Rom., pag. 322 et seq.) , «qui muscosus dicitur Virginis adhuc Fortunae fanum est Παρθένου Τύχης ἱερὸν ἕστι.» Hanc autem esse existimant, de qua Auctor noster loquitur. Nec desunt qui putent illam eamdem esse, quae ab Augustino dicitur dea Virginensis, quamque cum novae nuptae virgini zona solvebatur, invocare 0428C mos erat (August., lib. IV de Civit., cap. 11, pag. 97) .

Matres vero familias, uti adhuc ait Arnobius, quondam in domorum atriis operabantur, et vino jubebantur abstinere (Arnob., lib. II, pag. 91) . Addit hujus abstinentiae probandae causa, jus affinibus et propinquis fuisse eas osculandi. Mulieres vero non infimi, sed primi etiam ordinis, lanificio, conficiendisque vestibus operam dedisse ex iis patet, quae de Augusto Caesare Suetonius narrat: «Veste non temere alia, quam domestica usus est, ab uxore, et sorore, et filia, neptibusque confecta» (Sueton., lib. II, in vit. Aug., cap. 73) . Prius vero quod magis ad propositum nostrum facit, de illo dixerat: «Filiam et neptes ita instituit, ut etiam lanificio assuefaceret, vetaretque loqui, aut agere quidpiam, nisi propalam, et quod in diurnos 0428D commentarios referretur» (Idem, cap. 64) . Eam proculdubio ob rem Virgilius Aeneae togam, a Didone textam, his versibus cecinit:

Tyrioque ardebat murice laena,
Demissa ex humeris, dives quae munera Dido
Fecerat, et tenui telas discreveret auro. (Virgil., lib. IV Aeneid., versus 262 et seqq.)
Superiori autem in libro, memorat ab Andromache phrygiam chlamydem ipsius manibus contextam, hisque verbis datam Ascanio:

Accipe et haec, manuum tibi quae monumenta mearum
Sint, puer, et longum Andromaches testentur amorem. (Idem, lib. III, vers. 486 et seq.)
Denique, ut plura missa faciamus, Alexander Magnus Sysigambi, Darii regis matri, dixisse perhibetur: 0429A Mater, hanc vestem, qua indutus sum, sororum non solum donum sed etiam opus vides. Arnobius porro matresfamilias arguit, quae nullam amplius in domorum atriis operam lanificio darent. De his plura Tiraquellus quem si lubet, adire poteris (Quint. Cur., lib. V, longe post initium; Tiraquel., in leg. 10, Connub., § 38 et seq., pag. 202 et seqq.) .

Testatum vero Dionysius Halicarnasseus facit vini usu a Romulo mulieribus interdictum. Polybius vero, Plutarchus, Plinius, ac Gellius observant probandi causa utrum vinum bibissent, statutum, uti ait Arnobius, fuisse, ut eas cognati sui oscularentur. Tertullianus porro, ut suo loco ostendemus, vitio ethnicis vertit, quod hunc mulierum vino abstinendi morem aboleverint (Dionys. Halic., lib. II Antiq. roman., 0429B p. 95 et seq.; Polyb. apud Athenaeum, lib. X Deipn., pag. 440 et seqq.; Plutarch., Quaest. roman., pag. 265; Plin., lib. XIV Hist. natur., cap. 13, pag. 142; Gell., lib. X Noct. Attic., cap. 23; Tertull., Apolog, cap. 6, pag. 7; Dissert. in Tertullian., cap. 18, art. 5) .

Urget adhuc Arnobius, ethnicisque objectat cum antiquitus candidos tantum tauros in monte Albano immolare eis licuisset, senatus postea consulto praescriptum, ut deinceps rufuli mactarentur. Narrat autem Livius sub Tullio Romanorum rege in monte Albano lapidibus pluisse, ac tunc, inquit: «Visi audire vocem ingentem ex summi cacuminis loco; ut patrio ritu sacra Albani facerent, quae velut diis quoque simul cum patria relictis, oblivioni dederunt» (Arnob., lib. II, pag. 91; Liv., lib. I, cap. 31) . Alibi Camillum 0429C haec ad Romanos verba facientem inducit: «Videte quid inter nos, ac majores intersit. Illi sacra quaedam in monte Albano Lavinioque nobis facienda reliquerant» (Idem., lib. V, cap. 52) . Litteris quoque a Dionysio Halycarnasseo proditum legimus (Dionys. Halicar., lib. IV, pag. 250) , ut ictum a Tarquinio cum Volscis et Hernicis foedus perpetuum esset, uno omnium consensu decretum ferias quotannis in monte alto, Albae imminente, celebrandas, ubi sacra Jovi Latiari fierent, et communis omnium victima taurus caederetur. Nonne autem Arnobius taurum hunc fuisse album innuit, ac de hujus ritus immutatione conqueritur?

Alterius mutationis ille eosdem ethnicos his verbis accusat: «Cum Romulo Pompilioque regnantibus, 0429D percocta plane ac madida concremarentur diis exta, nonne rege sub Tullio, semicruda coepistis et leviter animata porricere?» (Arnob., lib. II, pag. 91.) At Livius post descriptas Scipionis preces continenter adjecit: «Secundum eas preces cruda exta, caesa victima, uti mos, in mare porricit» (Liv., lib. XXIX, cap. 27) . Et Virgilius:

Extaque salsos
Porriciam in fluctus. (Virgil., lib. IV Aeneid., vers. 133.)
Quae quidem ideo notamus, tum quia de victimarum extis agitur, et uterque scriptor utitur verbo porricere pro sacrificare. Plura autem de hoc verbo Macrobius quem legere poteris (Macrob., lib. II Saturnal., cap. 2) . 0430A Citatis autem Livii verbis intelliges a Romanis exta non percocta, uti sub Romulo et Pompilio, nec semicruda, ut sub Tullio, sed cruda plane porrecta sive sacrificata fuisse.

Denique Arnobius: «Ante adventum in Italiam Herculis, cum ex Apollonis monitu patri Diti, et Saturno humanis capitibus supplicaretur, et hunc similiter morem fraude callidula, et nominum ambiguitate mutastis» (Arnob., lib. I, pag. 91) . Totam hanc fraudem retegit explicatque his Macrobius verbis: «Cum diu humanis capitibus Ditem, et virorum victimis Saturnum placare se crederent, propter oraculum in quo erat:

Καὶ κεφαλὰς ἵδῃ (al. Κρονίδῃ) καὶ τῷ πατρὶ πέμπετε φῶτα.
Herculem ferunt postea cum Geryonis pecore in Italiam 0430B revertentem, suasisse illorum posteris, ut faustis sacrificiis infausta mutarent, inferentes Diti non hominum capita, sed ocilla ad humanam effigiem arte simulata; et aras Saturnias non mactando viros, sed accensis luminibus excolentes; quia non solum virum, sed et lumina φῶτα significant» (Macrob., lib. I Saturnal., cap. 2, pag. 207) . Quod ille non semel dixisse contentus, in eodem adhuc libro repetit (Idem, ibid., cap. 11, pag. 225) .

Verum Lactantius, qui ambiguam hujus vocis significationem notavit (Lactant., lib. VI div. Inst., cap. 2, pag. 546) , hanc historiam paulo aliter, quemadmodum Dionysius Halicarnasseus, enarrat. Illi enim, sicut ab eodem Lactantio citatus Ovidius solius quidem Saturni mentionem faciunt; sed eadem semper 0430C stat inconcussa Arnobii argumentatio, illiusque vis et pondus (Dionys. Halicar., lib. I Antiq. Roman., pag 30; Lact., lib. I, cap. 21, pag. 114; Ovid., lib. V Fast., pag. 642) .

Quis autem ex hactenus disputatis non videt quam insulse ethnici novitatem religionis, et antiquae mutationem christianis exprobraverint; quandoquidem illi ipsi tot tantarumque in rebus et humanis et divinis mutationum rei tenebantur? Quin etiam ut recte arguit Tertullianus, nosque suo loco observabimus (Tertullian., Apologet., cap. 6, pag. 7; Dissert. in hunc libr., cap. 18, art. 1 et seqq.) , habitu, victu, instructu, censu, ipsoque sermone nuntium proavis remiserant, miraque levitate, laudabant majorum suorum instituta, quae aspernabantur, nec amplius observabant. Pari 0430D quoque modo Ambrosius vibratum a gentili Symmacho telum in ipsum aliosque gentiles retundit (Ambros., epist. 18, pag. 837 et seqq., tom. II) . Sed Arnobius noster insolentem illorum pertinaciam aliis adhuc rationibus comprimit ac coercet. Eum itaque, si lubet, audiamus ac subsequamur.