Articulus Primus. Quas Arnobius falsas veterum, de humanae animae natura, origine et immortalitate opiniones recenseat, ac utrum eas recte refellat.

Mirum dubio procul quibusdam videtur, qua Arnobius ratione tam diserte asseverat Christum docuisse, «quid hominis anima; advolaritne ad nos sponte, an cum ipsis sata sit, et procreata visceribus; 0475B mortis particeps degat, an immortalitatis perpetuitate donata sit.» (Arnob., lib. I, pag. 22.) Non enim ausus sit tam asseveranter affirmare haec Christum docuisse; nisi ea quae ab illo de animae origine, natura et immortalitate nobis tradita sunt, legerit aut noverit. At haec, inquient, si legit, aut novit, cur ad varios de eadem anima errorum scopulos offendisse arguitur? Sed utrum ille jure vel injuria corripiatur, priusquam excutiamus, juvat ex Hieronymo observare, quae olim fuerint de animarum origine sententiae et errores. Ab illo autem in sua ad Augustinum epistola his verbis recensentur: «Super animae statu memini vestrae quaestiunculae, immo maximae ecclesiasticae quaestionis. Utrum lapsa de coelo sit, ut Pythagoras philosophus, omnesque Platonici et Origines putant; an a propria 0475C Dei substantia, ut Stoici, Manichaeus, et Hispana Priscilliani haeresis suspicantur; an in thesauro habeantur Dei olim conditae, ut quidam ecclesiastici stulta persuasione confidunt; an quotidie a Deo fiant, et mittantur in corpora, secundum illud quod in Evangelio scriptum est; Pater meus usquemodo operatur, et ego operor; an certe ex traduce, ut Tertullianus, Appollinaris, et maxima pars Occidentalium autumant; ut quomodo corpus ex corpore, sic anima nascatur ex anima, et simili cum brutis animantibus conditione subsistat?» (Hieronym Epist. 165, p. 582.) Et haec quidem ideo retulimus, quia non inutilem his, quae dicenda sunt, facem praeferent.

0475D Narrat autem Arnobius triplicem olim fuisse veterum philosophorum de animarum conditione opinionem: «Hic enim,» verba illius sunt (Arnob., lib. II, pag. 82.) , «retur et esse perpetuas, et superesse mortalium functioni: superesse ille non credit, sed cum ipsis corporibus interire. Alterius vero sententia est nihil eas continuo perpeti, sed post hominem positum aliquid eis ad vitam dari, mortalitatis deinde in jura succedere.» A nobis vero alibi annotatum varias de anima eorumdem philosophorum opiniones a Cicerone, Justino martyre, Tertulliano, Ambrosio et Augustino enodatius exponi (tom. I Apparat., lib. II, dissert. 2, cap. 7, § 29, pag. 436; Justin., cohort., pag. 8, et alii loc. cit. Apparat.) . Quapropter nihil 0476A his aliud adjiciemus, quam ea, quae ab Oratore latino scriptis consignata, ad explicandam confirmandamque Auctoris nostri sententiam magis conducunt. In primo itaque Tusculanarum quaestionum libro haec habet: «Sunt qui discessum animi a corpore putent esse mortem. Sunt qui nullum censeant fieri discessum, sed una animum et corpus occidere, animumque cum corpore extingui; qui discedere animum censent, alii statim dissipari, alii diu permanere, alii semper.» (Cicer., lib. I Tuscul., pag. 118, lin. 4.) Tum deinde singulas philosophorum de animi natura opiniones explicat. Posteaquam vero Platonis, Socratis et Catonis de animae immortalitate sententias retulit, his ait contradixisse Epicureos, atque imprimis Dicaearchum, qui docuit animos 0476B esse mortales: «Stoici autem,» pergit ille (Ibid., pag. 127) , «usuram nobis largiuntur tamquam coturnicibus. Diu mansuros aiunt animos, semper, negant.» Quis vero non videt easdem a Cicerone, et jam citato Hieronymo, atque ab Arnobio nostro, in medium proferri philosophorum de anima opiniones, atque ab illis indicari qui eorum auctores defensoresque fuerint.

Absurdam vero Epicuri sectatorumque ejus opinationem his Arnobius noster refellit rationum momentis: «Si animae lethi adeant januas, Epicuri ut sententia definitur, nec sic causa est competens, cur expeti philosophia debeat; etiamsi verum est purgari hac animas, atque ab omni puras vitiositate praestari. Nam si communiter obeunt, et in ipsis corporibus sensus eis deperit, extinguiturque 0476C vitulis, non tantum est erroris maximi, verum stolidae caecitatis fraenare ingenitos appetitus, cohibere in angustiis vitam, nihil indulgere naturae, non quod cupidines jusserint atque instigaverint facere; cum nulla te praemia tanti laboris expectent, cum dies mortis advenerit, et corporalibus fueris vinculis exsolutus.» (Arnob., lib. II, p. 64 et 65.) Talem porro fuisse Epicuri de anima mortali assertionem liquet ex Laertio (Laert., lib. X, de Vita et dogm. Epicuri, § 63 et seq.) et Lucretio, cujus Arnobius imitatus est loquendi modum hoc in carmine adhibitum:

Haud igitur lethi praeclusa est janua menti. (Lucret., lib. III, vers. 829.)

Quam valida autem argumentatione Arnobius refellat 0476D hunc impium errorem, nemo adeo caecus est qui non videat. Et certe quis nescit eam tanti esse momenti ac ponderis, ut ab ipsomet Paulo Apostolo tota his paucioribus verbis comprehendatur: «Quid mihi prodest, si mortui non resurgunt? manducemus, et bibamus; cras enim moriemur.» (Epist. I ad Corinth., XV. 32.)

Alius de anima error, uti jam ex Hieronymo vidimus, erat eas esse ex propria Dei substantia, vel Dei partem, ut bene Augustinus admonet, vel divinas, vel etiam Deum, sicuti ex his Tullii verbis discimus: «Animus qui, ut ego dico, divinus; ut Euripides audet dicere, Deus est.» (Augustin., Epist. 166, pag. 584; Cicer., lib. I Tuscul., pag. 125.) 0477A Falsam itaque hanc opinionem haud dubie notavit Arnobius, ubi negat animas Regis maximi esse filias. (Arnob., lib. II, pag. 68 et seqq.) Eam autem hoc argumento convellit: «Quod si essent, ut fama est, dominicae prolis et potestatis animae generatio principalis, nihil eis ad perfectionem defuisset virtute perfectissima procreatis. Unum omnes intellectum habuissent, unumque consensum, aulam semper incolerent regiam, nec praetermissis beatitudinis sedibus, in quibus augustissimas noverant retinebantque doctrinas, imprudenter appeterent terrena haec loca, tenebrosis ut corporibus involutae, inter pituitas et sanguinem degerent, inter stercoris hos utres, et saccati obscaenissimas serias.» Nonne vero Augustinus simili argumentandi ratione Manichaeos, qui 0477B animam partem Dei esse garriebant, aperte obterit ac prosternit. Haec autem illius sunt ad Hieronymum de anima scribentis verba: «Non est pars Dei anima. Si enim hoc esset, omnimodo incommutabilis atque incorruptibilis esset. Quod si esset, nec deficeret in deterius, nec proficeret in melius; nec aliquid in semetipsa vel inciperet habere, quod non habebat, vel desineret habere, quod habebat, quantum ad ejus ipsius affectiones pertinet. Quam vero aliter se habeat, non opus est extrinsecus testimonio: quisquis seipsum advertit, cognoscit.» (Augustin., epist. 166, pag. 584.)

Maximae etiam temeritatis eos auctor noster redarguit, qui docebant animas esse genitas a Deo, et huc ab illo missas, ut quae divinae ac penitus incorporeae 0477C naturae sunt, in humana corpora detrudantur (Arnob., lib. II, pag. 53) . Hanc vero opinionem iisdem fere ac praecedentem rationibus refutare nititur. Nulli siquidem, ait (Ibid., pag. 70 et seqq.) , credibile fiet, animas illas a Deo in mundum transmitti, ut ex feminis ortae, omnibus, quae ab ipso uberrime exponuntur, infantiae atque aliarum postea aetatum miseriis, aerumnis, calamitatibus, casibus, damnis, incommodis, pravis animi affectibus, vitiis, peccatis, sceleribus, flagitiis, maleficiis, aliisque malis sint obnoxiae.

Neque vult sibi responderi illas sua voluntate, non Dei jussu huc venisse. (Ibid., pag. 73 et seqq.) Nam si res ita sit, omnipotens Deus praevidit, nec sicut poterat, prohibuit, ne illae primi numinis soboles, 0477D in tot tantaque laberentur crimina, et flagitia, neque tot tantaque damna, adversa, ac detrimenta paterentur. At sane quisquis, cum potest, mala non impedit, sed permittit, eorum causa est. Impium vero dictu Deum sapientissimum et benignissimum tot tantorumque malorum esse causam, eoque sicuti poterat, non prohibente, animas prius felices, et omnis humanae contagionis expertes, ad miseram et ad omne sceleris genus proclivem hominum conditionem mitti ac redigi. Nonne Deus perfecta omnia facit, et integritatis suae, sicut ait Arnobius, conservantia mansiones (ms. cod.) mensiones, seu dimensiones, sicuti ex Cicerone probatur? (Cicer. lib. Orat., pag. 268.) Nec semel quidem, nec quasi per transennam 0478A id ille dixit; sed eamdem probationem aliis tamen verbis fuse repetit et inculcat. (Arnob., lib. II, pag. 76 et seqq.)

At nonnulli hanc argumentationem censent eorum esse, qui hominem a Deo creatum negabant. Sed id certe ut rite ac prudenter annotarent, nobis ostendere debebant, quomodo Arnobius ea argumentatione, sicut illi impii erroris defensores, abutatur. Nam si ibi ille eorum tantum qui animas hominum et divinas, et dominicae, uti loquitur prolis, seu Dei filias esse garriebant, errorem voluit refellere, non male forsitan illos, sicuti Augustinus, his rationibus impugnavit. Nihil enim, nisi perfectissimum, a Deo proficisci potest. Verum quia ibi hoc ipso argumento probandum in se suscepisse videtur, animas nostras 0478B non ab omnipotente Deo, sed ab aliis quibusdam potestatibus procreari, non minus procul dubio vitiosa est haec illius probatio, quam falsa sententia. Utrum autem ita de animae origine revera senserit, articulo sequenti investigabimus.

Gravioribus porro rationum momentis ipse et hunc concutit errorem, quo animae nostrae tradebantur generis esse divini (Ibid., pag. 56 et seqq.) ; et alium, quo iidem haud dubie philosophi garriebant eas diu ante corpus existentes, in hunc mundum omnibus scientiis, disciplinis, et artibus plenissime instructas advolasse; atque adeo hominis scientiam, uti somniabat Plato, nihil esse aliud nisi priorum recordationem (Plato, in Phaedon., tom. I, pag. 72 et seqq.; in Menon., tom. II, pag. 81 et seqq.; Cicer., 0478C lib. I, Tuscul., pag. 124) . Animae etenim humanae si essent divinae, et omnia olim cognovissent, nulla esse posset inter hominos ulla de re dissensio. Atqui hoc falsissimum esse quis mentis suae compos umquam negabit?

Plato tamen hanc quantumvis absurdam opinionem, atque ut putat Lactantius, ex poetarum figmentis haustam, confirmare sicuti Cicero etiam observat, nititur exemplo pusionis, qui de geometrica dimensione interrogatus, sic respondet, quasi sine magistro geometriam didicerit (Plato, in Menon., tom. II, pag. 82 et seqq.; Cicer., lib. I Tuscul., quaest., pag. 124, lin. 24) . Verum illud opinionis commentum alio simili, sed longe efficaciori exemplo ab Arnobio nostro destruitur. Sit, inquit (Arnob., lib. II, 0478D pag. 57 et seqq.) , puer aliquis in secretissimo loco, et ab hominum omnium habitatione remotissimo natus, ac perpetuo in silentio, sine ulla veste, unoque tantum cibo, et aqua sola ad tricesimum vel quadragesimum aetatis suae annum educatus ac nutritus. Prodeat deinde in hominum coetum, atque interrogetur de patre suo, de sua educatione et domo, de variis vestium ciborumque generibus, de Sole, luna, terra, de geometria, sicuti Platonis pusio, aut alia qualibet disciplina, nonne ille ea omnia ignorabit, et magis, quam piscis, mutus erit? Si quam vero vocem emittere cogatur, quamdam minime articulatam reddet.

Ad Platonis autem pusionem quod spectat, contendit 0479A Arnobius illum, si recte interrogatis respondet, non ex iis, quae reminiscendo recognoscit, sed ex aliis, quae quotidiano usu didicerat, dare responsa. Quapropter hinc auctor noster concludit tota via errasse Platonem (Plat., in Timaeo, tom, III, pag. 41) , qui opinatur animas hominum divinas et scientiis omnibus imbutas, in hunc mundum ex vivis prodire crateribus. Sed fatendum est in hac argumentatione Arnobium plurium rerum, quae parum ad eam conducebant, enumeratione multo esse, quam par erat, longiorem.

Pressius itaque et acrius ille Platonem sic urget. Si anima quibuslibet doctrinis erudita, in mundum venit, docere potius, quam discere deberet (Arnob., lib. II, pag. 61) . Neque Plato ejusque sectatores 0479B respondere poterant eam, cum corpore circumligatur, ex docta fieri elementariam, id est, ut ex Seneca intelligitur, primis elementis informandam (Sen., epist. 306, pag. 102) . Qui enim discerni posset utrum recordetur priorum, vel nova doceatur?

Ad haec vero, anima incorporea et immortalis, qualis ab eis esse asseritur, nullo corporis impedimento potest omnium prius cognitorum oblivisci. Si in ea etenim tanta fiat mutatio, aliquid de integritate sua perdet, atque ita corrumpi poterit, nec amplius erit immortalis.

Praeterea, si corpus animae inferat pristinae omnis scientiae et cognitionis oblivionem, quomodo scire potest se prius instructam scientiis, obstaculo corporis, 0479C earum omnium esse oblitam?

Denique si senis hominis anima ab octoginta, ac si velis nonaginta et amplius annis corpore conclusa, rerum ante quinquaginta et sexaginta annos actarum, nequidquam impediente corpore, meminit; cur omnia quae antequam in corpus mitteretur, eam optime nosse aiunt, ipsi postea excidisse tam pertinaciter asseverant?

Ea porro sunt Arnobii argumenta, quae quidem omnia etsi non ejusdem sint ponderis, nemo tamen diffitebitur iis omnibus errorem Platonis plane penitusque destrui. Ad ipsius autem Arnobii de hominum anima explicandam opinionem antequam aggrediamur, juvat quosdam animadvertere modos loquendi, quos ille in hac disputatione ex Lucretio 0479D mutuatus est. Scribit enim, si animae corporeis incursionibus cedunt: Usu et illis est vita, non mancipio tradita (Arnob., lib, II, pag. 62) . Lucretius vero dixerat:

Vitaque mancipio nulli datur, omnibus usu. (Lucret., lib. III, vers. 984.)
hoc est, nulli vitae proprietas, sed usus datur.

Rursum autem Arnobius: Priorum, inquit (Arnob., lib. II, pag. 63) , repetentiam detrahit. Sic ante citatum a nobis carmen Lucretius dixerat:

Interrupta semel cum sit repetentia nostra. (Lucret., lib. III, vers. 864.)

Quidam tamen ibi legunt, repentia nostra, alii vero 0480A retinentia nobis. Sed prior lectio Arnobii nostri auctoritate confirmari videtur. Ibi autem repetentia idem atque recordatio significat.