Articulus IV. Quomodo Arnobius falsam Jovis divinitatem demonstret ex ejus adulteriis cum Hyperione, unde Sol aureus; cum Latona, unde arcitenentes Apollo et Diana in insulis errantibus; cum Leda, unde Castores Tyndaridae, seu Dioscuri, ovorum progenies, quorum alter equorum domitor, alter pugillator, et cestu insuperabilis: item aliis Jovis adulteriis, cum Alcmena, unde Hercules; cum Semele, unde Bacchus, seu Bromius, Nisius, et Evius, ex genitalibus matris fulmine ictus, atque ex semine patris iterum natus: item Jovis cum Maia, unde Mercurius; cum Electra, unde Dardanus; cum Laodamia, unde Sarpedon, ubi de Minerva ex Jovis cerebro nata, ac de ejusdem Jovis in varias animantium formas mutationibus, atque de his verbis: Tisianes, et Bocores mauri, atque babecali adolescentes.

0509C

Jupiter cum Junone sorore sua incestas, ut ait Arnobius, et antea Tertullianus (Arnob., lib. IV, pag 143; Tertull., Apolog., cap. 14) , aliique notarunt, nuptias celebravit. Sed magnus ille deus libidinosissimus hac uxore, inquit auctor noster, contentus 0509D non fuit, quamvis oris dignitate, et ulnarum candore, sive ut Homerus, Gregoriusque Nazianzenus λουκὼλενος albiulna, atque eximia formae pulchritudine caeteris omnibus esset amabilior (Arnob., lib. IV, pag. 141; Homer., Iliad. I, vers. 14 et alibi; Greg. Naz., orat. 3 in Julian., pag. 257) . Ex variis enim pellicibus et scortis, atque adeo totidem adulteriis, filios suscepisse perhibetur. Neque id ethnici negare audebant. Quamobrem Arnobius illos his verbis alloquitur: «Ex Hyperiona,» inquit (Arnob., lib. IV, pag. 141) , matre et ex Jove jaculatore fulminis Sol aureus flagrantissimus natus est. Alibi vero, (Ibid., pag. 135) ; «Sol secundus aeque Jovis filius, et Hyperiona proditus genitrice.» Sed plane discrepat ab 0510A Hesiodo, qui Solem a Theia matre sua, et patre Hyperione natum cecinit. Cicero etiam triplicis Solis patres recenset, quorum alter, inquit, natus Hyperione; sed de hoc Sole ibi ille non plura. Nihil tamen id mirum, quandoquidem de Hyperione alii scriptores variant (Hesiod., Theogon., vers. 371, et seqq.; Cicer., lib. III de Natur. deorum., pag. 247, lin. 45) . At cum utroque Hesiodo et Cicerone in iis belle consentit Arnobius, qui continenter adjecit: «Ex Latona et eodem Jove arcitenens Delius et sylvarum captatrix Diana.» (Arnob., lib. IV, pag. 141.) Sive ut alio in libro dixerat: «Arcitenentem Diana et Apollo circumlati per fugas matris, atque in insulis errantibus vix tuti.» (Ibid., lib. I, pag. 20; Hesiod. Theogon., vers. 917 et seqq.; Cic., lib. III de Natur. deor., 0510B pag. 248, lin. 17; Homer., Iliad., XIV, vers. 323 et seqq.; Strab., lib. X Geogr. pag. 483; Catul. in carm. saecul. Dian.; Ovid., lib. XV Metamorph., fab. 9.) De iis enimvero haec sunt Hesiodi carmina:

Λητὼ δ᾽ Απόλλωνα καὶ Ἄρτεμιν, ἰοχέαιραν,
Ἰμερόεντα γόνον περὶ πάντων οὐρανιώνων,
Γείνατ᾽ ἄρ, Αἰγιόχοιο Διὸς φιλότητι μιγεῖσα.

Latona autem Apollinem et Dianam, sagittis gaudentem,
Amabilem prolem super omnes caelites,
Genuit sane, Aegiochi Jovis amore mixta.
Tulius vero «Apollo tertius Jove tertio natus et Latona, quem ex Hyperboreis Delphos ferunt advenisse.» His vero, praeter Homerum, Strabonem, Catullum, et alios concinit Ovidius, ubi Apollinem dicentem inducit:

0510C Mihi Delphica tellus
Et Claros, et Tenedos, Pataraeaque regia servit,
Jupiter est genitor.
Ex Herodoto porro disces, cur idem Apollo et Diana ab Arnobio dicantur, «circumligati per fugas matris, atque in insulis errantibus vix tuti.» Ibi enim ille narrat Apollinem et Dianam a Latona in Chemmi insula, quae postea innatavit, occultatos et servatos (Herodot., lib. II, § 156, pag. 151; Arnob., lib. I, pag. 20) .

Subscribit iterum Ciceroni auctor noster, cum postea tradidit ex ipso adhuc Jove genitos Castores, «Graece,» inquit (Ibid.; lib. IV, pag. 141) «Dioscuris nomen est.» Scriptis enimvero Cicero antea haec mandaverat: Δίοσκουροι etiam apud Graios multis modis nominantur . . . . . Secundi Jove tertio nati 0510D ex Leda Castor et Pollux.» (Cic., lib. III de Natur. deor., p. 147.) Utrique adstipulator accedit Theocritus poeta graecus his carminibus (Theocrit., Idyll. 22) :

Υμνέομες Λήδάς τε καὶ Αἰγιόχῳ Διὸς υἱῷ.
Κάστορα, καὶ φοβερὸν Πολυδεύκεα πὺξ ἐρεθίζεν,
Χεῖρᾳς ἐπιζεύξαντα μέσοις βοέοισιν ἰμᾶσιν.

Hymno celebramus Ledae et Jovis Aegiochi filios
Castorem, et terribilem Pollucem,
Cum manu cinxit bubulis loris.
Videsis praeterea Homeri hymnum in Jovis pueros, ac Theodoretum (Theodor., serm. 2 de Angel. et daemon., pag. 511) .

Arnobius vero ambos fratres uno simplicique nomine Castores appellat; «quia.» inquit Servius 0511A (Serv., in lib. Georg. Virg. vers. 88, pag. 125) , «ambo licenter et Polluces et Castores vocantur. Nam et ludi, et templum, et stellae Castorum vocantur.»

Primo autem in libro Arnobius dixerat: «Tyndaridae Castores (ms. reg. Tunc dari de Castores,) equos unus domitare solitus, alter pugillator bonus, et crudo inexsuperabilis coestu: Titanes et Bocores, (ms. reg. Tisianes et Bucures,) Mauri, et ovorum progenies Dii Syri.» (Arnob., lib. I, pag. 20.) Vides sane quam foede hic locus imperitia librarii depravatus sit. Quapropter lucem aliquam illi, quoad fieri poterit, afferre conabimur. Primum ibi, et adhuc alibi Castor et Pollux, Tyndaridae Castores, ab Arnobio, et a Cicerone Tyndaridae tantummodo, et ab 0511B Ovidio Tyndaridae fratres nuncupantur (Idem, lib. II, pag. 93; Cicer. lib. II de Natur. deor., pag. 214; et lib. III, pag. 24; Ovid., lib. V Fastor., sub fin.) . Nomen autem illud sortiti sunt; quia eos ex Tyndaro rege Oebaliae et Leda ejus uxore prognatos credebant; quamvis ex furtivo Jovis, in cygnum conversi, cum Leda congressu nati fuissent. Ex Jove enim Leda duo peperit ova, ex quibus non solum Castor et Pollux, sed Helena etiam et Clytemnestra editi ferebantur. Atque hanc sane ob causam Dioscuri Δίοσκουροι, ut diximus, a voce Διὸς Jovis, et κόροι sive κοῦροι, filii cognominati sunt. Quapropter nonnulli conjiciunt in Arnobii textu pro Dii Syri, legendum Dioscuri. Seldenus vero peculiarem de diis Syriis librum divulgavit.

0511C Ex his autem, quae paulo ante observavimus, facile intelligitur cur Castor et Pollux, ab Arnobio dicantur (Arnob., lib. I, pag. 120) ovorum progenies, Jupiter vero: Candidorum procreator ovorum (Idem lib. IV, pag. 142) , de quibus praeter alios Vossius. At istud adhuc, et quod auctor noster ibidem adjecit unum equos domitare solitum, et alterum bonum pugillatorem fuisse, Horatius hoc versu belle confirmat:

Castor gaudet equis, ovo prognatus eodem
Pugnis. (Horat., serm. lib. II, vers. 25.)
Alibi vero illud repetit, eosque Ledae filios hisce carminibus appellat:

Dicam et Alcidem, puerosque Ledae,
Hunc equis, illum superare pugnis
0511D Nobilem. (Idem, lib. I, od. 12, vers. 25.)
Horatio pulchre Ovidius Propertiusque concinunt (Ovid., lib. V, Fastor.; Propert., lib. III, eleg. 13) .

Quid sit autem caestus, quo Pollux insuperabilis dicitur, disces ex Servio in hunc, ad quem forte Auctor noster respexit, Virgilii versum:

Seu crudo fidit pugnam committere coestu. (Virgil., lib. V Aeneid., vers. 68.)
Ibi siquidem ille haec animadvertit: «Crudo caestu: aut crudeli, aut duro, ut sit simpliciter dictum, quod ex corio duro sint caestus: aut per diphthongum pugilum arma significat. Habet pluralem numerum, et est quartae formae. Nam caestus caesti, numeri tantum 0512A singularis, sine diphthongo balteum Veneris, significat.» Quocirca Theocritus, ut paulo ante vidimus, cecinit manus Polluscis cinctas Βοέοισιν ἱμᾶσιν bubulis loris, sicuti reddidit ejus interpres, id est, caestibus. Quibus adjungi potest Seneca, qui alicubi dixit:

Cedet Castore cum suo
Pollux, caestibus aptior. (Senec., in Medea, act. I.)
At de caestu aliquid in priore Apparatus nostri tomo annotavimus (tom. I, Apparat., lib. III, dissert. 2, pag. 1193 et seqq.) .

Major itaque difffcultas est in penultimis Arnobii verbis: Titanes et Bocores Mauri, aut ut in ms. codice 0512B regio legitur, Tisianes et bucules mauri (Arnob., lib. I, pag. 20) , quae Heraldus explicari non posse ultro fatetur. Suspicabatur autem Stewechius legendum: Ignes et fulgores marini; quia Castor et Pollux stellae sunt navigantibus salutares. Senecae autem, Plinii, et aliorum testimonio illud firmare poterat (Senec., lib. I, Natur. Quaest., cap. 1, pag. 405; Plin., lib. II, Natur. Hist., cap. 37) . Sed aliis minime placuit haec Stewechii conjectura. Meursio margis arrisit Grotii divinatio, qua Tisianira et Bucero nati, scribendum augurabatur. Tisianira enim est Nemesis, sive Leda, et Jupiter Bucerus, ut pote, in taurum aliquando mutatus. Bucerum enim pecus, et bucera armenta idem ac boves significant. Sed quamvis Jovis cognomen fuisset Bucero, probari tamen debebat 0512C cur ibi Arnobius mentionem habuerit Jovis potius conversi in taurum quam in cygnum, sub cujus forma violavit Ledam, de qua ibi disputat. Ad veram igitur Arnobiani textus lectionem restituendam, alius certe incorruptus codex manuscriptus desideratur.

Pergit Arnobius (Arnob., lib. IV, pag. 141) , et alia Jovis adulteria sic contra Ethnicos urget: «Ex Alcmena et eodem Jove natus est Hercules ille Thebanus, quem clava pellisque tutatae sunt: ex Semele atque ipso Liber, qui Bromius dicitur, et ex semine iterum natus patris: ex ipso rursus et Maia, Mercurius ore facundus, et gestator affabilium colubrarum,» sive draconum in caduceo, quo belli finis, et pacis initium indicebatur. Sed haec cui ignota esse 0512D possunt? De triplici autem Jovis adulterio, quo ex tribus feminis totidem filios suscepisse fertur, Hesiodus haec cecinit (Hesiod. Theogon., V, 937 et seqq.) :

Ζηνὶ δ᾽ ἄρ᾽ Ἀτλαντὶς Μαίη τέκε κύδιμον Ἑρμῆν,
Κήρυκ᾽ ἀθανάτων, ἱερὸν λέχος εἰσαναβᾶσα.
Καδμείη δ᾽ ἄρα οἱ Σεμέλη τέκε φαίδίμον υἱὸν,
Μιχθεῖσ᾽ ἐν φιλότητι, Διόνυσον πολυγηθέα
Ἀθάνατον θνητή. νῦν δ᾽ ἀμφότεροι θεοί εἰσιν,
Ἀλκμήνη δ᾽ ἄρ᾽ ἔτικτε βίην Ἡρακληείην
Μιχθεῖσ᾽ ἐν φιλότητι Διὸς νεφεληγερέταο.

Jovi vero Atlantis filia peperit gloriosum Mercurium,
Praeconem deorum, sacrum lectum conscendens.
Cadmi filia vero Semele peperit clarum filium,
Rem cum eo habens, Dionysium hilarem,
Immortalem mortalis: nunc ambo dii sunt.
Alcmene vero peperit vim Herculaneam
Mixta amore Jovi nubicogo.
0513A De hoc autem Alcmenae partu Cicero: Sextus Hercules, inquit, ex Alcmena, quem Jupiter genuit, sed tertius Jupiter. Plura, si lubet, apud Diodorum Siculum, Hesiodum, Plautum, et Vossium legere poteris. Addit vero Auctor noster post Clementem Alexandrinum transactas ab eodem Jove novem cum Alcmena noctes. De hoc porro aliisque ab Arnobio nostro memoratis Jovis adulteriis videsis Homerum (Cic., l. III, de Natur. deor., p. 205, lin. ult. Diodor., l. IV, Bibl., p. 157; Hesiod., de scuto Herc. Plaut., in Amphit.; Voss., l. I, de orig. et progr. idol., c. 14, p. 162; Arnob., l. IV, p. 145; Clemens Alexandr., Admonit. ad gent., p. 20; Homer. Iliad., XIV, versus 316 et seqq.) .

Explicata quoque invenies, quae Arnobius scribit 0513B Liberum, seu Bacchum ex Jove et Semele, atque ex semine, seu femore patris rursus natum; et ut alibi loquitur, ex genitalibus matris fulmine praecipitatum (Arnob., lib. I, pag. 20 et 24; et lib. IV, pag. 141) . Narrat enim Diodorus Semelem a Jove, qui ejus amore flagrabat, precibus suis extorsisse, ut ad se ex illo praegnantem, pari atque ad Junonem honore, id est, tonitru et fulmine armatus accederet (Diodor. Sicul., lib. XL, Biblioth., pag. 138, et apud Euseb., lib. II, Praepar. Evang., cap. 2, pag. 52) . Sed cum illa tantam fulgoris ac fragoris vim ferre nequivisset, statim exanimata abortum fecit. Tum vero Jupiter infantem suo insuit femori, eumque stato tempore enixus, Nysam Arabiae in civitatem deportavit. Ibi a Nymphis educatus, a patre, et loco, 0513C ubi natus est, Dionysi accepit nomen. Alios testes, si tibi dari velis, cito dabimus Homerum, Nonnum, Ovidium, et Ciceronem, quos, cum lubebit, adire facile poteris (Homer., Iliad. XIV, vers. 233 et seqq.; Nonn., lib. I, Dionys. init.; Ovid., lib. III. Metamorph., § 3, pag. 102 et seqq.; Cicer., lib. I, Tuscul., pag. 119) .

Interim observa Liberum ab auctore nostro non solum Semeleion, id est, Semeles filium, sed Bromium quoque, Nysium, atque Evium appellati. Βρόμιον δὲ, inquit citatus a nobis Diodorus Siculus, ἀπὸ τοῦ κατὰ τὴν γένεσιν αὐτοῦ γενομένου βρόμου. Bromius ab excitato circa nativitatem ejus tonitrus fragore nuncupatus est, Nysius vero non a jam praefata, uti videtur, urbe Arabiae Nysa, sed potius Nyso illius patre. Nam Cicero, post quem auctor noster quinque 0513D Dionysos, sive Liberos recenset, diserte asserit, quintum Nyso natum et Thione. Evii denique cognomen Baccho inditum quidam putant; quia postquam in leonem mutatus, unumquemque ex gigantibus occidisset, a Jove patre suo Evhion, sive bonus filius cognominatus fuit. Alii suspicantur hoc nomen ortum a verbo Evoe, seu Εὐὰν, quo Bacchantes in suis mysteriis Baccho, ut alibi annotavimus, palam acclamabant (Arnob., lib. IV, pag. 141, et lib. V, pag. 176 et 177; et loc. cit. Diodor. Sicul., lib. III, Biblioth., pag. 149; et apud Euseb., lib. II. Praepar. Evang., c. 2, pag. 54; Cicer., lib. III, de Natur. deor., pag. 248, lin. 25) .

Ex citato paulo antea Cicerone illud procul dubio 0514A adhuc excerptum fateberis, quod auctor noster subjunxit, ex eodem Jove et Maia genitum esse Mercurium (Arnob., lib. IV, pag. 136; tom. I, Apparat., lib. III, dissert. 3, c. 9, art. 2, pag. 757) . Litteris quippe latinus orator haec consignasse legitur. «Mercurius tertius Jove tertio natus ex Maia, ex quo et Penelopa Pana natum ferant.» Diodorus autem Siculus: «Fuerunt filiae septem Atlanti . . . . Maia natu maxima e Jovis complexu Mercurium multarum artium repertorem» genuit (Cicer., lib. III, de Natur. deor., pag. 248, lin. 6; Diodor. Sicul., lib. III, Biblioth., pag. 135) . Utrique autem praeter Macrobium (Macrob., lib. I, Saturnal., c. 12, pag. 122) suffragatus est Virgilius his versibus:

Vobis Mercurius pater est, quem candida Maia
Cyllenes gelido conceptum vertice fudit.
0514B At Maiam (auditis si quidquam credimus) Atlas
Idem Atlas generat, coeli qui sydera tollit. (Virgil., lib. VIII Aeneid., vers. 138 et seqq.)
Quos in versus videsis Servii observationes.

Mille porro aliis et virginibus et mulieribus, sicuti alibi memorat Arnobius (Arnob., lib. V, pag. 172) , pudicitiam infamis Jupiter eripuit. Ibi autem ille Electram ac Laodamiam nominatim appellat. At Electra nympha fuit Oceani et Thethios filia, quae a Jove constuprata, Dardanum teste Ovidio, sive, ut Dionysius Halicarnasseus opinatur, Dardanum et Jasum peperit (Diony., Halicarn., lib. I, Antiquit. rom., pag. 49) . Ovidii autem haec sunt ea de re carmina:

Dardanon Electra nesciret Atlantide cretum,
Scilicet Electram concubuisse Jovi. 0514C (Ovid., lib. XIV Fastor., vers. 49.)

Ex Laodamia vero Bellerophontis filia idem Jupiter genuit Saperdonem, Lyciae regem, quemadmodum canit Homerus (Homer., Iliad. VI, vers. 197 et seq.) :

Λαοδαμείῃ μὲν παρελέξατο μητίετα ζεὺς,
Ἡ δ᾽ ἔτεκ᾽ ἀντίθεον Σαρπεδόνα χαλκοκορύστήν.

 

Cum Laodamia quidem concubuit Jupiter consiliator Eaque peperit divinum Sarpedonem aeratum bellatorem.

Tantam porro asserit Arnobius tamque flagitiosam, ac perditam, de qua nos alibi (Arnob., lib. IV, pag. 145, tom. I, Apparat., pag. 753, 805, 1242, et seqq.) , fuisse Jovis libidinem; ut ad eam, si umquam potuisset, explendam in aurum, satyrum, draconem; alitem, taurum, ac formicam sese vertere non erubuerit. Quae paulo clarius enucleata Ovidius hunc 0514D retulit in modum:

Moeonis elusam designat imaginem tauri
Europem.
. . . . . . . . . . . . . .
Fecit et Astorien aquila luctante teneri,
Fecit olorinis Ledam recubare sub alis:
Addidit, ut satyri celatus imagine pulcram
Jupiter implerit gemino Nicteida foetu:
Amphytrion fuerit, cum te Tirynthia cepit.
Aureus ut Danaen Asopida luserit ignis,
Mnemosynem pastor: varius Deoida serpens.
Postea vero Gregorius Nazianzenus (Greg. Naz., tom. II, carm. 61, pag. 142) :

0515A Ἄθρει δὴ πρώτιστον ὅσ᾽ ἔπλετο μαργοσυνήσι,
Ταῦρος, κύκνος, χρυσος, ὄφις, πόσις, ἄρκτος, ἄπαντα
Ὀσσά μιν ὡκὺς ἄνωγεν ἕρως, κοῦρός τ᾽ ἀλαπαδνὸς,
Ὡς αὐτοί γ᾽ ἐνέπουσι θεῶν πλαστῆρες ἀκιδνῶν.

Cerne mihi quotnam formas, qui primus eorum est,
Induat, ardentis Veneris dum carpitur igne?
Nunc taurus, nunc albus olor, nunc caerulus anguis,
Nunc aurum, ursusque efficitur, nunc denique quidquid
Vult amor, infirmusque puer, sic dicitis ipsi,
Imbecilla juvat quos fingere numina dextra.
De ejusdem autem Jovis ridicula, ut Eurymedusae stuprum afferret, mutatione alibi aliquid perstrinximus (tom. I, Apparat., lib. III, dissert. I, c. 9, art. 1, pag. 752) . Videsis adhuc de quibusdam illis nefandis Jovis conversionibus Justinum Martyrem, Clementem Alexandrinum, Epiphanium, Julium Firmicum, Vossium, 0515B et alios (Justin., Cohort. 2, ad Graec., pag. 38, Clem. Alexadr., Admonit. ad gent., pag. 23 et seq.; Epiph, Ancorat., pag. 108, Firmic., de err. profan. relig., pag. 15; Voss., lib. I, de Orig. et progr. idol. cap. 14; Arnob., lib. II, pag. 93 et 118) .

Minus forsitan inverecundum aliquibus videbitur, quod post Apollonium Rhodium, Nonnum, Lucianum, Pausaniam, Ovidium, aliosque complures, narrat Arnobius Minervam ex Jovis cerebro natam (Apollon., lib. IV, Argonaut., vers. 1309 et seq.; Nonnus, lib. I, Dionysiac., vers. 9 et seq.; Lucian., dialog. deor., pag. 73 et seq.; ac de Sacrif., pag. 183; Pausan., lib. I, pag. 22; Ovid., lib. III. Fastor. sub fin., Arnob., lib. IV, pag. 141 et seqq.) . Sed hoc tamen supremo deorum patre penitus indignum fuisse nemo 0515C sane diffitebitur. Nonne enim inde necessario sequitur Jovem fuisse hominem, cerebro aliisque humanis membris compositum; ac Minervam antea non extitisse, et perperam in dearum numerum aggregari?

Quis ergo non intelligit quam recte Arnobius ex his omnibus, quae a nobis hactenus enarrata sunt, concludat Jovem non potuisse majori umquam contumelia vexari, quam ab iis, qui palam, et ubique impudenter nefanda ejus adulteria praedicabant. Quid enim diis magis injuriosum, quam illos reos agere adulterii, quod leges humanae, quemadmodum ex Justinianaeo codice ac Theodoreto patet, et alibi annotavimus, capitali poena puniri voluerunt? (Lib. IX, cod. Justin., tit. IX, ad leg. Juliam de adulter.; Theodoret., serm. 3, de angel. et daem., pag. 154, tom. I, 0515D Apparat., pag. 805 et seq., et 1241 et seq.)

Denique ibidem addidit Auctor noster eumdem Jovem ea arsisse coeca indomitaque libidine, ut babecali adolescentes solent. Et ita quidem in manuscripto codice regio, qui solita librarii inscitia plane corruptus videtur. Quamobrem pro babecali, quidam suspicati sunt legendum vagari, alii vero bacchari, et id tanto melius, quanto propius ad Arnobii propositum accedit. Jovis enim intemperantiam ibi Arnobius exagitat, eumque tametsi senem et canum non minori, quam adolescentes, ad feminas libidinis ardore exarsisse ostendit (Idem, ibid., pag. 713; Arnob., lib. IV, pag. 141) .