Articulus VI. De aliis diis ac deabus, quos hominum vitiis et aliis rebus praeesse ethnici asserebant, ubi de Laverna furum dea, et segnium Murcida, de Venere Militari turpissimis flagitiis; Perfica, Pertunda, Tutino, sive Mutino obscaenis voluptatibus, Libentina et Liburno libidinum tutelis, Orbona et Naenia extremitati vitae, ac funeri ridiculis praesidibus, ubi etiam de scortis meritoriis, Acca Laurentia, Flora, et Leaena.

0546C

Nemini sane quantumvis parum aequo rerum aestimatori, si quae tamen rectae rationis scintilla ei supersit, quidquam prorsus videbitur a divina natura, justitia, et sanctitate magis alienum, quam deos fingere hominum vitiis non modo faventes, sed etiam praefectos. Tales nihilominus deos, nec paucos quidem ethnici mira plane nec satis umquam damnanda 0546D impietate commenti sunt. Quamobrem Gregorius Nazianzenus illos his compellat versibus (Greg. Naz., tom. II, carm. 61, pag. 142) :

Ἄλλους δ᾽ αὖτ᾽ ἄλλοισι κακοῖς ἐπὶ κάρτος ἔχοντας,
Ὡς μὴ μοῦνον ἅτιτον ἄπαν κακὸν, ἀλλὰ καὶ ἐσθλὸν
Ἐμμέναι, ὡς ῥᾷ Θεῷ κεχαρισμένον, ὃς τόδ᾽ ἔτισε.

Ipsa quoque infanda sacratis numina noxa,
Atque aliis alium vitiis qui praesit, habetis:
Scilicet ut crimen non tantum vindice poena
Sit vacuum, sed et obtineat laudemque decusque,
Et gratum acceptumque Deo, cultumque ab eodem.
Sed audiamus Arnobium nostrum hos infames deos, et turpissimas eorum praefecturas enarrantem. Renuntiarunt, inquit, «Lavernam deam et praesidem furum» (Arnob., lib. III, pag. 115) ac latronum, atque eorum maxime, quemadmodum ab aliis observatum 0547A est, qui clam occulteque furabantur. Testatum siquidem nobis Varro facit Romae extructam fuisse huic Lavernae deae aram, ex qua Lavernalis porta nomen accepit (Varr., lib. IV. de Ling. lat., pag. 40) . Quod autem fures illi, tamquam suae praesidi supplicarent, probant haec Horatii carmina:

Pulchra Laverna,
Da mihi fallere, da justum sanctumque videri,
Noctem peccatis, et fraudibus objice nubem. (Horat., lib. I, epist. 16, vers. 60 et seqq.)
Plura videre poteris apud Festum, Nonium Marcellum, et Lilium Giraldum (Fest. et Non., ad verba Laverniones et Lavernae; Girald., syntag. 1, pag. 50; Arnob., lib. IV, pag. 132) .

Nec minori impietate iidem ethnici Murcidam, Lavernae haud dubie oppositam, segnium, sicuti eis 0547B vitio Arnobius vertit, deam venditabant. Tam insanum vero humanae superstitionis commentum ille non excogitavit. Narrat siquidem, et plane miratur Augustinus publica a Romanis, qui singulis pene hominum motibus deos singulos adtribuebant, instituta fuisse sacra deae Marciae, «quae praeter modum,» verba ejus sunt, «non moveret, aut faceret hominem, ut ait Pomponius, murcidum, id est, nimis desidiosum, et inactuosum.» (August., lib. IV de Civit., cap. 16, pag. 100.) Testis vero nobis est Livius Ancum Martium, superatis Latinis, qui eum desidem Romanorum regem appellaverant, Romam rediisse. Tum deinde addidit: «Multis Latinorum in civitatem acceptis, quibus ut jungeretur Palatio Aventinum, ad Murciae datae sedes.» (Liv. lib. I, § 32 et 33.)

0547C Aliumne testem adhuc desideras? En adest Tertullianus, qui eidem deae aedem aedificatam fuisse memorat: «Consus,» inquit, «apud metas sub terra delitescit Murcias: has quoque idolum fecit. Murciam enim deam marcoris volunt, cui in illa parte aedem vovere.» (Tertull., lib. de Spectac., cap. 8, pag. 93.) Nos quidem non fugit quibusdam visum ibi pro marcoris, legendum amoris. In animum quippe hi sibi induxerunt Tertullianum de Venere loqui, cui uti scribit Plinius, primum Myrteae, deinde Murciae nomen fuit. Addere poterant hujus adhuc a Varrone, Plutarcho, et aliis fieri mentionem (Plin., lib. V Natur. hist., cap. 19, pag. 212; Varr., lib. IV de ling. lat., pag. 37 et 38; Plutarch., Quaest. roman., tom. II, pag. 268) . At certe cum in emendatiori Tertulliani 0547D textu scriptum legamus marcoris, eum de eadem, atque citati a nobis Scriptores, Murcida dea intelligendum esse cui vero plane simillimum non videatur? Si quis porro recte probaverit hanc Murcidam segnium deam non aliam esse quam Venerem Myrteam, seu Murciam, amoris sive marcoris deam, ei manus tanto lubentius dabimus, quanto inde validius Arnobii sententia stabilitur.

Visne ad majorem ethnicorum ignominiam, ac sempiternum dedecus, atque adeo ad certam religionis eorum ruinam et eversionem tibi aliquid proferri? Nihil sane facilius. Praesto siquidem sunt ii, qui a caecis illis gentilibus ullo sine rubore colebantur, dii illicitis ac turpissimis rebus, et vitiis praepositi. Necesse 0548A autem non est hic cum Arnobio nostro (Arnob., lib. III, pag. 15) appellare Venerem, illam, inquit, cupidinum matrem, praefectam amoribus, et cupiditatis ardori. Quis enim est, qui haec ignorat? Quamobrem cum Lactantio dicere sufficit: «Quid loquar obscoenitatem Veneris, omnium libidinibus prostitutae, non deorum tantum, sed et hominum . . . . . . Quae prima, ut in historia sacra continetur, artem meretriciam instituit, auctorque mulieribus in Cypro fuit, uti vulgo corpore quaestum facerent. Quod idcirco imperavit; ne sola praeter mulieres, impudica, et virorum appetens videretur.» (Lactan., lib I Institut., cap. 17, pag. 92.)

Sed quia plures ab ethnicis praedicabantur impudicitia et libidinibus famosissimae Veneres, unam imprimis 0548B Arnobius, caeteris sane pejorem, his verbis insectatur: «Etiamne Militaris Venus castrensibus plagiis (ms. codex regius et vet edit. flagitiis) praesidet, et puerorum stupris.» (Arnob., lib. IV, pag. 131.) Quid, quaeso, ethnicis majori, si unquam erubescere potuissent, dedecori probroque esse poterat, quam infamis illius deae cultus et veneratio? Sed rogabis haud dubie quae fuerit illa Militaris Venus, cujus rarior, quam aliarum mentio facta est. Non semel tamen Pausanias Veneris Armatae, ac proinde Militaris meminit (Pausan., lib. II, pag. 48, et lib III, pag. 97 et 106) , atque hisce potissimum verbis: Κύθηρα δὲ ἡ πόλις ἀναβάντι ἀπὸ Σκανδείας, στάδια ὡς δεκά· τὸ δὲ ἱερὸν τῆς Οὐρανίας ἁγιώτατον, καὶ ἱερῶν, ὁπόσα Ἀφροδίτης παρ᾽ Ἥλλησίν ἐστιν, ἀρχαιότατον. αὑτὴ δὲ ἡ 0548C θεὸς ξόανον ὡπλισμένον. A Scandea ad ipsa Cytherorum moenia adscenditur, stadium decem via. Est illic Uraniae Veneris templum, eorum omnium, quae apud Graecos Veneri dicata sunt, maxime priscum. Deae signum cum armis est. Nonnus quoque (Nonn., lib. XXXV; Dionys., vers. 175 et seqq.) ubi Venerem Marte potentiorem canit:

Μὴ Σπάρτης ἐπίβηθι, μαχήμονες ἧχι πολῖται
Χάλκεον εἶδος ἔχουσι κορυσσομένης Ἀφροδίτης.

Ne Spartam ingredere, bellicosi ubi cives
Aeneam imaginem habent armatae Veneris.
Narrat autem Lactantius (Lactan., lib. I, cap. 19, pag. 109) ab iisdem Spartanis constructum Veneri Armatae fanum, ac simulacrum, in mulierum memoriam, quae illis post fugatos Messenios venerant 0548D obviam, et cum ipsis concubuerant. Denique ab Hesychio memoratur Ἔγχειος Ἀφροδίτη, Κυπρίοις. Hastata Venus, Cypriis. Quid vero tam turpe et obscoenum, cui haec Venus praeesse non crederetur? Jure igitur merito Ethnicos irridet Arnobius; quia Venerem ipsam turpissimis hominum flagitiis praeesse opinabantur; quam tamen, militarem armatam, atque hastatam, armis quemadmodum amoribus et flagitiis praefectam praedicare ac venerari non erubescebant.

Pergit Arnobius (Arnob., lib. IV, pag. 131) , et rursus ab ethnicis sciscitatur utrum serio credant Persicam, Pertundam et Tutunum iis, quemadmodum ipsi divulgabant, et ille recenset, obscoenis praefici voluptatibus. Quem enim, nisi omni pudore deposito, talia numina colere, immo dicere non pudeat? Nos 0549A quidem non fugit Lucretium Persicae, nomine tamquam naturae epitheto usum esse ubi canebat:

Donicum (seu donec) ad extremum crescendi Persica finem

Omnia produxit rerum natura creatrix. (Lucret., lib. II, vers. 1125 et seqq.)
Verum Arnobius eam Persicam esse dixit, quae turpissimas voluptates ducere ad exitum, et perficere ferebatur. Turpiora adhuc erant munia Pertundae et Tutuni, sive Tutiani, Tutini vel Mutini, qui, ut notat Augustinus, a Graecis infamis Priapus vocabatur. Sed de his, quos nisi Ethnici coegissent, nominare pudet, aliquid adhuc Tertullianus et Lactantius dicunt, sicuti in sequentibus dissertationibus nostris dicetur (August., lib. IV de Civit., cap. 11, pag. 97, et lib. VI, cap. 9, pag. 156; Tertullian., Apolog., cap. 25, et 0549B lib. II ad Nation., cap. 11; Lactan., lib. I, cap. 20, pag. 110) .

Non minori profecto caecitate et amentia credebant gentiles Libentinam et Liburnum, ut adhuc refert Arnobius, «libidinum superesse tutelis.» Alicubi autem a Varrone scriptis traditum legimus: «A libendo libido, libidinosus, sic alia, ut Libentina,» haud dubie dea illa, de qua auctor noster loquitur. Nam postea dixit Augustinus: «Deae Libentinae, cui nomen est a libidine.» Expende autem utrum ea sit Libentina Venus, de qua Cicero. «Cupidinis et voluptatis, et Lubentinae Veneris vocabula consecrata sunt, vitiosarum rerum, neque naturalium.» (Arnob., lib. IV, pag. 132; Varr., lib. V de Ling. lat., pag. 57; August., lib. IV de Civit., cap. 8, pag. 93; Cicer., lib. 0549C II de Natur. deor., pag. 223, lin. 7.)

Quod ad Liburnum attinet, ejus nomen corruptum videtur. In regio enim manuscripto codice habetur Burnum, quod quidem cum librarii ignorantia depravatum suspicarentur, inde fecerunt Liburnum. Sed quis sit iste Liburnus, nobis indicare non curaverunt. Quamobrem Meursius legendum putavit Liberum, quem Augustinus ab ethnicis libidini praefectum testificatus est (August., lib. VI de Civit., cap. 9, pag. 156, et lib. VII, cap. 2, pag. 163) . Et nos quidem huic conjecturae libenter subscriberemus, si pro Libentina, legeremus libera, quae teste adhuc Augustino libidini quoque praeposita censebatur. Quia vero ille ibi adhuc docet eam etiam ab ethnicis Venerem existimari, nonne inde eamdem ac Libentinam fuisse 0549D colligi potest? Verumtamen cum tot tamque multiplices, uti diximus, fuerint apud ethnicos ejuscemodi dii, quae vera sit Arnobii lectio, certo affirmare non possumus.

Quid porro ad sempiternum ethnicae religionis opprobrium ac dedecus omnibus patefaciendum supererat, nisi ut scortis et meretricibus sacra, quemadmodum aliis diis suis, impudentissimi homines facerent? Atqui «in civitatibus maximis,» inquit auctor noster, «atque in potentioribus populis sacra publica fiunt scortis meritoriis quondam, atque in vulgarem libidinem prostitutis (Arnob., lib. I, pag. 15) . Quibus sane verbis ab illo haud dubie notatur Acca Laurentia et Flora, de quibus nos in superiori dissertatione egimus 0550A (Dissert., in Minuc., cap. 16, art. 2) . At Laurentia illa procul dubio est, quam Arnobius alibi Lupercam deam nuncupat: «Quod abjectis,» ait, «infantibus, Romulo scilicet et Remo, pepercit, lupa non mitis, Luperca dea est, auctore appellata Varrone « (Arnob., lib. IV, pag. 128) . Unde etiam Lactantius ( loc. cit.): «Romuli nutrix lupa est honoribus affecta divinis.» Sed de illa satis in superiori nostra, ut diximus, dissertatione.

Tertia ex his famosis meretricibus fuit Leaena Atheniensis, cujus Clemens Alexandrinus meminit, et alii Scriptores in nostris, in ejus opera dissertationibus citati (tom. I Apparat., lib. III, dissert. 2, cap. 24, art. 3, pag. 1250) . Apud Athenaeum autem Demochares memoriae mandasse perhibetur Athenienses 0550B ut Demetrio Poliorcetae adularentur, Leaenae, Lamiaeque Veneri templa construxisse (Athen., lib. VI, pag. 252.)

Caeterum tametsi Orbona et Naenia his duabus honestiores et verecundiores viderentur, non minus tamen falsa commentitiaque erant numina. Arbitrabantur autem ethnici in prioris tutela esse orbatos, ut inquit Arnobius (Arnob., lib. IV, pag. 131) , liberis parentes, et sub posterioris patrocinio homines constitutos in extremis. In Tertulliani autem libro mutilato, et lacunis passim hiante legimus: «Orbana quae in orbitatem seminat extinguat.» (Tertullian., II ad Natio., cap. 15.) Testem insuper habemus gentilem Plinium ad aedem Larium aedificatum fuisse Orbanae fanum (Plin., lib. II Natur. Hist., cap. 7, pag. 0550C 142) . Naeniae quoque deae, extremis vitae seu funeribus praefectae, sacellum extra portam Viminalem, sicuti ex Paulo et Festo dicimus, consecratum fuerat.

Quae porro de hac dea aliisque diis et deabus, quos hactenus ab Arnobio appellatos vidimus, haec possunt Varronis fulciri testimonio, quod Augustinus sic protulit: «Varro commemorare et enumerare deos coepit a conceptione hominis, eamque seriem produxit usque ad decrepiti hominis mortem, et deos ad ipsum hominem pertinentes clausit ad Naeniam deam, quae in funeribus senum cantatur. Deinde coepit alios deos ostendere, qui pertinent non ad ipsum hominem, sed ad ea quae sunt hominis, sicuti 0550D est victus, vestitus, et quaecumque alia, quae huic vitae sunt necessaria, ostendens in omnibus quod sit cujusque munus, et propter quid debeat cuique supplicari.» (August., lib. VI de Civit., cap. 9, pag. 158.)

Nemo autem est, qui ex iis omnibus, quae hactenus disputavimus, facile non perspiciat quam recte Arnobius concludat falsos omnino nullosque prorsus esse omnes illos deos. Satis enim superque probatum est aut eos numquam exstitisse, aut aliquando suum habuisse ortum et initium, aut ea egisse, vel passos fuisse, quae a divina majestate et natura penitus abhorrent, ac saepe saepius homine vel minimum verecundo et pudente prorsus indigna. Denique si quidam alii in medium rursus ab Arnobio nostro vocantur, 0551A de illis infra dicendi locus dabitur (Arnob., lib. III, pag. 113) .