Articulus IV. Respondetur ethnicis sciscitantibus quae malorum sive publicarum calamitatum sit causa, ac probatur id quod uni bonum, alteri esse malum, frustraque objici victos Alemannos, fame necatos Getulos, et Tingitanos, propter christianos cum eis habitantes, multoque absurdius asseri deos iisdem christianis fuisse iratos, et hoc mendacium a quibusdam mendicantibus ethnicis esse confictum.

0446D

Ea erat ethnicorum caecitas, ut quamvis deos suos maximorum criminum reos palam asseveranterque agerent, persuasum tamen habuerint non in sui, sed in christianorum odium homines publicis cladibus calamitatibusque fuisse divexatos. Instabant itaque importuneque petebant si tot tantorumque malorum christiani causa non fuerint, quaenam potuerit esse illorum causa et origo. Sed quid haec ad nos? respondet Arnobius (Arnob., lib. I, pag. 6 0447A et 7) . Nobis enimvero sufficit illorum, qui mala omnia christianis attribuunt, falsam depulisse obtrectationem. Quid autem, si ex elementorum agitatione, siderum motibus, atque materiae fece, nocentissimos pestiferosque vapores, ut docet Seneca, exhalante, oriantur? (Senec., lib. VII Natur. quaest., pag. 463.)

Praeterea quae hominibus, omnia commoditate sua metientibus, mala videntur, reapse ipsi mundo bona sunt (Arnob., ibid.) . Diluvia siquidem mundique conflagrationes a Platone non mundi pernicies, sed, sicut ab Origene, et a nobis alibi observatum, ejusdem mundi purgatio censentur (Plato, in Timaeo, tom. III, p. 22, et lib. III de Leg., tom. II, pag. 676, et seqq.; Orig., lib. IV contr. Cels., pag. 173; Super 0447B dissertat. in Minuc. Octav., cap. I, art. 4) . Quid vero, quod temperatus solis ardor, ut ait Arnobius, multis prodest, quem aliquis tamen voluptuarius, eo torreri solitus, nimis moderatum, aut sibi penitus ablatum conqueritur. Ibi autem od illum Arnobius alludit morem, quo olim molles ethnici ante cibum exerceri, ac postea ad solem vel ignem, vel balneum ungi consueverant. Unde Persius:

Assiduo curata cuticula sole.
Et paulo post:

At si unctus cesses et figas in cute solem. (Pers., satir. 4, vers. 18 et 33.)
Juvenalis vero:

Nostra bibat vernum contracta cuticula solem,
Effugiatque togam, jam nunc in balnea, salva
Fronte, licet vadas. 0447C (Juven., satir. 12, in fin.)
His itaque solis ardor tantae voluptati erat, quantum alii cum sibi obnoxium existimabant.

Pergit Arnobius nobis non esse compertum utrum pestilentiae, morbi, fames, et aliae ejusmodi calamitates non ideo interveniant; ut quae in mundo videntur redundare, ex eo tollantur (Arnob., lib. I, pag. 8) . Tertullianus siquidem haud dubitanter scribit: «Revera lues, et fames, et bella, et voragines civitatum, pro remedio deputanda, tamquam tonsura inolescentis generis humani» (Tertullian., lib. de Anim., cap. 30) .

Addit auctor noster immerito concludi veratrum, id est, ut ait Plinius, elleborum ideo nasci non debuisse quia hominibus venenosum est (Arnob., lib. I, 0447D p. 8; Plin., lib. XXV Hist. natur., cap. 5, pag. 391) . Homini quippe si veneficum sit, capris et coturnicibus, ut canit Lucretius, prodest:

Praeterea nobis veratrum est acre venenum:
At capris adipes et coturnicibus auget. (Lucret., lib. IV, circa med.)
Rationem si quaeras, hanc reddet tibi Ambrosius: «Helleborum periti loquuntur escam esse, et alimoniam coturnicum, eo quod naturali quodam temperamento sui corporis vim pabuli noctis evitent» (Ambros., lib. III Hex., cap. 9, § 39, pag. 48) . Dioscorides vero, illiusque interpres Mathiolus docent elleborum album multis morbis esse 0448A medicamento (Dioscorid., lib. IV, cap. 146, et lib. VI, cap. 33) . Cur autem venenata creata sint, alibi videbimus.

Denique nullum, ait Arnobius, naturae vitium est, si ovilibus et laniciis insidietur lupus, et serpens morsu hominem occidat (Arnob., lib. I, pag. 8) . Vide autem utrum ibi ille ad hos non collineaverit Virgilii versus:

Ac veluti pleno lupus insidiatus ovili. (Virgil., lib. VI Aeneid., vers 59).
Et alio in libro:

Si tibi lanicium curae. (Lib. III Georg., vers. 384.)
Simplici siquidem lanicii nomine uterque oves, agnos, vervecesque comprehendit. Superbi porro et nimium 0448B arrogantis hominis Arnobius esse asseverat Deo eam ferre conditionem, ut quod unicuique placet, id continuo facere debeat.

Sed contumaces ethnici, nihil adhuc remittentes, instabant non solum ante, sed post disseminatam christianam religionem, ac propter christianos, cum aliis permistos, bella infeliciter gesta, agros sterilitate incultos, atque enectos fame homines. Verum tam leve rationis momentum ab Arnobio facile destruitur. Nam ut scite ille arguit, si Alemanni, de quibus Eusebius et alii, propter habitantes secum christianos, a Romanis victi sunt, eamdem profecto ob rationem ipsimet Romani cum christianis permisti, vinci debuerunt (Arnob., lib. I, pag. 9 et seqq.; Euseb., in Chron., ad ann. 1277 et 1316) . Si mures et locustae, Asiam ac Syriam aliquando 0448C infestarunt, cur non Hispaniam quoque ac Galliam, ubi similiter plures degebant christiani? Si Getuli et Tangitani, qui uti Mela, Strabo, Plinius, Sallustius, aliique perhibent, Africae populi erant, siccitate, et ariditate, vel fame alii gravissime afflictati sunt, cur Mauri, et Nomades, et alii communem cum christianis vitam agentes, messuerunt segetes amplissimas? Eodem Ambrosius argumento gentilem Symmachum eadem objectantem refellit (Mela, lib. I; Strab., lib. XVII Geogr., pag. 829; Plin., lib. II, cap. 2, pag. 627, et lib. XXI, cap. 13, pag. 13; Salust. de Bello Jugurt., longe post init.; Ambros., epist. 18, § 19 et seqq., pag. 838) .

Nihil itaque veritati magis contrarium ac repugnans fingi poterat absurda illa ethnicorum criminatione, 0448D qua has calamitates a diis ira in christianos incensis illatas nunquam non vociferabantur. Verum haec Arnobio satis non fuerunt, ac duplici adhuc argumento insulsam hanc opinationem refellit (Arnob., lib. I, pag. 9) . Nam quamvis verum esset, quod tamen, uti mox videbimus, falsum esse contendit, deos propter acceptas a christianis injurias ira inflammari, iniquissimi certe forent, si in earum ultionem non solum christianos, sed etiam ethnicos, hoc est, ut illi opinabantur, sontes et insontes ullo absque discrimine puniant. Si enim veri erant dii, poterant utique cultores suos omnibus cumulare bonis, ac solos christianos, sibi infensos, 0449A omnibus calamitatibus et miseriis pro merito punire, vexare, necare. Non ergo ad eos plectendos expectare debebant multo levius et infirmius eorumdem gentilium auxilium: «Numquid» enim «in vos» gentiles, ait Arnobius (Ibid., pag. 11) , «saeviunt, ut intestinis vulneribus concitati, in ultionem consurgatis illorum. Ergo humana patrocinia dii quaerunt, et nisi vestra fuerint assertione protecti, idonei non sunt ipsi, qui propulsare, defendere suas valeant contumelias. Quin immo si verum est ardere illos ira, permittite illis potestatem sui, defendant se ipsi, atque in ultionem majestatis offensae intestinas exerant experianturque virtutes.»

Verum Heraldus hanc argumentationem levissimam 0449B et nullius momenti esse censet, omninoque aspernatur. Sed qua, putas, ratione? Quia Deus reservata, inquit, sibi perjurii paena, vult impietatem hominum ab ipsismet hominibus puniri. At si plane infirma, nulliusque ponderis sit haec argumentatio, redarguendus est Cyprianus, qui eodem plane et acriori modo Demetrianum aliosque gentiles insectatur: «Si quid,» ait ille, «diis tuis numinis et potestatis est, ipsi in ultionem suam surgant, ipsi se sua majestate defendant. Aut quid praestare colentibus possunt, qui se de non colentibus vindicare non possunt? Nam si eo, qui vindicatur, pluris est ille, qui vindicat, tu diis tuis major es. Si autem iis quos colis, major es, non tu illos colere, sed ab ipsis potius coli debes et timeri, ut dominus. Si illos laesos 0449C ultio vestra defendit, quomodo et clausos, ne pereant, tutela custodit. Pudeat ipsos colere quos defendis; pudeat tutelam de iis sperare, quos tu ipse tueris» (Cyprian. ad Demetr., pag. 191) .

Condemnandus est quoque Lactantius, Arnobii discipulus, qui eodem modo arguebat frustra ethnicos a diis suis expectare tutelam, qui seipsos tueri non valent. Et paulo post: Cum ethnici, inquit, «puniunt deprehensos in sacrilegio, ipsi de deorum suorum potestate diffidunt. Cur enim illis potissimum non relinquunt ulciscendi sui locum, si eos posse aliquid arbitrantur?» (Lact., lib. 4, pag. 154 et 158.) Numquid ergo Heraldus hos aliosque doctissimos Ecclesiae Patres, tantae imperitiae aut caecitatis incusabit, ut quanti haec argumentatio 0449D sit ponderis, non viderint? Numquid vero Heraldus ipse non vidit illos argumentari, ut aiunt, ad hominem, atque ex ipsa gentilium opinione, qua docebant deos suos ira, quae se ulciscendi libido est, in christianos sic revera accendi, ut eorum causa maximis calamitatibus et eos, et ipsosmet gentiles simul affligerent? Nonne inde recte concludit Arnobius deos, si ita irati sint, debuisse hoc maximae iracundiae impetu poenas de solis christianis, eos aspernantibus, divina sua potentia sumere, neque sese ulciscendi vices infirmis committere hominibus?

Nec est quod quis objiciat hoc argumentum potuisse retorqueri in christianos, quos Deus non solum 0450A publicis calamitatibus, sed ab ethnicis etiam excruciari, et interfici patiebatur. Non enim eadem erat christianorum atque gentilium de ira Dei opinio. Deinde vero ethnicis longe dispares erant christiani, qui fatebantur nihil sibi ad hanc vitam promissum: «Nihil enim,» inquit Arnobius (lib. II, pag. 98) , «est nobis promissum ad hanc vitam,» sed ad futuram, quam beatam expectamus. Atque inde concludit: «Itaque ista, quam dicitis, persecutionis asperitas, liberatio nostra est, non persecutio: nec poenam vexatio inferet, sed ad lucem libertatis educet.» Eadem quoque est Tertulliani responsio, ut suo loco ostendemus (Dissert. in Tertullian., cap. 16, art. 3) . Nihil ergo adversus christianos objecta ab ethnicis ira deorum facere 0450B poterat.

Denique auctor noster palam aperteque asseverat dictu omnino esse absurdum deos, uti iidem ethnici garriebant, revera irasci (Arnob., lib. I, p. 11) . Indecoros enimvero tribuebant, diis suis iracundiae motus, iniquos ac belluinis plane similes. Atqui si dii fuissent beati et immortales, non poterant utique his prorsus culpandis irae motibus inflammari. Qui enim hujusmodi affectibus agitantur, leves sunt, ac modo quieti, modo irati, saepius vero injusti quando alios insontes laedunt, tuncque aliis sontibus etiam irascuntur. Totum porro hujus argumentationis robur et pondus non in eo positum est quod ipse de Dei veri, de quo infra (cap. seq., art. 3) , sed quod ethnici de deorum suorum ira 0450C praedicabantur.

Quapropter vix a se impetrare posse significat, ut credat hanc fuisse prudentiorum ethnicorum hominum opinionem (ibid. p. 13) . Putidum itaque potius existimat esse mendacium ab haruspicibus, fatidicis, ariolis, vatibus et fanaticis ideo confictum, ne templis suis sacrisque desertis, stipes amitterent, quas a consultoribus suis vel aliis cogere solebant (Arnob., lib. I, pag. 13) . Minui enim coeperant, et a paucissimis gentilibus erogabantur, postquam in immensum crevit christianorum numerus. De hoc autem maximo suo damno conquerebantur in primis lenones, sicuti ait Tertullianus (Tertull., Apolog. cap. 43) , aquarioli, perductores, sicarii, venenarii, magi, haruspices, arioli, mathematici, de quibus suo loco disputabimus. 0450D Nemo autem diffitebitur ethnicos majorem his posterioribus habuisse fidem, qui praedicare futura, aut responsa deorum se dare jactitabant. Quamobrem illis facile credebant mentientibus mundum ideo maximis opprimi calamitatibus, quia christiani novis, sicuti venditabant, suae religionis superstitionibus iram concitaverunt deorum.

Porro autem satis, uti putamus, ex hactenus dictis cuilibet manifestum esse debet impudens illud ethnicorum mendacium, et alia ab iis adversus christianam religionem objecta, ab Arnobio funditus everti, et invictissimis rationum momentis demonstrari solam hanc christianorum religionem esse veram. Quae 0451A autem illius documenta, et quomodo ab eo tradita, ac propugnata fuerint, jam videamus.