Articulus III. De variis scriptoribus ab Arnobio citatis, quorum nomina ordine alphabetico exhibentur.

Plures Arnobius suis in libris citavit scriptores, 0674B buorum testimonio et autoritate aut dogmata sua stabilit et confirmat, aut gentilium errores confutat et destruit. Eos autem ordine, ut aiunt, alphabetico caeteris omnibus faciliore et clariore nunc appellabimus, et quid de illis ab aliis auctoribus traditum sit, breviter, ac pro virili parte nostra exponere conabimur.

Aelius itaque simpliciter ab Arnobio nostro laudatur, diciturque in aliam, quam Piso et de Novensilibus diis et de Musis ivisse sententiam. Sed duo in primis fuerunt Aelii nomine nuncupati. Primus enim enim est C. Aelius Stilo, quem Varro a Pisone de lacu Curtio dissensisse his verbis testificatur: «In foro lacum Curtium a Curtio dictum constat. De eo triceps historia. Nam et Procilius non 0674C idem prodidit quod Piso; nec quod is C. Aelius Stilo secutus» (Varr., l. IV de Ling. lat., p. 36) . Alibi vero asserit eum in latinis litteris fuisse exercitatum, citatque illius interpretationem carminum Saliorum, et aliud ejus commentarium, sed utrobique C. Aelius vocatur (Idem, l. VI, p. 70, 76) .

Duplex vero Aelii fuisse cognomen perhibet Suetonius, qui haec de illo memoriae prodidit: «Lucius Aelius cognomine duplici fuit. Nam et Praeconius, quod pater ejus praeconium fecerat vocabatur; et Stilo, quod orationes nobilissimo cuique scribere solebat: tantus optimatum fautor, ut Quintum Metellum Numidicum in exilium comitatus sit.» (Sueton., de Illustrib. Grammat., cap. 3.) De Praeconini quoque cognomine sic scripsit Plinius: 0674D «Vulgo purpura latiore tunicae usos invenimus etiam praecones, sicut patrem L. Aelii Stilonis Praeconini, ob id cognominati» (Plin., l. XXXIII Natur. Hist., c. 1, p. 16; et l. VII, c. 1, p. 358) . Unde postea solo Stilonis Praeconini nomine laudatur. Hunc A. Gellius L. Aelium, aut Aelium simpliciter, sed doctum, et alibi eruditissimum, ac Varronis magistrum appellat. Simili quoque modo Aelius Stilo, aut Aelius tantum quandoque a Festo nuncupatur (Gell., l. II Noct. att., c. 21, p. 158, et l. III, c. 3, p. 218, et l. V, c. 20, p. 357, et l. XVI, c. 8; Fest., de verbor. Signif.) . Nonne porro et ille ipse est, de quo Cicero scripsit: Philosophica dogmata, «post L. Aelii nostri occasum, ne a Latinis quidem peti 0675A poterant?» (Cicer., lib. I Academ. pag. 4, lin. 44) .

At certe de illo Lucio Aelio Stilone haec idem Cicero scriptis mandavit: «Cottae pro se» (quidam delendum suspicantur illud se) «lege varia, quae inscribitur, eam L. Aelius scribit Cottae rogatu. Fuit is omnino vir egregius, et eques Romanus, cum primis honestus, idemque eruditissimus, et graecis litteris et latinis: antiquitatisque nostrae, et in inventis rebus, et in actis, scriptorumque veterum litterate peritus; quam scientiam Varro noster acceptam ab illo, auctamque per se vir ingenio praestans, omnique doctrina pluribus et illustrioribus litteris explicavit. Sed idem Aelius stoicus esse voluit, orator autem nec studuit unquam, nec fuit. Scribebat tamen orationes, quas alii dicerent, ut 0675B Q. Metello, ut Q. Caepioni, ut Q. Pompeio Rufo; quamquam is etiam ipse scripsisset eas, quibus post se est usus, sed non sine Aelio. His enim scriptis etiam ipse interfui, cum essem apud Aelium adolescens, eumque audire perstudiose solerem» (Cic., Brut., pag. 229, lin. 16) .

Fuit alter Aelius cognomine Tubero, qui, ut idem Cicero eodem in libro perhibet, orationes in Gracchum habuit, sed homo durus erat, secta stoicus, mediocris in dicendo, doctissimus id disputando. Quaedam autem ejus verba a Cicerone transcripta refert A. Gellius, a quo ejus historiarum libri, aliaeque lucubrationes, sicut a Dionysio Halicarnasseo, Festo, atque aliis citantur. Poteris praeterea Vossium consulere (Ibid., p. 219, lin. 51; 0675C A. Gell., lib. XIV Noct. att., c. 2, p. 763; lib. VI, cap. 3, p. 368, cap. 4, p. 370; lib. X, cap. 28, p. 573; lib. XIV, cap. 2, p. 763; Dionys. Halic., lib. I, p. 6 et 67; Voss., lib. I de Hist. lit., lib. I, cap. 9) .

Quis autem ex his duobus ab Arnobio laudetur, si quaeras, respondebimus vero esse similius primum Aelium Stilonem ab eo citari. Cujus sane in opinionis confirmationem proferri possunt citata a nobis Varronis verba, quibus discrepantem hujus Aelii a Pisone, quemadmodum ait Arnobius noster, sententiam retulit. Nec multum sane interest utrum ab eodem Varrone C. Aelius, aut ab aliis L. Aelius nominetur. Una enim littera in aliam potuit facile a librariis commutari.

Aethlii testimonio post Clementem Alexandrinum 0675D Arnobius, ut supra vidimus, usus est. De illo autem Vossius, et nos jam aliquid in superiore Apparatus nostri tomo diximus (Arnob., lib. VI, p. 196; Vossius, lib. III de Histor. graec., p. 316; tom. I Apparat., p. 735) .

Antias, seu Q. Valerius Antias grande annalium opus ediderat, cujus liber secundus ab auctore nostro et Macrobio (Arnob., lib. V, p. 154; Macrob., lib. I Saturnal., cap. 13) ; vicesimus vero quartus, quadragesimus quartus, ac septuagesimus quintus hic A. Gellio citantur. Saepe etiam ab auctor a Livio, et Plinio, atque alicubi a Dionysio Halicarnasseo, et Originis gentis romanae scriptore laudatus est (Gell., lib. I Noct. att., c. 7, et lib. VII, c. 9, et 0676A alibi; Liv., lib. XXXIII; Plin., lib. XIII, c. 13, p. 58; Dion. Halicarn., lib. I, p. 6; Auct. Orig. gent. rom., p. 299) .

Antiochum testem producit Arnobius, sed post Clementem Alexandrinum, uti a nobis alicubi observatum, ubi de hoc scriptore agendi sese occasio obtulit (Arnob., lib. VI, p. 193; tom. I Apparat., p. 725 et 817) .

Apollodorum eodem plane modo testem Arnobius adhibet; sed ostendimus plures eo nomine fuisse appellatos (Arnob., lib. IV, p. 144; tom. I Appar., p. 1192 et 1256) .

Arianus Epicteti, sicut auctor noster attestatur, documenta approbaverat. Et recte quidem. Nam ille, qui patria Nicomediensis fuit, historicus et 0676B philosophus, Epicteti dissertationes digessit Quintum autem earum librum A. Gellius citat: sed quatuor tantum typis editae nobis supersunt. Videsis Vossium, Gesnerum, et in citatos Gellii locos annotationes (Arnob. lib. II, p. 90; Gell., lib. I, c. 2, lib. XXVII, c. 19; lib. XXIX, c. 2; Voss., lib. II de Hist. graec., c. 11, p. 15) .

Butas ab Arnsbio, in Causalibus, scripsisse traditur fas mulieribus non fuisse myrteas verbenas in Bonae deae inferre sacellum. At quidam ibi non Butas, sed Plutarchus legendum suspicantur. Nec fortassis immerito (Arnob., lib. V, p. 188; Plutarch., tom. II, p. 268) . Nam Plutarchus id revera in Quaestionibus Romanis, quae graece Ρωμαικὰ inscribuntur, eam quaestionem proponit, ac solvit. 0676C Cur autem hanc quaestionem Arnobius (Lib. I, p. 37) Causualia vocaverit, ea forsitan ratio reddi potest, quod propositarum quaestionum causas et rationes afferre nititur. Si quis tamen Butae Causualia nobis indicaverit, in eo protinus acquiescemus.

Caesellius grammaticus celebratissima lectionum antiquarum commentaria, ab A. Gellio saepius citata, publici juris fecit. Huic autem cognomen Vindici fuisse testificatur (Gell., lib. II Noct. att., c. 16; lib. III, c. 16; lib. VII, c. 11, lib. II, c. 14; lib. XI, c. 15; lib. XXVIII, c. 11, lib II, c. 2) .

Caesii nomen duo in primis poetae praetulerunt (Arnob. lib. III, p. 123) . Horum unus fuit, qui insulsus malusque poeta his Catulli ad Calvum Licinum 0676D oratorem versibus notatur:

Nam si luxerit, ad librariorum
Curram scrinia, Caesios, Aquinos,
Suffanum, omnia colligam venena.
Ac te his suppliciis remunerabor. (Catull., epigr. 13.)

Alter Caesius, cognomento Bassus, poeta lyricus, Neronis aetate floruit, quem Persius sic affatur:

Admovit jam bruma foco te, Basse, Sabino,
Jamne lyra, et tetrico vivunt tibi pectore chordae,
Mire opifex, numeris veterum primordia rerum,
Atque marem strepitum fidis intendisse latinae;
Mox juvenes agitare jocos, et pollice honesto
Egregios lusisse senes. (Pers., satir. 6.)
Britannicus autem in suis ad haec carmina annotionibus observat Fabium de illo sic scripsisse: 0677A «Lyricopum Horatius fere solus legi dignus. Nam insurgit aliquando, et plenus jucunditatis et gratiae et variis verbis et felicissime audax. Si quem adjicere velis, is Baesius Bassus erit, quem nuper vidimus.»

Quis autem ex his duobus, aut ex aliis, si qui ab his diversi fuerint, ab Arnobio citetur, dictu haud facile. Si tamen illum de Caesio Basso loqui probaveris, non refragabimur. Videsis Vossium de poetis latinis (Voss., Poet. lat., p. 17 et 44) .

Cincii ab auctoritate plura Arnobius repetit. Vetustissimis autem historicis a Dionysio Halicarnasseo his verbis annumeratur: «Nec absimiles historias ediderunt quotquot Romani homines urbis suae res gestas graeco sermone scripserunt, quorum vetustissimi 0677B Q. Fabius et L, Cincius, Λεύκιος Κίγκιος, ambo aequales bellis Punicis. Horum uterque ea quibus ipse interfuit, ut probe sibi cognita, diligenter mandavit litteris. Quae vero olim post Urbem conditam deinceps consecuta sunt, contentus fuit summatim percurrere» (Arnob., lib. III, p. 122; Dion. Halic., lib. I, p. 6 et 16) . Ab eo postea vir senatorii ordinis, et a Livio maximus auctor appellatur, nisi in hoc Livii loco, pro maximus, ut in quibusdam editis maxime censeas legendum (Liv., lib. XXI, c. 38) . Illius porro librum de Fastis citavit Macrobius: Gellius vero varia libri ejus de re militari fragmenta transcripsit. Plura de eo Vossius, quem si lubet, adire poteris (Macrob., lib. I Saturnal., c. 12; Gell., lib. XVI Noct. Att., c. 4; Voss., de 0677C Hist. graec., lib. IV, c. 13, et de Hist. lat., lib. I c. 4) .

Clodius praenomine Sextus, ab Arnobio, in eorum, quae de Fauno dicebat, testis hunc citatur in modum: Sextus Clodius indicat in sexto de diis graeco. Sed suspicati sunt aliqui corruptum esse hoc ultimum verbum, ac restituendum Graecorum. Sed hi non legerant illum Lactantii locum, ubi Arnobium nostrum praeceptorem suum, sic sequitur: «Sextus Clodius in eo libro quem graece scripsit, refert Fauni hanc uxorem fuisse» (Arnob., lib. V, p. 168; Lact., lib. I, c. 22, p. 127) . Nam inde facile colligitur in Arnobii textu scriptum non fuisse Graecorum, sed potius graece scripto, vel quid simile.

Ad Clodium, quod spectat, quidam autumant 0677D eum esse cujus liber, Index temporum inscriptus, a Plutarcho laudatur (Plutarch., in Vita Num. Pomp., p. 52) . Sed utrumque hic Sexto fuerit praenomen, nemo probavit. Alius autem, cui utrumque praenomen, et nomen convenit, a Suetonio claris rhetoribus adjungitur: «Sextus,» inquit, «Clodius e Sicilia, latinae simul et graecae eloquentiae professor male oculatus, et . . . . Antonio gratus, quo mox consule, ingens etiam congiarium accepit, ut ei in Philippicis Cicero objicit: Adhibes joci causa magistrum suffragio tuo et compotorum tuorum rhetorem . . . . duo millia jugerum campi Leontini Sexto Clodio rhetori assignasti, et quidem immunia; ut tanta mercede nihil sapere disceres» (Suet., de Clar. 0678A Rhet., § 5, p. 841) . Et haec quidem Ciceronis verba in illius Philippica secunda adhuc occurrunt (Cic., Philipp. II, p. 495) . Atqui huic rhetori, uti vides, non modo memoratum ab Arnobio nomen ac cognomen competit, sed illud etiam, quod graece doctus dicatur. Utrum vero is ipse sit, qui libros de diis graece edidisse perhibetur, expende, quaeso, et pronuntia.

Cornificii singularem de Novensilibus diis sententiam retulit Arnobius (Arnob., lib. III, p. 122) . Testatum autem nobis Macrobius fecit plures ab illo editos fuisse Etymorum libros, cujus tertium hisce totidemque citavit verbis: «Cornificius Etymorum lib. III Cicero, inquit, non Janum, sed Fanum nomina ab eundo» (Macrob., lib. Saturnal., 0678B c. 6, p. 212) . Alibi vero quosdam de Centauris versus ab illo in Glauco decantatos transcripsit (Ibid., lib. VI, c. 4, p, 486) . At nonne hinc colligi potest ipsum esse de quo Eusebius in Chronico sic loquitur: «Cornificius poeta a militibus destitutus interiit, quos saepe fugientes galeatos lepores appellabat. Hujus soror Cornificia, cujus exstant insignia epigrammata» (Euseb., Chron. ad ann. 1576) . Non dubitat Vossius quin is idem sit, atque Virgilii obtrectator, de quo in vita ejus apud Donatum (Voss., de Poet. lat., p. 22) . Sed dubius haeret an ille fuerit, ad quem adhuc leguntur Catulli epigramma (Catull. epigram. 36) , ac Ciceronis epistolae; utrum etiam ab eo profecta sint Rhetorica ad Herennium, quae falso Ciceronis nomine inscribuntur. 0678C Nobis porro haud aegre persuadebitur hunc Cornificium, de quo Arnobius loquitur, ipsum esse, cujus libros Etymorum paulo antea observabamus a Macrobio citari.

Crates adhuc ab auctore nostro laudatus, haud dudie grammaticus ille fuit, de quo alibi disseruimus (Arnob., lib. III, pag. 121; tom. I Apparat., pag. 147 et 1259) .

Cronius in ultima librorum Arnobii editione nominatur, ubi haec ille dixit: «Vos Platoni, vos Cronio, vos Numenio creditis» (Arnob., lib. II, pag. 49) . Sed in manuscripto regio codice pro Cronio legitur Crotonio. Is autem quis fuerit, cum ignoretur, corruptum nomen esse putaverunt. At quomodo emendari debeat, pro suo unusquisque ingenio conjecit. 0678D Canterus quippe opinatur legendum Protonio, seu Prothomo, vel potius Prothomio, de quo Apuleius: «Sat e Protomo,» inquit, «gloria est, qui talis fuit, ut ejus nepotem non puderet.» ( Apul., lib. de Deo Socrat., sub. fin.) Verum quid ad Arnobii institutum haec Apuleii verba conducant, nobis certe non liquet. Quamobrem plures alii scribendum putant Plotino, atque in suspicionis hujus confirmationem proferri possunt haec Theodoreti verba: Αὐτίκα τοίνυν τὴν Πλάτωνος διάνοιαν ἀναπτύσσοντες, καὶ ὁ Πλωτῖνος, καὶ ὁ Νουμήνιος (Theodor., serm. 2, de principio, tom. IV, pag. 500) . Itaque Plotinus et Numenius, Platonis mentem explicantes. Nonne enim, inquiunt, tres hi sunt recentiores philosophi, quorum 0679A mentionem Arnobius fecit? Sed de quibuslibet philosophis eum agere quivis hunc locum attente legerit, non diffitebitur. Nonne etiam imperito, ut saepius diximus, librario facilius fuit pro Cronio, scribere Crotonio, quam Plotino? At certe si prior lectio, Cronius, omnino non displiceat, poterit Eusebii auctoritate stabiliri. De Origene etenim sic scribit: «Numenii quoque, et Cronii, Νουμηνίου, καὶ Κρονίου, Apollophanis, et Longini, Moderati etiam et Nicomachi, et aliorum, qui inter Pythagoricos praecipui habentur, scripta quotidie in manibus habebat» (Euseb., lib. VI Eccles. histor., cap. 19, pag. 220) . Si ergo Cronius et Numenius praecipui inter Pythagoricos revera fuerint, quid prohibet quominus ii dicantur, quibus ethnici, uti ait Arnobius, fidem habebant? 0679B (Arnob., l. I p. 31; tom. I Apparat., p. 1259.)

Ctesiae primus historiarum liber ab illo etiam citatur. De hoc autem scriptore a nobis alibi actum est. Varia autem librorum ejus fragmenta post Herodoti libros collecta reperies.

De Diagora quoque Melio, qui deos, sicut ait Arnobius, homines fuisse existimabat, alibi atque in hac etiam dissertatione disputavimus (Arnob., lib. IV, pag. 147; supr., cap. 9, art. 1; Dissert. in Minuc., cap. 10, art. ult.; et Apparat. tom. I, pag. 147) .

Ennii celebris est apud antiquissimos scriptores, Livium. A. Gellium, et poetas Ovidium, Lucretium, atque alios, sed saepius apud Ciceronem mentio. Narrat autem Arnobius, ac post eum Lactantius, ab illo latine redditos Euhemeri Agrigentini libros, 0679C quibus deos homines fuisse demonstrabat (Lactant, lib. I, cap. 11, pag, 62, et lib. de Ira Dei, cap. 11, pag. 794) . Sed id delibatum est ex Cicerone, qui dixerat: «Quae ratio maxime tractata ab Euhemero est, quem noster et interpretatus et secutus est, praeter caeteros, Ennius» (Cicer. l. I de Natur. deor., p. 212, lin. 34) .

Ephorus quid de Musarum numero censuerit, refert Arnobius. Sed de hoc Scriptore non semel disseruimus (Arnob., lib. III, pag. 12; tom. I Apparat., pag. 545 et 1292) .

Epicadius tamquam grammaticus illustris ab eodem Arnobio nostro laudatur (Arnob., lib. I, p. 37) . Nonne autem is ipse est, quem in Grammaticorum celebrium numero Suetonius hic verbis reposuit? 0679D «Cornelius Epicadus, Lucii Cornelii Syllae dictatoris libertus, calatorque sacerdotio augurali, filioque ejus Fausto gratissimus fuit; quare numquam non utriusque se libertum edidit. Librum autem, quem Sylla novissimum de rebus suis imperfectum reliquerat, ipse supplevit» (Sueton., de Illustris. Gramm., § 12) .

Epicharmi de Marte sententiam post Clementem Alexandrinum Arnobius, ut supra vidimus, ethnicis objicit. At de hoc poeta, et de variis ejus opinionibus et factis, in primo Apparatus nostri tomo sermonem saepius fecimus (Arnob., lib. IV, pag. 143; tom. I Apparat., pag. 861, 866, 867, 869, 1031, 1114, 1205, et Arnob., lib. II, pag. 90) .

0680A Epictetus philosophus praeceptor fuit Arriani, qui illius dissertationes, ut paulo ante ex A. Gellio animadvertimus, digessit. Plura Suidas narrat de ejus vita, et scriptis ( Suid., ad verb. ἐπίκτητος).). Gesnerus vero, quae ex his aut edita, aut non edita sint, indicat ( Gesner in Biblioth.). Denique Stobaeus varias ejus, atque Epicharmi sententias et praeclare dicta descripsit.

Euhemeri libros de diis, sicuti proxime monuimus, Ennius latinum transtulit in sermonem. Sed de hoc Euhemero quaedam superius annotavimus, quemadmodum in superiore Apparatus nostri tomo. Lactantius vero declarat illum Messana civitate oriundum, suam historiam ex titulis et sacris institutionibus condidisse (Arnob., lib. IV, pag. 147; 0680B sup., cap. 9, art. 1; tom. I Apparat., pag. 785; Lactant., lib. I Institut., cap. 11, pag. 62 et lib. de ira Dei, cap. 16, pag. 794) .

Fabius ab Arnobio unus ex iis nuncupatur, qui multa de Toli patre, patria, et morte posteris tradiderunt (Arnob., lib. VI, pag. 194) . Sed plures eo nomine sunt vocati, quorum duo his Ciceronis verbis celebrantur: «Ser. Fabius Pictor, et juris et litterarum, et antiquitatis bene peritus. Quintusque Fabius Labeo fuit ornatus iisdem fere laudibus» (Cicer., in Brut., pag. 214) . Alius adhuc fuisse perhibetur Fabius Maximus Servilianus Pontifex, qui Macrobio attestante, in libro duodecimo negabat atro die parentandum (Macrob. lib. I Saturnal., cap. 16, pag. 247) . Hunc autem quidam cum Fabio 0680C Pictore confudisse arguuntur. Alii quoque Fabii fuerunt, ut Fabius Caecilianus, et Fabius Rusticus. At Fabium Pictorem ab Arnobio citatum fuisse probari potest Ciceronis, Plinii, et A. Gelii auctoritate, qui scriptos ab eo Annales memorant. Quid vero, quod ab Dionysio Halicarnasseo et Romanorum Scriptorum antiquissimus, et historias composuisse dicitur. Denique Gellius legerat hos Fabii Pictoris Annales, bonae atque sincerae, ut ille ait, vetustatis libros, quos venditor sine mendis esse jactitabat. Ex libro autem illius primo excerpsit Dionysius verba, quae Pontificem Maximum dicere opportebat, cum virginem capit. Alibi vero longum ejus fragmentum exhibet (Cicer., lib. I de Divin., pag. 269; Plin., lib. X Hist. natur., cap. 4, pag. 416, et lib. XIV, 0680D pag. 142; Gell., lib. I Noct. Attic., cap. 12, pag. 60, et lib. V, cap. 4, pag. 322, et lib. X, cap. 5, pag. 527; Dionys. Halic., lib. I Antiquit. rom., p. 5, et lib. VII, pag. 475) .

Flaccus, quem ob grammaticae peritiam Arnobius laudavit (Arnob., lib. I, pag. 37, et lib. V, pag. 169) , is M. Verrius Flaccus est, qui quidem quis fuerit, aut quo tempore vixerit, his Suetonius verbis enarrat: «Verrius Flaccus libertinus, docendi genere maxime inclaruit. Namque ad exercitanda discentium ingenia, aequales inter se committere solebat, proposita non solum materia, quam scriberent, sed praemio quod victor auferret. Id erat liber aliquis antiquus, pulcher, aut rarior. Quare ab Augusto ne 0681A potibus ejus praeceptor electus, transiit in palatium cum tota schola; verum ut ne quem amplius posthac discipulum reciperet: docuitque in atrio Catilinae domus, quae pars palatii tunc erat, et sestertia centena in annum accepit. Decessit aetatis exactae sub Tiberio. Statuam habet Praeneste, in inferiori fori parte contra Hemicylum, in quo fastos a se ordinatos et marmoreo aeri incisos publicarat.» (De illustr. Gramm., § 17.) Quamobrem Eusebius in Chronico ad annum Christi nonum, cum Augustus adhuc Romanis imperaret: «Athenodorus Tarsensis,» inquit, «Stoicus philosophus, et M. Verrius Flaccus grammaticus insignes habentur.» Ab A. autem Gellio primus illius rerum memoria dignarum liber, et quartus de verborum significatione, ac de 0681B obscuris Catonis secundus, et alia ex hisce operibus desumpta citantur. Saepe etiam a Plinio laudatur, et quaedam ejus verba Macrobius retulit (Gell., lib. IV Noct. Att., cap 5, p. 283, lib. V, cap. 17, p. 349; cap. 18, p. 351; lib. XVI, cap. 14; lib. XVII, cap. 18; lib. XVIII, cap. 17; lib. XX, cap. 7; Macrob., lib. I Saturn., cap. 6, p. 198) .

Granius bis terque ab Arnobio testis appellatus, is ipse videtur Granius Flaccus, qui narrante Macrobio, scripserat rem divinam Apollini et Libero in eodem monte celebrari (Arnob., lib. III, p. 118 et 122, et lib. VI, p. 194: Macrob., lib. I Saturnal., cap. 18, p. 263) . Prius vero idem Macrobius dixerat, apud Granium Licinianum libro secundo, causam proferri cur nundinis feriae sint (Ibid., cap. 16, p. 248) . 0681C Sed ibi pro Granium, in margine Caium, repositum legimus. A Plinio etiam Granius quidam laudatur, sed ibi cum de medicamentis instituatur disputatio, illum medicum fuisse autumant (Plin., lib. XXVIII Hist. natur., p. 572) . Vero itaque similius est Arnobium de priore esse intelligendum; ut pote qui de diis opus aliquod publicasse videatur. Nam Arnobius illius opinionem de Musis et Tolo perstringit (Arnob., lib. V, p. 177) .

Heraclitos quinque Laertius recenset, quibus tres alios addidit Menagius (Laert., lib. IX in Vit. Heraclit., § 17; Men., in hunc Laert. locum) . Quae autem ex Heraclito auctor noster retulit de Liberi et Prosymni fabula, magis convenire videntur aut Heraclito Allegoriarum homericarum auctori, aut Heraclito 0681D poetae lyrico, qui duodecim deorum laudes decantaverat (Arnob. lib. III, p. 31) .

Hermippus qui magum Zoroastrem, ut notat Arnobius, Bactrianum fuisse asseruit, nonne ille est, de quo Plinius: «Hermippus, qui de tota, inquit, arte magica diligentissime scripsit, et vicies centum millia versuum, a Zoroastre condita, indicibus quoque voluminum ejus positis, explanavit.» De illo plura Vossius, quem consule (Plin., lib. XXX Hist. natur., cap. 1, pag. 725; Voss., lib. III de Hist. graec., cap. 16, p. 102 et 103) .

Hippo Melius inter atheos censebatur, de quo nos haud semel disputavimus (Arnob., lib. IV, p. 147; Sup., cap. 9, art. 1, et tom. I Apparat., p. 785) .

0682A Leandri seu Leandrii testimonium ex Clemente Alexandrino Arnobius, uti diximus, protulit. Sed jam illius in primo Apparatus nostri tomo mentio a nobis facta est (Arnob., lib. VI, p. 193; supr., cap. XIX, art. 1; tom. I Apparat., p. 870, et 1218 et seqq.) .

Leo Pellaeus, inquit auctor noster, in eorum grege a gentilibus annumerabatur, qui illorum deos negabant. Verum de illo, et in hac dissertatione, et alibi egimus (Arnob., lib. IV, p. 147; supr., cap. 9, art. 1; tom. I Apparat., p. 785) .

Lucilianum Fornicem citat Arnobius a Lucilio satirico poeta haud dubie compositam (Arnob., lib. II, p. 45) . Patria is Aruncanus erat, uti ex his colligitur Juvenalis versibus:

0682B Cur tamen hoc libeat potius decurrere campo
Per quem magnus equos Aruncae flexit alumnus. (Juvenal., satir. 1, vers. 19 et 20.)
Et postea haec de illius satyris cecinit:

Ense velut stricto quoties Lucilius ardens
Intremuit, rubet auditor, cui frigida mens est
Criminibus, tacita sudant praecordia culpa. (Ibidem, sub. fin. satir.)
Persius quoque:

Secuit Lucilius urbem,
Te Lupe, te Muti, et genuinum fregit in illis. (Pers., sub fin. satir. 1.)
Primam ille Lucilius, teste Plinio (Plin., lib. I Natur hist., p. 4) , satiram condidit. Unde Horatius:

0682C Et Lucilius ausus
Primus in hunc operis componere carmina morem;
Detrahere et pellem, nitidus qua quisque per ora
Cederet, introrsus turpis. (Horat., lib. II, satir. 1, vers. 93.)
Quintilianus autem Plinio et Horatio suffragatur, hocque de Lucilio illiusque scribendi genere reddit testimonium: «Satira quidem tota nostra est, in qua primus insignem laudem adeptus es Lucilius, qui quosdam ita deditos sibi adhuc habet amatores; ut eum non ejusdem modo operis auctoribus, sed omnibus poetis praeferre non dubitent. Ego quantum ab illis tantum ab Horatio (Lib. I, satir. 4, vers. 6 et seqq.) dissentio, qui Lucilium fluere lutulentum, et esse aliquid quod tollere possis, putat. Nam eruditio in comira, et libertas, atque inde acerbitas, et 0682D abunde salis» (Quintil., lib. X Institut., cap. 1, p. 157 et seqq.) . Verumtamen idem ipse Horatius, quamvis dixerit durum et lutulentum esse Lucilii sermonem, eum tamen facetum et emunctae naris fuisse profitetur. Quamobrem alibi canit:

At idem quod sale multo
Urbem defricuit; charta laudatur eadem. (Horat., lib. I, satir. 10, vers. 30 et seqq.)
Lucilii quoque sales agnovit Cicero (Cicer., lib. I de Finib., p. 40, et lib. II de Orat., p. 12) , qui quosdam illius versus descripsit, et longe plures A. Gellius in suis Noctium Atticarum libris. Denique Eusebiano 0683A in Chronico Lucilii ortus et obitus sic notatur. «Lucilius poeta nascitur.» Tum deinde: «Caius Lucilius, satirarum scriptor, Neapoli moritur, ac publico funere effertur anno aetatis 46» (Euseb. Chr., ad ann. 1869 et 1914) .

Manilii de Novensilibus diis opinionem aliis ethnicis Arnobius noster opposuit. Nonne itaque ille est, cujus sententias de Europa, Titanide, Casco, et Casca a Varrone expositas legimus? Nonne etiam ipse est, qui a Plinio appellatur diligentissimus togatorum, ac senator; et doctore nullo, maximis nobilis doctrinis. Ab A, autem Gellio viris apprime doctis; a Cicerone, litteratis, et ad dicendum, respondendum, atque agendum peritis adscribitur (Arnob., lib. III, p. 129 et seqq.; Varr., lib. IV de Ling. 0683B lat., p. 10, et lib. VI, p. 74 et 76; Plin., lib. X Natur. hist., cap. 2, p. 389; Gell., lib. 17 Noct. Attic., cap. 7, p. 937; Cicer., in Bruto, p. 118, et lib. I de Orat., p. 129) .

Mnaseas, ab aliis, ut ait Arnobius, de Musarum parentibus et numero plurimum dissentiebat: sed quis fuerit, in dubium vocari potest (Arnob., lib. III, p. 122) . Plures enimvero hoc nomine appellati sunt. Unus autem ex iis, si credas Suidae, Berytius de Arte rhetorica, et nominibus atticis scripsit. Alterum laudat Athenaeus, Λοκρὸν καὶ Κολοφώνιον, Locrum seu Colophonium, qui inscriptos lusus composuit, ob varietatem Salpem, nominatos (Suid., ad verb. Μνασέας; Athen., lib. VII Deipnos., p. 321) . Tertius his multo celebrior, et crebrius a variis scriptoribus 0683C citatus, Mnaseas est Patarensis seu Patrensis, cujus Europicorum libri ab eodem Athenaeo non semel citantur (Idem, ibid., lib. IV, p. 158, et lib. VII, p. 296, et lib. XII, p. 530) . De diis autem sermonem in illis haud dubie instituerat. Nam inde Suidas collegit Praxidicen deam fuisse cujus soror Ctesiam genuit ( Suid., ad verb. πραξιδίκη). Epaphum vero, uti et Plutarcho discimus, apposuit Liberum, Osiridem et Serapim. Quid ergo vetat, quominus credamus hunc esse quem Arnobius de Musis disputasse testificatur. Plura de Mnasea apud Vossium, et alios invenies (Plutarch., lib. de Isid. et Osirid., tom. II, p. 365; Voss., lib. I de Histor. graec., cap. 21, p. 134) .

0683D Myrtilli seu Myrsilli, inquit Arnobius, peculiaris erat de Musis opinio. Sed de hoc auctore, illiusque sententia in priore Apparatus nostri tomo egimus (Arnob., lib. III, pag. 121; tom. I Apparat., p. 785) .

Nicagoram Cyprium gentiles, sicuti Arnobius narrat, atheismi postulabant. Nos vero de illo etiam et in hac dissertatione, et alibi disseruimus (Arnob., lib. IV, pag. 147; supr., cap. 9, art. I; et tom. I Apparat., pag. 769 et 785) .

Nigidius ter ab auctore nostro laudatus, Ciceronis aetatem florebat (Arnob., lib. III, pag. 119, 123 et 124) . Celebris scriptor fuit, vir praetorius, humanorum arium, philosophiae, astrologiae, et medecinae consultissimus. 0684A Extat autem Ciceronis fragmentum, ubi hujus P. Nigidii doctrina, sicuti a Macrobio, A. Gellio, et Servio, commendatur (Cic. fragm., pag. 25; Macrob., lib. VI Saturnal., cap. 8, pag. 495; Gell., lib. 19 Noct. Att., cap. 14; Serv., in lib. X Aeneid., pag. 585) . Ad eum autem ipsum orator latinus haec in verba scripsit: «Nunc P. Nigidio, uni omnium doctissimo et sanctissimo, et maxima quondam gratia, et mihi certe amicissimo, ne benigne quidem polliceri possum (Cicer., lib. IV, Epist. 13) .» Ab A. Gellio et aliis Figulus cognominatur (Gell., lib. VI Noct. Att., cap. 6) , quo nomine a Lucano his versibus magnopere extollitur:

At Figulus, cui cura deos secretaque coeli
Nosse fuit, quem non stellarum Aegyptia Memphis,
0684B Aequaret visu, numerisque moventibus astra. (Lucan., lib. I, vers. 639 et seqq.)
Cur autem hoc cognomen illi datum sit, his Augustinus verbis explicat: «Frustra asseritur nobile illud commentum, de figuli rota, quod respondisse ferunt Nigidium, hac quaestione turbatum, unde et Figulus appellatus est (August., lib. V de Civit., cap. 3, pag. 116) . Porro autem quando et quomodo mortem obierit, si quaeras, audi Eusebiani chronici auctorem: «Nigidius Figulus, Pythagoricis et magus, in exilio moritur (Euseb., in Chron., ad ann. 1973) .» Denique varii illius libri, atque in primis commentarii grammatici ab A. Gelio saepe saepius citantur.

Nisus in grammaticorum numero ab Arnobio reponitur. 0684C Venus autem Longus mentionem illius frequenter fecisse legitur, et scriptos ab eo Fastorum libros Gesnerus memorat (Arnob., lib. I, pag. 37; Vel. Long., de Orthograph.; Gesner., in Biblioth.) .

Numenium Platoni et Cronio conjunxit Arnobius. Pythagoricus ille fuit, et ἀνὴρ ἐπιφανὴς, uti Eusebius testatur. Theodoretus vero qui illum Pythagoricum saepe appellat, haec de ipso et Plutarcho scripsit: Μετὰ γὰρ δὴ τὴν τοῦ Σωτῆρος ἡμῶν ἐπιφάνειαν αὐτοὶ γενόμενοι, τῆς χριστιανικῆς θεολογίας πολλὰ τοῖς οἰκείοις ἀνέμιξαν λόγοις. Hi namque cum post adventum Salvatoris nostri existerent, multa christianae theologiae suis libris inseruerunt. At de illo jam supra, et tomo primo Apparatus nostri diximus (Arnob., lib. I, pag. 49; 0684D Euseb., lib. II Praepar. Evangel., cap. 9, pag. 525; Theodor., serm. 2, de Fide, tom. IV, pag. 500; supra, ad verb. Cronius; tom. I Apparat., pag. 1115 et 1128, ac seqq.) .

Orphei, seu, ut loquitur Arnobius, Threicii vatis libri ab ethnicis ferebantur antiquitatis esse divinae; haud dubie quia Graecum illum poetam, teste Lactantio, aequalem ipsorum deorum, et cum Hercule inter Argonautas navigasse credebant (Arnob., lib. V, pag. 175; Lactant., lib. I Institut., cap. 5, pag. 20) .

Paniassis testimonium ex Clemente Alexandrino Arnobius nobis exhibet (Arnob., lib. IV, pag. 144) . Quod quidem a nobis supra observatum est, ac quis 0685A ille fuerit, alibi demonstratum (Supr., cap. 12, art. 1; tom. I Apparat., pag. 810) .

Patrocle de Thurio et Philostephano idem plane dicendum. De illis siquidem Clemens Alexandrinus, et nos post ipsum disputavimus (Arnob., lib. IV, pag. 144, tom. I Apparat., pag. 817 et 1208) .

Piso, cujus Arnobius meminit, vocabatur. L. Calphurnius Piso Frugi (Arnob., lib. III, pag. 122) . Quo de viro, ejusque cognomine Cicero haec memoriae mandavit: «Tanta virtute, atque integritate fuit, ut etiam illis optimis temporibus cum hominem invenire nequam neminem posses, solus tamen Frugi nominaretur (Cic., orat. 11, pro M. Fonteio, pag. 223, lin. 43) .» De illius vero scriptis idem latinus orator id alibi scriptum reliquit: «L. Piso tribunus plebis 0685B legem primus de pecuniis repetundis, Censorino et Manilio Coss. tulit. Ipse etiam Piso et causas egit, et multarum legum aut auctor, aut dissuasor fuit; isque et orationes reliquit, quae jam evanuerunt, et annales sane exiliter scriptos (Idem, de Claris. Orator., seu Brut., pag. 218, lin. 2) .» Gellius tamen asserit eum in iisdem Annalibus (Gell., lib. VI Noct. Att., cap. 9, pag. 379 et lib. II, cap. 14, pag. 698) , quos idem adhuc Cicero, Varro, Plinius, Lactantiusque citaverunt, simplicissima suavitate rei et orationis esse usum, ac res ibi ab illo perquam pure et venuste narratas (Cicer., lib. IX, epist. 22, et lib. II de Orat., pag. 144; Varr., lib. IV de Ling. lat., pag. 36; Plin., lib. II Hist. nat., cap. 53, pag. 207; Lactant., lib. I, cap. 6, pag. 33) . Plura de illo si velis, consule Macrobium, 0685C lib. I Saturnal., cap. 12, pag. 229, rursusque Ciceronem, lib. III Tusculan., pag. 156, Tertullianum, lib. de Spectacul., cap. 5, et Dionysium Halicarnasseum, lib. II Antiquit. roman., pag. 105 et alibi.

Plutarchus Cheronaeus de Herculis morte testis ab auctore nostro in librorum illius editionibus datus legitur (Arnob., lib. IV, pag. 144) . Sed in manuscripto codice regio, uti supra monuimus (Sup., cap. 4, art. 4) , scriptum est Hieronymus Plutarchus. Verum tamen cum ibi Arnobius Clementem Alexandrinum adhuc sequi videatur (Clemens Alexandr., Admonit. ad Graec., pag. 19) , hinc non levis omnino conjectura duci potest legendum esse Hieronymus et Dicaearchus. Ab illo enim uterque citatur. Nihil tamen 0685D in Arnobii textu temere mutandum arbitramur.

Polemonis de Minerva, ab Ornyto caesa, testimonium ab auctore nostro citatum (Ibid.) , ex eodem Clemente Alexandrino decerptum fuisse nullus (Ib.) , qui utriusque scriptoris verba inter se componet, in dubium vocare poterit. Vide, si lubet, ea quae a nobis in superiore Apparatus nostri tomo annotata sunt (tom. I Apparat., pag. 762) .

«Pomponii Marsyam,» ait Arnobius, «obsignatum memoria tenetis» (Arnob., lib. II, pag. 45) . Consularis ille vir, teste Plinio (Plin., lib. VII natur. Hist., cap. 19, pag. 38, et lib. XIV, cap. 4, pag. 129) , et vates fuit, cujus vitam se scripsisse his declarat verbis: «Referentes vitam Pomponii secundi vatis, 0686A coenamque quam principii illi,» Caio Caesaris Germanici filio «dedit.» Hujus meminit Plinius secundus; Quintillianus autem haec de illo litteris consignavit: «Eorum, quos viderim, longe princeps Pomponius secundus, quem senes parum tragicum putabant, eruditione ac nitore praestare confitebantur (Plin. Secund., lib. III, epist. 5; Quintil., lib. X Institut., pag. 748) .» Velleius autem Paterculus scribit eum «fuisse sensibus celebrem, verbis rudem, et novitate inventia se operis commendabilem (Patercul. lib. II Hist., longe post init.) .» Quod vero illud novum opus sit, docet Eusebius in Chronico; «L. Pomponius,» inquit, «Bononiensis, Atellanarum scriptor, clarus habetur (Euseb. in Chron., ad ann. 1826) .» Ex hac porro illius Atellanas scribendi arte, quam a 0686B Mummio post Nonium et Pomponium suscitatam esse Macrobius asseverat, hae proculdubio prodierunt fabulae Maevia, Aeditumi, Galli, Transalpini, et Porceta, quae ab A. Gellio citantur (Macrob., lib. I Saturnal., cap. 10; Gell., lib. X Noct. Att., cap. 14, lib. XII, cap. 10, et lib. XVI, cap. 6) . Quis itaque facile non concedat illam ex his unam fuisse, quam auctor noster Marsyam appellavit?

Posidippus semel atque iterum ab Arnobio, in Clementis Alexandrini vestigiis adhuc insistente laudatur. Narrat autem Suidas Posidippum comicum, Cassadrensem, Cynisci filium, tertio post Menandri mortem anno docuisse, ac triginta edidisse fabulas. Sed Vossius putat alium ab Arnobio et Clemente Alexandrino citari, quem in Graecorum historicorum 0686C album retulit. Quaedam autem Posidippi de draconibus carmina a Tzetze exhibentur. Sed utrum idem sit, qui ab Arnobio appellatur, dictu sane difficile. Gesnerus tamen non videtur hunc Posidippum a poeta distinguere (Arnob., lib. VI, pag. 198 et 206; Clemens Alexand., Admonit. ad Graec., pag. 35 et 38; Suid ad verb. ποσιδιππος; Tzetz., hist. Chiliad. 7, hist. 144, p. 184; Gesner, in Biblioth.) .

Ptolomaeus Agesarchi filius erat, cujus de Philopatore post Clementem Alexandrinum, uti alibi patefecimus, primus liber ab Arnobio nostro (Arnob., lib. VI, pag. 193; Clemens Alexandr., Admonit. ad. Graec., pag. 29; Sup., cap. 9, art. 1) , secundus vero, et tertius ab Athenaeo his citatur verbis: Πτολεμαῖος ὁ τοῦ Ἀγησάρχου, Μεγαλοπολίτης γένος, ἐν τῇ δευτὲρᾳ 0686D τῶν περὶ τὸν Φιλοπάτορα ἱστοριῶν (Athen., lib. VI, Deipnosoph., pag. 246) . Ptolomeus Agesarchi filius, civis Megalopolitanus, libro secundo historiarum Philopatoris. Et rursus alibi: Πτολεμαῖος ὁ τοῦ Ἀγησάρχου ἐν τῇ τρίτῃ τῶν περὶ Φιλοπάτορα ἱστοριῶν (Et lib. X, pag. 425) . Ptolomaeus Agesarchi filius libro tertio historiae Philopatoris. Legesis Nossium, lib. 1, de Hist. Graec., cap. 18, pag. 117.

Sammonici frequens apud varios Scriptores (Arnob., lib. VI, pag. 194) mentio. Quis autem ille, et quo tempore vixerit, Macrobius hunc scribit in modum: «Temporibus Severi principis, qui ostentabat duritiem morum, Sammonicus Serenus, vir saeculo suo doctus, cum ad principem suum scriberet, faceretque 0687A de hoc pisce sermonem, verba Plinius, quae superius posui, praemisit» (Macrob., lib. III Saturnal., cap. 16, pag. 347) . Alibi vero ejus verba adhuc refert, citatque quintum illius Rerum reconditarum librum (Ibid., cap. 9, pag. 33, et cap. 17, pag. 351) . At Capitolinus, ubi de Gordiano Caesare, haec de Sammoniaco posteris tradidit: «Sereno Sammoniaco, qui patri ejus amicissimus, sibi autem praeceptor fuit, nimis acceptus et charus, usque adeo ut omnes libros Sereni Sammoniaci, patris sui, qui censebantur ad 62 millia, Gordiano minori moriens ille relinqueret. Quod eum ad coelum tulit: siquidem tanta bibliothecae copia et splendore donatus, in famam hominum litteratorum decore pervenit (Capitolin., pag. 367) . Testatur autem Spartianus plurimos 0687B illius libros ad doctrinam suo adhuc tempore extitisse, et Antonino Getae fuisse familiarissimos, eumque sub Caracalla inter nonnullos coenantes occisum (Spartian., in Caracall., pag. 332, et in Antonino Geta, pag. 335) .

Scaurum illustribus grammaticis auctor noster jure merito adscivit (Arnob., lib. I, pag. 237) . Nam ab A. Gellio nobilissimus grammaticus (A. Gell., lib. XI Noct. Att., cap. 15, pag. 599) , et Adriano imperante floruisse perhibetur: «Terentius,» inquit, «Scaurus divi Adriani temporibus grammaticus nobilissimus.» Gellio suffragium tulit Capitolinus, qui alium Scaurum, hujus filium, etiam grammaticum, Veri imperatoris praeceptorem fuisse his de eodem imperatore significat verbis: «Audivit Scaurum, 0687C grammaticum latinum, Scauri Filium, qui grammaticus Adriani fuit» ( Capitolin., in Vit. Ver., circa init.). Sed uterque a Lampridio Scaurinus appellatur. Ubi siquidem de Alexandro Severo verba facit: «Habuit Romae,» inquit, «grammaticos Scaurinum Scaurini filium doctorem celeberrimum» ( Lamprid., in Vit. Alex. Sever. circa init.). Quaedam illius opera notavit Gesnerus, quem, si lubet, adire poteris ( Gesner., in Biblioth.).

Sosibium compellando Arnobius Clementem Alexandrinum (Arnob., lib. IV, pag. 144; Clemens Alexandr., Admonit. ad Graec., pag. 23; tom. I Apparat., pag. 816) sequitur. De illo autem alibi disputavimus (Arnob., lib. IV, pag. 147; Sup., cap. 9, art. 1 et tom. I Apparat., pag. 785) .

0687D Theodorus Cyrenaeus in atheorum numerum ab ethnicis cum aliis, quos supra nominavimus, aggregatus est. Sed de illo caeterisque hujuscemodi impiis hominibus non semel actum a nobis fuit.

Timotheum non ignobilem theologorum, nempe gentilium, virum appellat Arnobius (Arnob., lib. V, pag. 157) . Sed quia pluribus commune fuit hoc nomen, quis iste sit nemo facile dixerit. Unus enim a Plutarcho citatur, Τιμόθεος ἐν ια′ περὶ ποταμῶν (Plutarch., lib. de Fluviis, pag. 1151) , Timotheus, libro undecimo, de Fluminibus. Alius fuit Timotheus Pergamenus, qui, ut alibi observavimus, librum de Fortitudine philosophorum composuerat (tom. I Apparat., pag. 1270) . Tertius Milesius poeta, cujus varia opera 0688A et carmina, ab Athenaeo citata invenies (Athen., lib. III Deipnos., pag, 122, lib. VI, pag. 142; lib. VIII, pag 338; lib. XI, pag. 465) . Quartus Atheniensis, qui librum de Vitis περὶ βιῶν, haud dubie philosophorum, ut notat Laertius, juris fecit publici. Sed animadvertit Menagius qui praeter Laertium illius meminerit, neminem facile repereri. Vossius vero putat eum esse qui a Plutarcho his verbis compellatur: Τιμόθεος ἐν τοῖς Ἀργολικοῖς, Timotheus in Argolicis. Sed aliis id ille nondum persuasit. Nam Menagius dubitat an ipse sit quem prius ab eodem Plutarcho laudatum diximus (Laert., lib. II, in Vit. Plato, § 5, lib. IV, in Vit. Speusip., § 4; lib. V, in Vit. Aristot.; § 1, lib. VII, in Vit. Zenon., § 1) . At idem Vossius haud dubitanter affirmat hunc diversum omnino esse ab eo, quem 0688B auctor noster gentilem theologum nuncupat (Voss., lib. III de Hist. graec.; pag. 421, et de poet. graec., pag. 46 et 47) . Ibi autem ille ex Suida refert alium fuisse Timotheum, Euripidi, et Philippo Macedoni coaevum, qui decimam et undecimam lyrae addidit chordam, pluraque composuit poetica opera, quae Suidas recenset ( Suid., ad verb. Τιμόθεοι). Praeterea alium adhuc indicat Timothaeum Atheniensem, mediae comoediae poetam, illiusque commentationes enumerat. Quid plura? Quidam insuper Timothaeus simpliciter ab Athenaeo citatur, quem, teste Casaubono, parum ingeniosum, frigidum, et nimis saepe ineptum, facetorum risum sustulisse perhibebant. Porro autem si poetae, ut ait Augustinus, theologi, ut pote qui de diis carmina conderent, ab ethnicis vocabantur, nobis 0688C haud aegre persuadebitur unum ex his poetis ab Arnobio nostro citari (Athen., lib. VIII, pag. 358; Casaub., in eumd. lib., cap. 5 et 11; August., lib. XVIII de Civit., cap. 14, pag. 478; Arnob., lib. VII, pag. 236) .

Trebatius ab illo deinceps in testimonium vocatus, is proculdubio esse videtur cujus Macrobius primum et nonum, atque A. Gellius quintum de Religionibus librum citaverunt. Nuncupabatur autem C. Trebatius Testa, qui Ciceronis familiaris et conjunctissimus fuit. Nam ei dedicavit Topicorum suorum librum, eumque juris interpretem salutat. Ad Atticum vero scribit: «Quamquam non adspernor Trebatii litteras, a quo me unice diligi scio» (Macrob., lib. III Saturnal., cap. 5 et 9; Gell., lib. VI, cap. 12; Cic. Topic., pag. 276; idem, lib. VII, epist. 16, ad Attic., 0688D pag. 282; lib. VII, epist. 6 et 7, pag. 7 et seqq., et lib. X, ad Attic. epist. 1, pag. 313) . Sed id adhuc magis patet ex datis ad eum litteris bene multis, quae typis editae sunt. Alibi vero eum bonum virum et civem appellat, quem Horatius sic alloquitur:

Trebati,
Quid faciam, praescribe. (Horat., lib. II, satir. 1, vers. 4 et 5.)

Valerianum quemdam dictorum suorum testem Arnobius produxit (Arnob., l. VI, p. 194) . Eo autem nomine a Plinio laudatus est. «Cornelius Valerianus, qui Phaenicem in Aegyptum devolavisse tradidit (Plin., l. X Hist. natur., c. 2, p. 389) ;» et alibi: «Villas et domos ambiri singularum palmitibus ac 0689A sequacibus lauris memoria dignum inter prima Valerianus quoque Cornelius existimavit» (Lib. XIV, c. 1, p. 111) .» Utrum vero idem sit atque is, quem Arnobius memorat, aliorum esto judicium.

Valerius Pontifex de Ja, Midae filia, et Attidis sponsa, litteris quid mandaverit, narrat auctor noster (Arnob., l. V, p. 160) . Sed quia plurimi ex celeberrima Valeria gente orti sunt, quis ille Pontifex ab eo vocetur, dubium sane incertumque videri potest. Animum tamen adverte utrum ille dici non possit M. Valerius Messala, de quo Macrobius: «Marcus,» inquit, «Messala Cn. Domitii in consulatu collega, idemque per annos quinquaginta et quinque Augur, de Jano ita infit: Qui cuncta fingit eademque regit (Macrob., l. I Saturnal. c. 9) .» Ex hujus etiam Messalae 0689B Auguris primo de Auspiciis libro Gellius longum fragmentum transcripsit (Gell., l. XIII Noct. Att., c. 15) . Constat itaque illum de diis scripsisse: quidni ergo ille de Jae historia, seu potius fabula aliquid, ab Arnobio citatum, memoriae prodidisse dici potuerit? Saepius vero ab auctoribus latinis haud parum commendatur, magnisque extollitur laudibus. Quam in rem Vossium, si vacat, adire promptum est (Voss., l. I de Hist. lat. c. 18, p. 81) . Si alium nihilominus Valerium Pontificem ab Arnobio appellatum contendas, hunc nobis ostende, et cedimus.

Varro Menippeus, vel sicut in manuscripto codice regio, et antiquis editionibus legitur, Setenipeus, vel ut aliis placet, in Menipeis, unus est ex scriptoribus ab auctore nostro citatis. Primae autem lectioni favet 0689C Athenaeus, qui illius auctoritate praemissis hisce verbis utitur Οὔαῤῥον ὁ Μενίππος ἐπικαλούμενος (Athen., l. IV Deipnos., p. 160) , Varro cognomine Menippeus. Ultimam vero lectionem confirmat A. Gellius a quo sic laudatur: «Varro in satira Menippea, quam de Officio mariti scripsit (Gell., lib. I Noct. Att., cap. 17, pag. 80) .» Verum ille ipse postea his non minimam attulit obscuritatem, ubi de servis disputat: «Alii quoque,» inquit, «non pauci servi fuerunt, qui post philosophi clari exstiterunt, ex quibus ille Menippus fuit, cujus libros M. Varro in satiris aemulatus est, quas alii Cynicas, ipse appellat Menippeas (Idem, l. II, c. 18, p. 151) .» Quod quidem a Macrobio totidem verbis scriptum legimus (Macrob., l. I Saturnal., c. 11, p. 224) . In dubium itaque haud immerito vocari 0689D potest, utrum Varro Menippeus, aut celeberrimus M. Terentius Varro Romanus ab Arnobio appelletur. Si autem hunc potius, quam alium ab ipso laudatum censeas, quia latinus, et alio longe illustrior, plura de diis, de quibus auctor noster loquitur, litteris consignavit, eo minus repugnabimus, quo magis genuina ejusdem Arnobii lectio ab imperito librario, uti vidimus, foede deformata est.

Verrius ab Arnobio dictorum suorum vas et sponsor factus, ipse est Verrius Flaccus, de quo nos supra ad verbum Flaccus (Arnob., l. I, p. 37) .

Zenone ex Myndio, quae in medium Arnobius protulit (Arnob., l. VI, p. 193) , haec ille non aliunde, quam ex Clementis Alexandrini fontibus hauserat. 0690A Et id quidem a nobis cum in hac dissertatione, tum alibi, ubi de eodem Zenone Myndio egimus, satis probatum putamus (Supr. c. 9, art. 1; tom. I Apparat. p. 727 et seq., ac p. 817) .

De aliis denique quibusdam scriptoribus, puta Aristotele, Cicerone, Euripide, Hesiodo, Orpheo, Pindaro, Platone et Plauto, verba fecit Arnobius. Sed cum celebres illi scriptores nemini, quantumvis mediocriter erudito, incogniti esse possint, et varia eorum opera, sive graeca, sive latina, typis saepius edita, omnium terantur manibus, nihil de illis speciatim dicendum esse duximus. Huc accedit quod de graecis scriptoribus, ab auctore nostro citatis, in primo Apparatus nostri tomo satis, nisi fallimur, a nobis, ut omnibus noti fiant, disputatum est.