Articulus III. Utrum sana sit Arnobii de ira Dei sententia.

Tota Arnobii de ira Dei disputatio parum orthodoxa nonnullis videtur. Contra gentiles enim, qui deos suos, sicuti vidimus (cap. super., art. 4) , implacabili in christianos iracundia inflammari nunquam non clamitabant, sic argumentatur: «Cur ut 0456B irasci populis christianis augustissimos illos adseveratis deos; ita non advertitis, non videtis affectus quam turpes, quam indecoras numinibus attribuatis insanias? Quid est enim aliud irasci, quam insanire, quam furere, quam in ultionis libidinem ferri, et in alterius doloris crucem,» id est, cruciatum, «efferati pectoris alienatione bacchari? . . . . . Ubi enim est ullus, sicut sapientibus videtur, affectus, ibi necesse est esse passionem. Ubi passio sita est, perturbationem consentaneum est consequi. Ubi perturbatio est, ibi dolor et aegritudo est. Ubi dolor et aegritudo est, imminutioni et corruptioni jam locus est. Quae duo si vexant, adest vicinus interitus, mors omnia finiens» (Arnob., lib. I, pag. 10) . Atqui haec ipsa est, inquit Heraldus, Stoicorum opinio, cujus falsitatem 0456C sic Lactantius patefecit, ut hanc Arnobii praeceptoris sui sententiam perstrinxisse videatur. Quamvis enim ille alicubi asserat iram non decere hominem gravem ac sapientem, alibi tamen ostendit Deum revera irasci.

Sed illa Heraldi criminatio frivola plane est, et puerili amphibologia laborat. Ira siquidem duobus modis accipitur, ac primum a Cicerone definitur: «Libido puniendi ejus, qui videatur laesisse injuria» (Cicer., lib. IV Tuscul., pag. 166, lin. 8) . Quid sit autem libido si ab ipso quaeras: «Est,» inquit, «immoderata appetitio opinati magni boni, rationi non obtemperans» (Idem, lib. III, pag. 151, lin. 40) . Quamobrem a Seneca dicitur affectus maxime ex omnibus teter ac rabidus, qui totus concitatus in impetu 0456D doloris est, et quem «nonnulli sapientes dixerunt brevem insaniam» (Senec., lib. I de Ira, cap. 1, lib. II, cap. 35, et lib. III, cap. 3 et 4) . Nec semel quidem pessimos horrendosque ejus effectus describit. Augustinus vero aliquid superiori Ciceronis definitioni insuper adjecit: «Ipsam iram,» ait, «nihil aliud esse, quam ulciscendi libidinem veteres definierunt, quamvis nonnunquam homo, ubi vindictae nullus est sensus, etiam rebus inanimis irascatur» (August., lib. XIV de Civit., cap. 15, pag. 367) .

Nulla autem dubitandi ratio est, quin haec ira mala sit et improbanda. Nam ut recte docet Ambrosius: «Potentibus ira sua gravis est, improbis nequitia, justis conditionis infirmitas» (Ambros., lib. II 0457A de interpell. Job., cap. 6, § 16, pag. 632) . Quamobrem a theologis scholasticis vocatur passio, quae aliquid saltem imperfecti secum semper importat. Arnobius autem de hac ipsa proculdubio disputat ira, quam Ethnici diis suis tribuere non verebantur. Visne illud tibi aliis ejus verbis probari? Cito haec proferemus: «Et si definitionem teneamus illam, quam pertinaciter meminisse convenit nos semper, universos animorum affectus ignotos diis esse, consectaneum est credere numquam deos irasci: quin immo nullum affectum magis esse ab his longe, quam qui feris et belluis proximus, turbat tempestatibus patientes, et ad periculum interitionis inducit. Quidquid enim vexatur alicujus rei ex motu, passibile constat esse et fragile: quod passioni fragilitatique 0457B subjectum, id necesse est esse mortale: ira autem vexat, et patientes se solvit. Ergo esse mortale dicendum est, quod passionibus subjectum est irae.» (Arnob., lib. VII, pag. 214.) Quid autem falsi aut vitiosi in hac argumentatione, quae ex iis eruitur, quae Ethnici de deorum suorum in christianos ira, illiusque iniquissimis motibus numquam non venditabant?

Aliud vero est genus irae, quam antiqui Ecclesiae Patres, ac postea scholastici theologi nihil aliud esse docent, nisi offensae et acceptae injuriae aequam, ac sine animi perturbatione ultionem, vel justum debitae poenae infligendae judicium. Libenter autem fatentur Deum eo modo irasci. Nam «ira Dei,» ait Augustinus (lib. XV, de Civit., cap. 25, pag. 409) , «non 0457C perturbatio animi ejus est, sed judicium, quo irrogatur poena peccato.» Antea vero Origenes Celso objicienti humanos irae aliosque affectus in sacris nostris Scripturis Deo attribui, respondet illarum auctores more loqui hominum, et utilitatis ipsorum causa, sed verum scribentium sensum ab homine spiritali facile dignosci. Tum continenter adjecit (Origen., lib. IV, cont. Cels., pag. 211) : Ὀργὴν οὖν ὀνομάζομεν Θεοῦ, οὐ πάθος δ᾽ αὐτοῦ αὐτὴν εἶναι φάμεν, ἀλλά τι παραλαμβανόμενον εἰς τὴν διὰ σκυθρωποτέρον ἀγωγῶν παίδευσιν, τοῖς τὰ τοσάδε καὶ τοιάδε ἡμαρτηκόσι. Ergo cum iram Dei nominamus, non affectum ejus dicimus, sed quiddam severiore disciplina castigans homines, tot tantisque peccatis obnoxios. Plures uti Ambrosium aliosque similiter loquentes inducere possemus (Ambros., 0457D lib. de Noe, cap. 4, § 9, pag, 231) . Sed quia id longius foret, sola subjiciemus haec Hilarii verba: «Ultio constituta ira esse Dei creditur; non quia indemutabilis illa Dei, et quieta natura motu impetus turbidi incalescat; sed quod ille, qui per constitutionem poenae maneat in poena, sentiat sibi auctorem hujus constitutionis iratum. Poena enim patientis ira esse creditur decernentis. Atque ita irascitur Deus, cum per poenae dolorem iram decreti in se sentiant esse puniti, quae non per demutationem naturae in iram ex placabilitate commota est, sed ex constitutione poenae ira sit puniendis.» (Hilar., Tract. in Psalm. II, § 17, pag. 35.) Neque id semel dixit: sed in ira Dei, inquit adhuc (Ibid., in psalm. LXVIII, § 19, 0458A pag. 225) , «poenae constitutionem, non motum animi, ad ultionem exardescentis significari saepe tractavimus.» Verum Arnobius loquitur de ira non hoc quidem, sed priore tantum significatu accepta, qua Ethnici deos suos inflammari garriebant. Atque hoc ipso sensu, alibi asserit Deum, «quod saepius,» inquit, «dictum est, non ardescere irarum flammis.» (Arnob., lib. VII, pag. 222.) Recte autem hanc in Deum iram cadere non posse asseverat, eosque revera non esse deos, qui ea excandescere dicebantur.

Ubi enim, sicuti paulo antea annotavimus, dixit irasci, nihil esse aliud quam insanire, furere, in ultionem libidinis ferri et bacchari, continenter adjecit: «Hoc ergo dii magni norunt, perpetiuntur, et sentiunt quod ferae, quod belluae, quod mortiferae 0458B continent venenato in dente nutrices,» (id est, serpentes venenum in aqua fundentes, de quibus Cicero, Lucanus) et alii «quod levitatis in homine, quod terreno in animante culpabile est, praestans illa natura, et in perpetuae virtutis firmitate consistens, scire» (al. sentire), «asseveratur a vobis» (Arnob., lib. I, pag. X; Cicer., lib. IV Academ. quaest., pag. 33; Lucan., lib. IX, vers. 772) , nimirum gentilibus qui diis vestris tribuitis, quidquid ira in hominibus et belluis mali habere dignoscitur. Quid autem in tota hac argumentatione carpi potest, quod non sit sanum et orthodoxum? Contra Ethnicos Arnobius docet, totisque ingenii viribus demonstrare contendit in verum Deum cadere non posse vitiosam iram, pravosque illius motus et effectus. At numquam negavit 0458C in Deo eam esse iram, quae sit rectum poenae infligendae judicium, et justa offensae alicujus ultio. Quid autem citatus ab Heraldo Lactantius de ira Dei docuerit, suo loco indagabimus.