Articulus V. Quomodo Arnobius argumentum suum prosequatur, et demonstret perperam fingi ab ethnicis deum Lateranum praesidere crudis laterculis, Genium foco, aliisque locis, Aium Locutium Romanae custodiae, Faunos et Fatuas futuris rebus praedicendis, Putam arborum putationibus, rebus petendis Petam, Nemestrinum nemoribus, rebus patefactis vel patefaciendis, Patellanam et Patellum, Nodutim fructuum nodis, terendis frugibus Terensem, Saturnum sationi, Floram floribus, montibus Montinum, Vibiliam erroribus viarum, Limentinum liminibus, eorum custodiae Limam, obliquitatibus Limos, Lucrios lucrorum consecutionibus, et opulentiae deam Pecuniam.

Si commentitiae deorum praefecturae falsam eorum 0540D divinitatem evidenter demonstrant, illae procul dubio, quibus ethnici ipsos vilissimis abjectissimisque rebus praeesse passim ubique praedicabant, adhuc efficacius et manifestius eamdem falsitatem ostendunt. Quid enim insulsius et absurdius, quam Lateranum quemdam venditare focorum genium et deum? Eo tamen nomine hunc propterea vocari ethnicis placuit; «quod ex laterculis crudis,» ut ait Arnobius, «ab hominibus caminorum istud exaedificatur genus» (Arnob., lib. IV, pag. 130 et 133: Plin., lib. XXXV Natur. hist., cap. 14, pag. 248) . At Plinius putabat a nemine ignorari illini quidem crates parietum, et lateribus crudis exstrui.

Nulli vero mirum esse debet, si ethnici genium 0541A aliquem focis praeesse crederent. Nam genium dicebant antiqui, quemadmodum loquitur Servius (Serv., in lib. I Georg., pag. 85, et in lib. V Aeneid., pag. 367) , naturalem deum uniuscujusque loci, vel rei, aut hominis. Alibi etiam testificatur nullum apud gentiles sine genio fuisse locum. Testes alios si velis, confestim habebis Virgilium, Dionysium Halicarnasseum, Tertullianum, et Prudentium, qui plura de geniis ubique praesidentibus, atque de iis maxime, quos Arnobius alibi civitatum genios, et ab iisdem gentilibus adorari solitos memorat (Virgil., lib. V Aeneid., vers. 95, et lib. VII, vers. 135; Diony. Halic., lib. VIII Antiq. roman., pag. 513; Tertull., lib. de Pall., cap. 4; Arnob., lib. I, pag. 15; Prudent., lib. II cont. Symmach., § 3) . Haec autem sunt Prudentii carmina:

0541B Quamquam cur genium Romae mihi fingitis unum,
Cum portis, domibus, thermis, stabulis soleatis
Assignare suos genios, perque omnia membra;
Urbis perque locos geniorum millia multa
Fingere, ne propria vacet angulus ullus ab umbra.
Ibi autem ille ea refellit, quae Symmachus de diis urbium custodibus garriebat, quemadmodum Cyrillus Alexandrinus alia hujusmodi commenta, quae de iisdem Julianus Apostata dixerat plane confutavit (Symmach., apud Ambros., tom. II, pag. 830; Cyrill. Alexand., init. lib. IV in Julian. Apostat., pag. 115 et seqq.) . Palam autem Arnobius facit quam divino numini contumeliosum sit praedicare deum focis et coquinis praepositum, per eas cursitantem, ac curantem ut cibi et pulmenta bene coquantur ac condiantur. Quin etiam fatui procul dubio et plane deliri hominis 0541C est deum comminisci praesidem focorum et caminorum, non tamen omnium, sed eorum tantum, qui uno certo modo, lateribus crudis, nec aliter erant fabricati.

In praefatorum fortasse geniorum, aut deorum, pro Romanae urbis custodia vigilantium, gregem rejiciendi sunt Aii Locutii, quos adhuc ethnici, uti eis exprobrat Arnobius (Arnob., lib. I, pag. 15) , adorare consueverant. Graeci siquidem latinique Scriptores Plutarchus, Dionysius Halicarnasseus, Cicero, Livius, A. Gellius, et alii posteris tradiderunt auditam olim neglectamque vocem monentis, ut provideretur ne a Gallis Roma caperetur, ac post depulsos victosque hostes in hujus rei memoriam templum aramque in nova via Aio Locutio exaedificata fuisse 0541D (Plutarch., in Vita Camilli, pag. 144, et lib. de Fortun. roman., pag. 319; Diony. Halicar., lib. V Antiq. rom., pag. 290; Cicer., lib. I de Divin., pag. 272 et pag. 289; Liv., lib. V, sub fin. cap. 50 et 52; Gell., lib. XVI, cap. 17) . Sed eam superstitionem non minus lepide Cicero, quam Arnobius irridet. Sic autem Orator illam exagitat: «Audita vox est monentis; ut provideretur, ne a Gallis Roma caperetur. Ex eo Aio Loquenti aram in nova via consecratam. Quid ergo? Aius iste Loquens, quando eum nemo norat, aiebat, et loquebatur, et ex eo nomen invenit; postea quam et sedem, et aram, et nomen invenit, obmutuit» (Cic., lib. II de Divinat., pag. 289; Arnob., lib. I, pag. 15) .

0542A Nec prorsus immerito Arnobius fictitiis diis, qui futura praedicere credebantur, conjungit Faunos et Fatuas, quos gentiles similiter tamquam deos venerabantur. Nam Dionysius Halicarnasseus in dubium vocat, an vox illa, quam divinitus emissam ferebant, herois cujusdam an Fauni fuerit. Varro autem, et Servius Fauno nomen datum putant a fando, vel quia, ut Caius Bassus apud Lactantium, atque alii autumabant, Fatuam nominatam, quae mulieribus, sicut Faunus viris, fata canere perhibebantur. Et Virgilius quidem Fauni responsa laudavit. At Cicero, quamvis dixerit Fauni voces saepe in praeliis et rebus turbidis auditas, ubi tamen Cottam Balbo respondentem introduxit, eam Fauni vocem a se umquam auditam inficiatus est (Diony. Halic., lib. VI Antiquit. 0542B rom., pag. 290; Varr, lib. VI de Ling. lat., pag. 78; Serv., in Virg., lib. I Georg., vers. 10 et 11, et in lib. VII Aeneid., vers. 45 et seqq.; Lactan., lib. I, cap. 22, pag. 127; Virg., lib. VII Aeneid., vers. 103; Cic., lib. I de Divinat., pag. 272; lib. II de Nat. deor., pag. 214, et lib. III, pag. 24) . Videsis Isidorum lib. VIII. Origin. cap. II. Natalem Comitem, lib. V Mytholog. cap. 9; Lilium Giraldum, Histor. deor. Syntag. 15, pag. 427; Vossium, lib. I de Origin. et Progr. idolol., cap. 12; Huetium, Demonstr. Evang. propos. 4, cap. 9 § 4, pag. 136, et seqq.; Alexandr. ab Alex. et Tiraquelli notas, lib. VI Genial. dier., cap. 8, pag. 648.

Alius praeterea fuit, deorum grex et coetus, quos ethnici aliis rebus praefici falso arbitrabantur. Nec 0542C minimam quidem Arnobius (Arnob., lib. IV, pag. 131) , sed majorem Augustinus illorum turbam congregarunt, quorum nomina et officia nihil nisi divina natura plane indignum prodere poterant. Ab Arnobio autem memoratur Puta arborum putationibus (Ibid., pag. 131 et 132) , sicuti Peta rebus petendis, Nemestrinus nemoribus, Patellana patefactis frugum haud dubie folliculis, ac patefaciendis Patella; Nodutis nodis fructuum ac ipsismet frugibus terendis Terensis; Saturnus sationi, et montibus Montinus praesidentes. Ridebis procul dubio hanc deorum sive dearum catervam, quam culturae agrorum, terrae frugibus, et montibus praeesse caeci prorsus gentiles existimabant.

Verum Augustinus quosdam ex his aliosque longe 0542D plures, quam Arnobius eisdem officiis praefectos enumerat. Ea autem ipsa sunt illius verba cum Arnobianis conferenda: «Nec agrorum munus uni alicui deo committendum arbitrati sunt: sed rura deae Rusinae, juga montium deo Jugutino, collibus deam collatinam, vallibus Valloniam praefecerunt. Nec saltem potuerunt unam Segetiam talem invenire, cui semel segetes commendarent; sed sata frumenta quamdiu sub terra essent, praepositam voluerunt habere deam Sejam, cum vero jam essent super terram, et segetem facerent, deam Segetiam; frumentis vero collectis deam Tutilinam praeposuerunt . . . . . Praefecerunt Proserpinam frumentis germinantibus, geniculis nodisque culmorum deum Nodotum, involumentis folliculorum 0543A deam Voluntinam, cum folliculi patescunt, ut spica exeat, deam Patelanam . . . . Nec omnia commemoro, quia me piget, quod illos non pudet» (August., de Civit., c. 8, p. 93 et seqq) . Vides sane ab eo, quemadmodum ab Arnobio, in hunc deorum numerum nominatim referri Patelanam et Nodotum, sive ut auctor noster ait, Nodutim. Nemini itaque verisimile prorsus non videbitur alios ab ipso memoratos iis esse annumerandos, quos nominare sicut Augustinum et Arnobium nostrum pigebat, ita et nos etiam pigere debet.

Alibi tamen doctissimus ille vir eamdem, atque auctor noster, Saturni mentionem fecit: «Saturnus,» inquit, «unus de principibus deus, penes quem sationum omnium dominatus est.» Prius vero: 0543B «Saturnum propter ipsum semen.» Et paulo post: «Omnium seminum Saturnum habere potestatem.» Ex Varrone procul dubio haec delibata sunt. Quodam enim illius in libro legimus: «Ab satu dictus est Saturnus.» At non magis penes illum sationum, quam penes Floram, inquit auctor noster, florum erat dominatus. Non enim prohibebant quominus haec frigore vel aestu adurerentur. In superiori autem dissertatione de Flora, et memoratis ab Arnobio ludis in ejus honorem celebratis disputavimus (Augus., l. VII de Civit., c. 13, p. 172; ibid., c. 2, p. 163, et c. 3, p. 164; Varr., l. IV de Ling. lat., p. 16; Arnob., l. IV, p. 113; Dissert. in Minuc., c. 16, art. 3) .

Caeterum quamvis Nemestrinus nemorum, et Montinus montium deus ab Arnobio appelletur; Diana 0543C tamen dicitur ab Horatio:

Montium custos nemorumque virgo. (Horat., lib. III Carm., od. 22.)
Faunus vero et Picus apud Ovidium haec de se ipsis praedicant:

Di sumus agrestes, et qui dominemur in altis
Montibus. (Ovid., lib. III Fastor., § 3, pag. 532.)
Sed quid vetat, quominus Diana nemorum custos, et Nemestrinus eorum deus a gentilibus stulte crederetur? Quid etiam prohibet quominus Faunus aut Picus iidem fuerint, ac Montinus, diversis nominibus appellati? De his porro diis consule, si velis, Tertullianum, Giraldum, et Vossium. (Tertull., l. de Spect., c. 8, p. 93: Girald., Hist. deor., syntagm. 1, p. 89; Voss., l. V de Theol. gent., c. 48, p. 89 et seqq.)

0543D Ab ipso adhuc auctore nostro, quemadmodum ab Augustino irridentur ethnici, qui Melloniam deam mellis confectioni praefici somniaverant. Quasi vero sine illa mel confici numquam potuisset? Quocirca de Judaeis recte Augustinus: «Sine Segetia,» inquit, «segetes, sine Bubona boves, mella sine Mellona, poma sine Pomora, et prorsus omnia, pro quibus tantae falsorum deorum turbae Romani supplicandum putaverunt, ab uno vero Deo felicius acceperunt» (Arnob., l. IV, p. 131; August., l. V de Civit., c. 14, p. 114) .

Quid vero, quod ethnici alios deos viarum, liminum, et ostiorum praefectos commenti fuerant? Non enim sine ironia et objurgatione dixit Arnobius: 0544A «Ab erronibus viarum dea Vibilia liberat?» (Arnob., ibid.) Nonne autem ea ipsa est de qua Varro: «Venilia a veniendo, ac vento illo, quem Plautus dixit: Quod ille dixit, qui secundo vento vectus est tranquillo mari, ventum gaudeo» (Varr., l. IV de Ling. lat. p. 18) . Augustinus vero citat eumdem Varronem alibi dicentem: «Venilia unda est, quae ad littus venit.» Nonne tamen ab illo recedit, ubi de infantibus disputat, et ait: De spe, quae venit, Venilia. Servius Veniliam a nonnullis dictam esse refert, quod veniam det exigentibus (August., l. VII de Civit., c. 22, p. 178; ibid., l. IV, c. 11, p. 97; Serv., in l. X Aeneid., p. 577) . Sed si citata a nobis Varronis verba magis ad auctoris nostri propositum faciunt, dubitatis forsitan an in hujus textu legendum potius 0544B sit Venilia, quam Vibilia, At quid decernere audeas, ubi tanta est fictitiorum deorum multitudo?

Opinabantur praeterea gentiles Limentinum esse praesidem liminum, et eorum custodiam Limae adtributam: Sed «quis credat,» arguit Arnobius, «Limentinum, quis Limam custodiam liminum gerere, et janitorum officia sustinere, cum fanorum quotidie videamus et privatarum domorum convelli et subrui, nec sine his esse flagitiosos ad lupanaria commeatus?» (Arnob., lib. IV, pag. 132.) Hujus autem Limentini alibi Arnobius (Idem, lib. I, pag. 15) , et alicubi Cyprianus meminere (Cyprian., de idol. Vanit., p. 13) . Quodam vero Tertulliani in libro, ubique passim mutilo et lacunis hiante, haec legimus, quibus tamen auctoris nostri dicta satis aperte confirmantur: 0544C «Taceo deos Forculum a foribus, et Cardeam . . . . . . nibus, et liminum Limentinum, sive qui alii inter vicinos ap . . . . num janitorum adorantur. Quid enim magnum, cum et habeant in lupanaribus, in culinis, et in imo carcere.» (Tertullian., lib. II ad Nation., cap. 15, pag. 78.) In alio quoque libro perfectiori et integro scripsit: «Certi esse debemus, si quos latet per ignorantiam litteraturae saecularis, etiam ostiorum deos apud Romanos, Cardeam a Cardinibus appellatam, et Forculum a foribus, et Limentinum a limine, et ipsum Janum a Janua; et utique scimus licet nomina inania atque conficta sint, cum tamen in superstitionem deducuntur, rapere ad se daemonia, et omnem spiritum immundum per consecrationis obligamentum.» (Idem, lib. de Idolol., cap. 15.) 0544D Eorumdem illorum deorum meminit Augustinus, atque ab ethnicis haud illepide rogat cur Forculus et Limentinus dii masculi dicantur, Cardea vero femina cardini praesideat (August., lib. IV de Civit., cap. 8, pag. 94; et lib. VI, cap. 7, pag. 153) . Numquid etiam sancti illi dii lupanarium liminibus et foribus praepositi, eas luxuriosis ac libidinosis aperiebant?

Optime quidem, inquies. Sed nulla illis omnibus in locis Limae, ab Arnobio appellatae, mentio. Quamobrem suspicantur corruptum esse hoc nomen, ac pro eo Limentinam, aut Janum, aut Janam legendum. Quid si legeretur Cardea, de qua proxime a nobis citati auctores, aut Carna, de qua plura Ovidius cecinit (Ovid., lib. VI Fastor., § 2, pag. 652 et 0545A seq.) Sed cum infinitus fuerit, ut dictum est, hujuscemodi deorum numerus, quid in Arnobii textu scriptum fuerit, definire non audemus. Et sane Servius alicubi observat limen Vestae fuisse consecratum (Serv., in lib. VI Aeneid., pag. 414) .

Magis vero corrupta videntur subsequentia Arnobii verba: «Quis curatores obliquitatum Limos,» in manuscripto regio, «Lemons» pessime (Arnob., lib. IV, pag. 132) . Quia vero solus hic nobis superest horum librorum manuscriptus codex, ab imperitissimo librario descriptus, quae sit vera auctoris nostri lectio, dictu difficillimum. Nobis tamen haud aegre probaretur reponendam esse vocem Lemures, de quibus nos alibi, et Ovidius jam a nobis laudatus (Ovid., lib. V Fastor., § 5, pag. 632 et seq.) . Verumtamen 0545B nisi alterius correctioris codicis ope adjuti, nihil adhuc ea de re certi aliquid statui posse arbitramur. Quidquid sit, quis, obsecro, ingenuus, liberalisque homo hujusce dei munus obire umquam vellet?

Neque etiam Arnobio credibilius videtur, «deos Lucrios lucrorum consecutionibus praesidere; cum ex turpibus causis frequentissime veniant, et aliorum semper dispendiis constent.» Qui autem fuerint illi dii, si scire aveas, ab Suida accipere poteris. Nam Κερδῶος, inquit ( Suidas, ad verbum Κερδῶος), θεὸς ὁ Ἑρμῆς ὡς κέρδους ποιητικὸς καὶ ἄγγελον δὲ αὐτὸν καλοῦσι, καὶ κλῶπα, διὸ καὶ μάρσυππον αὐτὸν ποιοῦσι βαστάζειν, καὶ ἔφορον αὐτὸν τοῦ λόγου, καὶ τῆς κλοπῆς, καὶ ἐμπολείων, ἤγουν κέρδους ἔφορον. Quaestuosus deus Mercurius, ut lucri sive quaestus effector. Quin etiam 0545C ipsum faciunt gestare marsupium, et ipsum orationis, furti, et mercaturae, id est, quaestus inspectorem. Quapropter Gregorius Nazianzenus in Julianum Apostatam haec scribit: «Quoties Lucrium tuum, et Logium, et Enaegonium intueor, oculos obtego, ac spectaculi pudore deum tuum praetereo.» (Greg. Naz., orat. IV, in Julian., pag. 309.) Quem in locum Nonius haec observavit: «Lucrium deum Mercurium Graeci vocant, ut lucri auctorem. Unde etiam comicus Aristophanes in Pluto addubitans, quo nomine Mercurius appellandus sit, Statuamus, inquit, ἐμπολαῖον, id est, quaestus et lucri praesidem.»

Non solum autem Mercurium deum Lucrium Gregorius vocare videtur, sed etiam Apollinem. Superiori etenim in oratione ille dixerat: «Quomodo Lucrius 0545D ipsis constituetur, et sacculus proferetur, et furax dei vis atque facultas honorabitur; illudque etiam. Sine aere Phaebum minime vaticinari, nec obolo quidquam esse praestantius? Hae enim graves eorum ac venerandae sunt sententiae.» (Greg. Naz., orat. 3, in Julian., pag. 262.) Inde etiam tritum illud apud Graecos iambicum carmen:

Ἄνευθε χαλκοῦ Φοῖβος οὐ μαντεύεται.
Absque aere Phoebi muta sunt oracula.
Porro autem monet nos Giraldus Apollinem non secus ac Mercurium Κερδῶον, Lucrium seu Lucrionem ab ethnicis cognominari (Girald., Hist. deor. syntagm. 7, pag. 218) .

Longe vero difficilius cordato cuilibet homini persuadebitur 0546A deam esse Pecuniam, quam tamen velut maximum numen, uti loquitur Arnobius, ethnicorum indicant litterae (Arnob., lib. IV, pag. 132) . Frequens autem occurrit hujus deae apud Augustinum mentio. Certiores vero nos facit eam ab ethnicis invocatam, ut essent pecuniosi, et illam quae ab ipsa dari frustra ominabantur, pecuniam obtinerent (August., lib. IV de Civ., cap. 20, pag. 103, et cap. 24, pag. 106; lib. VII, cap. 3, pag. 165) .

Scimus quidem a Juvenale decantari nullum suo tempore constructum Pecuniae templum, nullasque nummis aras positas fuisse. Vidimus enimvero haec illius carmina:

Etsi funesta Pecunia templo
Nondum habitas, nullas nummorum exstruximus aras. (Juven., satyr. 1 vers. 111 et seqq.)
0546B Sed id non prohibuit, quin ante Arnobii tempus Pecunia ab ethnicis haberetur dea, atque ab lucri avidis, et appetentibus, sive in aliquo ejus templo, sive alibi invocaretur. Vide autem utrum in hujus sententiae confirmationem proferri possint haec Epicharmi citata a Stobaeo carmina:

Ἐγὼ δ᾽ ὑπέλαβον χρησίμους εἶναι θεοὺς,
Τ᾽ ἀργύριον ἡμῶν, καὶ τὸ χρυσίον.

Ego autem deos utiles esse arbitror,
Argentum nostrum et aurum. (Strobaeus, serm. 89, de Laude divit., pag. 533.)
Quidquid autem de his versibus pronunties, quis cum Arnobio nostro non fatebitur memoratos a nobis deos eo ipso refutari, quo vilia, et turpia illorum officia nominantur?