Articulus VII. Analysis libri septimi.

Primum hoc in libro Arnobius Varronis auctoritate, ac deinde ratione probat nulla diis facienda esse sacrificia. Dii quippe sive veri dicantur, sive corporea materia compositi, sive hominum manu et arte facti, nulla sacrificia desiderant. Veri enim si qui sint, tales esse debent, qualem christiani adserunt esse rerum omnium dominum, omnipotentem, 0386D atque ingenitum Deum. Qui vero tales sunt, nihil penitus ex terrena materia accipiunt, quo aut alantur, aut delectentur. Nulla igitur sacrificiorum diis faciendorum causa potest adferri. Non enim his sacrificiis nutriuntur; quandoquidem quidquid nutritur mortale est. Quid vero, quod ex his, quae altaribus admoventur, nihil ad deos pervenit?

Non voluptatis etiam causa diis hostiae caeduntur. Mortalis siquidem adhuc est, qui hujusmodi adficitur delectatione. Quae vero in innoxiorum animalium mactatione, a qua etiam homine saepe abhorrent, potest diis esse voluptatis illecebra?

Popularis quidem ac vulgaris opinio erat sacrificiis deorum iram placari. Sed irae motus, diis indignus, 0387A in immortalem animum cadere non potest. Detur tamen deos iracundia percelli, illis sane non ante occupatum iracundia animum immolandae sunt hostiae. Non enim illis sicut feris et belluis offae et cibi offerendi, ne eorum ira furorque concitetur. Neque etiam postquam propter homunculorum, si fieri potest, offensionem ira incenduntur. Nam praeterquam quod nihil ea de re dii umquam statuerunt, nemini probabitur eos mactata et oblata aliqua pecude, aut iram ponere, aut injuriarum suarum oblivisci: aut his sacrificiis, tamquam pacta mercede dare peccatorum in se commissorum veniam. Cresceret enim multitudo peccantium hominum, si sic venalis esset deorum ignoscentium gratia. Huc accedit, quod iniquum videtur innocens animal pro homine noxio et 0387B peccatore occidi.

Nec est certe, quod quis arguat hostias diis immolari; ut res tribuant prosperas, et adversas removeant. Nam praeterquam quod doctissimi inter ethnicos philosophi fato omnia fieri arbitrabantur, certe si penes deos sit secunda et adversa hominibus tribuere, cur tam ingrato animo sinunt plurimos ac fere innumeros, qui perpetuis sacrificiis et victimis aras illorum onerant, ad extremas angustias redigi? Deinde vero dictu absurdum est deos sacrificiorum pretio beneficia sua vendere. Dives enim qui plurimas mactaret hostias, plura deberet a diis beneficia accipere, nulla vero aut paucissima pauper, qui exiguum thus offerret. Praeterea si duo populi, bello decertantes, eadem penitus diis facerent sacrificia, 0387C neutri eorum, nec etiam alicui sine injustitia opem ferre possent.

Neque potiori ratione adseritur sacrificia diis honoris, atque amplificandae illorum potentiae gratia fieri. Quidni enim idem de caeteris hominum actionibus dicatur? Quid insuper, quod honoris et potentiae amplificatio homines, ut pote infirmos et ambitiosos, non vero deos spectat?

Fatetur tamen Arnobius honorem habendum vero Deo, qui sicut ira non ardescit, ita nec collato honore gaudet, nec negato indignatur, neque alienis adulationibus se majorem fieri existimat. Adde vero nihil honoris diis accedere ex mactatis animalibus, quorum fumo simulacra, ac sanguine et putore templa atque altaria coinquinantur.

0387D Quod si adhuc nihilominus contendas, hoc animalium cruore deos honorari, cur eis non immolantur elephanti, cameli, leones, aquilae, ciconiae, et alia animalia longe plurima? Nec respondere juvat deos iis tantum, quae ad victum nobis benigne suppeditant, honestari. Nam et cuminum, nasturtium, rapa, et alia omnia, quae nostro sunt usui, iisdem diis litari debebunt. Deinde si fingantur canes, aut alia animalia, usum accepisse rationis, atque hominibus tanquam diis suis ea, quibus aluntur, offerre et sacrificare, nonne homines in sui contumeliam potius, quam honorem id factum censerent?

Urget insuper Arnobius, deorum sicut unum genus, ita una esse debet sententia; cur ergo uni una, 0388A altera alteri hostia immolatur? Numquid una huic grata est, alia alteri injucunda? Cur huic mares, illi feminae sacrificantur, cum nulla sit in diis sexus distinctio? Cur diis superis albi, inferis vero atri coloris victima caeditur? Numquid unus color diis magis, quam alius gratus esse postest? Quid vero, quod dii inferi, quemadmodum Manes, nulli sunt? Sed eos esse concedamus: si hostiae nigrae illis placeant, cur earumdem hostiarum dentes, ossa, caro, cur thus, lac, oleum, et alia, quae atri non sunt coloris, ipsis offeruntur? Nec vult Arnobius sibi responderi aliqua consuetudine diversis diis diversas victimas sacrificari. Non enim inquiritur utrum homines, sed utrum dii sanciverint aliquam hostiam uni deo magis, quam alteri convenire, et utrum ipsimet illi dii pacto 0388B ac convento sacrificanda animalia inter se diviserint.

Praeterea quo jure dicitur Telluri matri scropham gravidam, Minervae virgini virginem vitulam convenire eadem ratione conficietur musicos Apollini, Aesculapio medicos, fabros Vulcano, et Mercurio eloquentes viros congruere, atque ideo hos illis, sicut scropham Telluri, et Minervae vitulam, immolandos.

Objiciebant vero ethnici diis bonis, ut prosint, et malis ne noceant, sacrificandum. Respondet Arnobius deos omnes natura sua bonos esse debere. Quapropter cum nullus deus natura sua sit malus, etiamsi nullo honore ab hominibus adficiatur, male tamen illis idcirco facere aut nocere nequibit. Huc autem accedit, quod si vera sit haec ethnicorum opinio, ex 0388C ea sequitur bonum deum, si debita illi hostia non mactetur, fieri malum, deum vero malum, facto sacrificio bonum fieri. Quis autem sanae mentis homo dixerit naturam Dei mutari?

Caeterum quamvis fas fieri posset ut tauri aliaque animalia diis immolarentur, quid eis conducere valebant innumera farciminum, pultium, liborum, et fritillarum genera, ab auctore nostro enumerata, quae in ethnicorum mysteriis ac sacrificiis adhibentur? Numquid ea omnia, quae obscuris nominibus, ut augustiora forent, appellantur, deorum palato grata, et languenti stomacho utilia sunt? Cur illa vel separatim, vel modo cruda, modo cocta, vel assa apponuntur.

Thuris quoque eorum aris adolendi non melior est 0388D ratio. Recens quippe est ritus ille, et antiquis temporibus incognitus. Quamobrem aut inutilis censeri debet, aut peccavere prisci homines, quibus numquam usu venisse constat. Quid vero, quod thure dato diis honoris aliquid tribui frustra jactitatur? Nihil quippe thus est, nisi viscus ex quibusdam corticibus profluens. Cur ergo ex aliis arboribus coalescens, ipsis similiter non incenditur? An quia non ita suavis est odoris? Quid inde? Numquid diis, quemadmodum hominibus; alii odores grati sunt, alii insuaves et injucundi? Minime quidem. Nam fatentibus philosophis dii incorporei sunt, nullasque nares habent, nec possunt ullo thuris aut alio odore mulceri.

Frustra etiam, ac nulla pariter ratione adducti 0389A gentiles merum in sacris suis, thuris socium libabant. Diis enimvero nec siti, sicut nec fame laborantibus, neque ullo indigentibus cibo, inutilis plane est vini usus. Perperam quoque ethnici illud aut in deorum, honorem, aut ut propitii fierent, fundi opinabantur: quandoquidem virtutum omnium nervos debilitat, castitati, pudori, ac verecundiae adversatur, ac si avidius sumatur, mentem in furorem atque insaniam praecipitat. Quid etiam magis insulsum, quam certis verbis vini aliquid libari, ne quodlibet aliud vinum sacrum fiat, et humanis usibus eripiatur? Nonne lex ac conditio diis sic imponitur, ne plus quam hominibus placet, vini, atque adeo honoris accipiant?

Nec dictu minus nefandum esse ostendit Arnobius deos sertis, coronis, floribus, cymbalis, tympanis, 0389B symphoniis et cantibus oblectari, aut honorari. Simili etiam modo demonstrat ethnicos irrisione atque commiseratione plane dignos esse, quibus mos erat celebrare Matris deum lavationem, quasi sordescat; Jovis epulum, quasi cibis egeat; Aesculapii vindemiam, quasi colat vineas; lectisternium Veneris, quasi lecto opus habeat; Telluris natalem, quasi aliquando in vitam primum venerit.

Post haec ille eorumdem gentilium sacra, ac ludos florales et megalenses in deorum honorem institutos, et quibus eos placari garriebant, acerrime exagitat. Nihil etiam a recta a ratione magis alienum esse convincit, quam existimare turpibus et ridiculis, quae tum agebantur, comoediis et tragoediis, ac nefariis obscenissimisque mimorum gestibus deos delectari, 0389C mitigari, ac reconciliari.

Planum vero facit tot tantaque opinionum portenta inde orta esse, quia ethnici penitus nesciebant, quae sit veri Dei natura, ac persuasum falso habebant deos suos ejusdem secum esse substantiae, iisdem membris, eodemque corpore componi, atque adeo non secus ac homines nasci, gaudere, dolere, mundari, vindemias agere, atque iisdem morbis affligi. Ibi autem auctor noster ethinicorum christianorumque opinione secum comparat, ac sibi invicem opponit, atque inde concludit christianos pios esse, gentiles vero dementis, quam illis exprobrabant, impietatis esse revera reos ac conscios.

Ad evertendum postea accedit ultimum, et uti videbatur, validius ethnicorum propugnaculum, quo 0389D illi ex variis miraculorum, sicut aiebant, historiis probare nitebantur deos, ob peccata hominum offensos, ira exarsisse, sed eorum satisfactione deinceps placatos. Primum enim narrabant antequam ludi circenses, Jovi dedicati, inchoarentur, servum quemdam virgis per mediam circi aream caesum, ac patibuli poena mulctatum. Tum dehinc celebratos hosce ludos, quibus plane offensus est Jupiter. In tanti itaque facinoris, uti aiebant, vindictam pestilentia civitatem depopulata est. Sed ubi ejusdem Jovis monitu hi ludi rite instaurati fuissent, tunc lues cessavit.

Secundo, memoriae proditur ferebant Capitolium fulmine ictum, et simulacrum Jovis de sede sua deturbatum fuisse. Haruspicum autem responso, cum 0390A illud altiore ad orientem solem loco collocatum fuisset, tum patuisse res abditas, sumptumque de reis pro merito supplicium.

Tertio, iniquissimis reipublicae temporibus dira lues grassabatur, ac Romani ab hostibus suis pene victi erant. Post advectos autem ex transmarinis gentibus deos, scilicet Aesculapii ex Epidauro in tiberinam insulam, et Matris deum ex Phrygio Pessinunte in urbem simulacra, ac postquam magnifica templa iis constructa sunt, tum continuo pestis sedata est; hostis ab Italia pulsus, decus urbis restitutum, fines imperii longe lateque propagati, ac multis domi forisque praeclare gestis, nomen ac majestas romanae gentis, inconcussa firmitate stabilita fuerunt.

At his omnibus respondet Arnobius, illa quidem 0390B scriptis fuisse tradita, sed miraculorum prae se ferre tantum speciem. Singulis quippe harumce historiarum circumstantiis accurate examinatis, evidentissime demonstrat nihil posse unquam fingi, quod summa deorum amplitudine, dignitate, majestate, atque etiam nomine magis indignum sit, quodque veritati magis repugnet, et fidem minus mereatur.