Articulus Primus. Quis horum librorum auctor, qua aetate ac ratione ad illos conficiendos animum appulerit.

0390C Arnobium horum septem librorum verum esse auctorem certa constansque est omnium sententia. Et certe ipsi ab Hieronymo variis in locis, mox citandis, ac deinceps ab aliis scriptoribus tanto tamque unanimi consensu adseruntur, ut id probatione aliqua amplius indigere non videatur.

Ab eodem quoque Hieronymo discimus Arnobium Sicca, quae Africae mediterraneae urbs et colonia erat, oriundum, ibique impiae addictum gentilium religioni, ac imperante Diocletiano, docuisse rhetoricam. Ipsa autem Hieronymi haec sunt verba: «Arnobius sub Diocletiano principe, Siccae apud Africam rhetoricam florentissime docuit, scripsitque adversus gentes quae vulgo extant volumina (Hieronym. de Script. Eccl., § 89) ,» quae susceptae a se religionis obsides divulgavit. 0390D Ipsemet vero Arnobius nefario deorum idolorumque cultui mancipatum se fuisse deplorat (Idem, Chron. Euseb., ad ann. 2342) ; nec diu antequam hos libros scriberet, se ad veritatis lumen, Christo docente, adductum his verbis testificatur: «Venerabar, o caecitas! nuper simulacra, modo ex fornacibus prompta in incudibus deos, et ex malleis fabricatos, elephantorum ossa: picturas veternosis in arboribus taenias si quando conspexeram, lubricatum lapidem, et ex olivi unguine sordidatum, tamquam inesset vis praesens, adulabar, adfabar, et beneficia poscebam, nihil sentiente de trunco; et eos ipsos divos, quos esse mihi persuaseram, afficiebam contumeliis gravibus, cum eos ipsos esse credebam ligna, lapides, 0391A atque ossa, aut in hujusmodi rerum habitare materia. Nunc doctore tanto in vias veritatis inductus, omnia ista quae sint, scio, digna de dignis sentio, contumeliam nomini nullam facio divino; et quid cuique debeatur vel personae, vel capiti, inconcussis gradibus, atque auctoritatibus tribuo (Arnob., lib. I, pag. 22 et 23) .»

Tanto itaque lumine, tantaque Christi gratia donatus, ac somniis etiam pulsatus, pristinos errores ejurandi, et christianam religionem publice profitendi veniam ab Siccae episcopo petiit. Sed quia illam semper, ut ait Hieronymus, ac publicis suis in scholis antea impugnaverat, ad illius professionem Episcopus eum prius admittere noluit, quam sincerae ejus poenitentiae certo certior factus fuisset. Morae igitur impatiens 0391B Arnobius, atque ut voti compos quam primum fieret, animum ad scribendos hos libros adjunxit, iisque tamquam totidem fidei suae publicis obsidibus datis, ad optatissimam christianae religionis professionem publice mittendam admissus, sacris nostris mysteriis ab eodem episcopo initiatus est. Sed praestat Hieronymum adhuc haec narrantem audire: «Arnobius rhetor, clarus in Africa habetur, qui cum in civitate Siccae ad declamandum juvenes erudiret, et adhuc ethnicus ad credulitatem somniis compelleretur, neque ab Episcopo impetraret fidem, quam semper impugnaverat, elucubravit adversus pristinam religionem luculentissimos libros, et tandem velut quibusdam obsidibus pietatis foedus impetravit (Hieronym., in chron. ad ann. 2342) . Quae vero postea ab 0391C eo acta sint, nobis invidit aut injuria temporum, aut scriptorum negligentia. At certe quia tam ardenti studio christianam religionem amplexatus est, nullus profecto dari videtur ambigendi locus, quin omnibus plane satisfecerit veri piique christiani officiis.

Quo autem praecise tempore hos ille libros scripserit, in controversiam disceptationemque ab eruditissimis aetatis nostrae scriptoribus vocatur. Prolata enimvero a nobis Hieronymi verba, in chronico eusebiano proxime scripta sunt post notata vicennalia Constantini, Nicomediae anno Christi, uti aiunt, 326 celebrata. Contra tamen idem ipse Hieronymus aliis, quae antea retulimus, verbis haud obscure significare videtur eosdem libros ab Arnobio tum in lucem editos, cum Diocletianus Romanis imperabat. Atqui 0391D Diocletianus viginti circiter annos, ab Christi scilicet anno 284, ad annum 304, regnasse perhibetur. Nonne ergo Hieronymus hos libros ante Constantini vicennalia sive annum 326 ab Arnobio editos esse arbitratus est? Nobis tamen videtur posse Hieronymum sibi ipsi facile conciliari. Nam in Eusebiano chronico post notata Constantini vicennalia ipse adjecit: «Huc usque historiam scribit Eusebius, Pamphili martyris contubernalis, cui nos ista subjecimus.» Tum continenter: Arnobius, inquit, rhetor, etc. Nonne autem dici potest haec ejus verba superioribus Eusebii subjecta fuisse, ne illius sermonem interrumperet, nec ibi veram indicasse Arnobii aetatem. Si quis vero nobis objiciat ab eo ibi, sicut et 0392A postea, temporum designari ordinem, is certe nec ullus alius diffitebitur illum sibi non contradixisse, verbisque illius potius standum, quae in genuino, quam quae in alieno opere scripsit.

Sed quia ille in suo de scriptoribus ecclesiasticis catalogo dixit quidem Arnobii nostri libros, Diocletiano imperante, editos, non autem quo imperii hujus anno, id a nobis accuratius inquirendum est. Non aliunde autem melius; quam ex iisdem ipsiusmet auctoris nostri libris potest dignosci. At prioris initio hunc ille loquitur in modum: «Trecenti sunt anni ferme, minus vel plus aliquid, ex quo coepimus esse christiani, et terrarum in orbe censeri (Arnob., lib. I, pag. 9) .» Manifeste autem inde colligitur, quod omnes facile concedunt, hos libros ab eo exaratos 0392B circa 300 Christi annum. Sed nulla adhuc certa illorum aetas ibi designatur. Quidam itaque existimant illam ex his deprehendi posse ipsius verbis: «Nostra quidem scripta cur ignibus meruerunt dari? Cur immaniter conventicula dirui? (Lib. 4, pag. 152) » Nam ubi Eusebius de Diocletiani contra christianos saevientis temporibus disputat: «Tunc aedes sacras» inquit (Euseb., lib. VIII, Histor. eccles., cap. VIII, pag. 293) , «solo aequari, ac funditus subverti, sacros divinarum Scripturarum libros in medio foro concremari oculis nostris vidimus.» Haec autem facta sunt, sicut alibi annotavimus, Diocletiano IX, Maximiano VII, aut ut nonnulli censent Diocletiano VIII, et Maximiano VI, consulibus, hoc est, anno Christi 303, vel 302 (Dissert. in Luc. Cecil., cap. 8, art. 3) . Tum 0392C enim lata lege sancitum fuit, ut sacri christianorum codices, aut sicuti in vita Felicis episcopi tubiacensis legimus, libri deifici, igni et flammis traderentur (Optat. Milev., nov. edit., pag. 227) , illorumque Ecclesiae, vel sicut auctor noster loqui amat, conventicula diruerentur. At ex his, quae ab Augustino et Theodoreto confirmantur, nonnulli confici posse putant Arnobium conficiendis libris suis hoc ipso anno operam dedisse (August., lib. VII, de Bapt. contr. Donat., cap. 2, pag. 187; et Brevic.; Collat. cum Donat., cap. 15, pag. 569, et 573; Theodoret., lib. V, Hist. eccles., cap. 39, pag. 248) .

Sed his alii opponunt nullam de lege contra christianorum conventicula et libros data, sed de combustis libris et conventiculis eversis factam ab Arnobio 0392D mentionem. Esto tamen, inquiunt, ad eam spectaverit, nonne similis antea fuerat Justini martyris cum gentilibus de sacrorum librorum nostrorum proscriptione expostulatio? «Opera» ait «et instinctu malorum daemonum mortis supplicium adversus librorum Hystaspis aut Sybillae, aut prophetarum lectores constitutum est, ut per timorem homines ab illis, quominus scripta ea legentes, rerum bonarum notitiam percipiant, sed in servitute eorum retineantur, absterreantur (Justin. Martyr., Apolog. I, pag. 82) .»

Quid vero, quod Origenes memoriae prodidit ante Arnobii nostri tempora, atque Maximino anno 235 regnante, incensas fuisse ecclesias, atque idcirco, ut auctoris nostri verbis utamur, diruta fuisse christianorum 0393A conventicula? «Scimus» inquit Origenes, «apud nos terrae motum factum in locis quibusdam, et factas fuisse quasdam ruinas; ita ut qui erant impii extra fidem, causam terrae motus dicerent christianos, propter quod et persecutiones passae sunt ecclesiae et insensae sunt (Origen., tractat. VIII, in Matth., pag. 88) .» Quid ergo vetat quominus Arnobius de his, quae longe antea nec semel contigerant intelligatur?

Nec multum promovent, qui opinionem illam stabilire nituntur hisce Arnobii verbis: «Aetatis urbs Roma cujus esse in annalibus indicitur? Annos ducit quinquaginta et mille, aut non multum ab his minus (Lib. II, pag. 94) .» Primum enim, nihil ibi ille certi fixique temporis aliquid statuit. Alto deinde silentio 0393B praetermisit qui qualesve fuerint hi annales, ac quam illorum auctores sequantur annorum ab urbe condita computandorum rationem.

At incompertum, inquies, illi esse non poterat, quo anno jacta fuerint Romae fundamenta. Probe siquidem noverat non longe antequam scribendis libris suis manum admovisset, millesimum regiae illius urbis annum sub Philippi imperio, hoc est, Christi, uti aiunt, 247 aut 248, fuisse celebratum. Cum ergo dicit: Aut non multum ab his minus, haud obscure significat se anno 296 vel 297, hosce libros publicam emisisse in lucem.

Contra tamen alii hos nonnisi post trecentesimum Christi annum editos fuisse inde colligunt, quod alibi ab eo ethnici adversus christianos sic disputasse 0393C inducuntur: «Ante quadringentos annos religio vestra non fuit (Ibid.) .» Nam si ante trecentesimum Christi annum perfecti fuissent hi libri, in eis ille non ante quadringentos, sed ante trecentos annos christianam religionem non fuisse proculdubio dixisset. Nobis quidem non latet quibusdam visum oscitantia librarii pro trecentis, quadringentos positum. Sed haec conjectura nullius manuscripti codicis, aut scriptoris testimonio et auctoritate confirmatur. Quid vero, si ethnici maluerint majorem, ut solet, quam minorem proferre annorum numerum? Tum profecto nihil inde certi concludi poterit.

Variantes porro istas de horum librorum aetate opiniones, ac quibus rationum momentis nitantur, examinandas tibi proposuimus, ut ei quae vero videbitur 0393D similior, tuum praebeas assensum. Nobis vero nihil certius et exploratius hactenus succurrit, quam Arnobium citatis superius, et aliis ejus verbis de crudeli christianorum vexatione, de combustis eorum libris, et eversis ecclesiis collineasse ad memoratum Diocletiani edictum, ac proinde illius libros circa annum Christi 303 publici factos fuisse juris. Nihil tamen audemus certo pronuntiare, idque aliorum judicio plane relinquimus.