Articulus II. Quam recte Arnobius asserat formam Dei non posse explicari, ac quomodo doceat, quae sit ejus immensitas, et scientia infinita, nihilque hominibus simile habeat.

Mirum fortasse alicui videbitur cur Arnobius ethnicis, ab ipso quae Dei forma sit petentibus, ingenue respondeat: «Si veram vultis audire sententiam: aut nullam habet Deus formam, aut si informatus est aliqua, ea quae sit, profecto nescimus» (Arnob., lib. III, pag. 110) . Quid ergo, inquiet nescio quis? numquid ille nesciebat Dei naturam non esse corpoream, 0454B sed mere spiritualem? Optime quidem, sicut ex proxime dictis patet, illud noverat; sed libere et sincere fatetur tantam esse divinae naturae, omniumque ejus proprietatum et attributorum perfectionem, ut illa nec infirmo hominis ingenio comprehendi, nec ullis ipsius verbis explicari possit. Cujus quidem hanc dicit veram certamque esse rationem; quia cum ea sit humanae mentis infirmitas, ut quidquid percipit, suo tantum imperfecto et finito modo concipiat, idcirco non potest perfectam concipere, aut exprimere infinitae Dei naturae ideam. Audi, quaeso, praeclara illius verba: «Quidquid de Deo dixeris, quidquid tacitae mentis cogitatione conceperis, in humanum transilit et corrumpitur sensum; nec habet propriae significationis notam, quod nostris dicitur verbis, atque ad 0454C negotia humana compositis. Unus est hominis intellectus de Dei natura certissimus, si scias, et sentias nihil de illo posse mortali oratione depromi» (Ibid. pag. 111) . Quapropter haud dubitanter ibidem asseverat tantum abesse, ut Deo ulla cujuslibet corporis lineamenta tribuamus, quin potius illi humanas animi nostri virtutes, scientiam, intelligentiam, sapientiam, sobrietatem, probitatem, constantiam, et alias ascribere vereamur. Nam hae virtutes, et haec hominum bona ex oppositis tantum eorum vitiis, quod de Deo dici nequit, ab eis pro imbecillae mentis captu aestimantur.

Nihil est autem in hac Arnobii nostri doctrina, nisi plane sanum et orthodoxum. Nam a Theophilo Anthiocheno, quemadmodum ab illo, scriptum legimus 0454D (Theophil., lib. I ad Autolyc., pag. 71) : Τὸ μὲν εἶδος τοῦ Θεοῦ ἄῤῥητον, καὶ ἀνέκφραστον, καὶ μὴ δυνάμενον ὀφθαλμοῖς σαρκίνοις ὁρασθῆναι: Dei quidem forma nobis occulta explicari nequit, nec corporeis oculis videtur. Plurimi vero antiqui Ecclesiae patres aperte negant οὐσίαν, sive ut aiunt, essentiam et substantiam Deo convenire, sed illum super omnes essentias, et intelligentias ita eminere, ut quidquid humana mente intelligitur, ab eo iis omnibus longe praestantiore tolli debeat. Nos vero id a Clemente Alexandrino et libri de Divinis nominibus, qui Dionysio Areopagitae ascribitur, auctore luculenter explicatum vidimus. Plura quidem aliorum Ecclesiae Patrum testimonia huc accumulare promptum foret: 0455A sed quia illud a Petavio, Thomassino, et aliis anticipatum est, ab iis proferendis duximus esse supersedendum (tom. I Apparat., lib. I, dissert. 10, cap. 1, § 3, et lib. III, dissertat. 2, cap. 6, art. 1, pag. 948; Petav., lib. I Theolog. dogm., cap. 6, § 10 et seqq., pag. 45 et seqq.) .

Observare tamen nobis adhuc liceat, quod ab Arnobio asseritur, Deum, tametsi nullo fine aut loco circumscriptus et immensus sit, omnium tamen rerum et locum esse et spatium, his pulchre confirmari Tertulliani verbis: «Est Deus omnipotens, qui totum orbem manu apprehendit velut nidum, cui coelum thronus, et terra scabellum, in quo omnis locus, non ipse in loco, qui universitatis extrema linea est» (Tertullian., adv. Prax., cap. 16, pag. 648) . 0455B Prius vero nec minus enucleata Theophilus Antiochenus, haec ad Autolycum scripserat in verba (Theoph., lib. II ad Autol., pag. 81) : Θεοῦ δὲ τοῦ ὑψίστου καὶ παντοκράτορος, καὶ τοῦ ὄντος Θεοῦ, τοῦτ᾽ ἔστι μὴ μὸνον τὸ παντάχοσε εἶναι, ἀλλὰ καὶ πάντα ἐφορᾷν, καὶ πάντῶν ἀκούειν, ὅτι μὴν μηδὲ τὸ ἐν τόπῳ χωρεῖσθαι· εἰ δὲ μή γε, μείζων ὁ χωρῶν τόπος αὐτοῦ εὐρεθησεται, μεῖζον γαρ ἐστι τὸ χωροῦν τοῦ χωρουμένου. Θεὸς γὰρ οὐ χωρεῖται, ἀλλ᾽ αὐτός ἐστι τόπος τῶν ὅλων. Dei altissimi et omnipotentis, et exsistentis hoc quasi proprium est, ut non solum ubique sit, verum omnia praesens inspiciat et audiat. Praeterea nec loco capitur, alioqui locus qui ipsum capit, eo major inveniretur. Nam id quod capit eo, quod capitur, majus est. Deus enim loco nequaquam circumscribitur, verum 0455C ipse est omnium locus. Quamobrem Autolyco objicienti Deum, uti sacra Scriptura testificatur, in paradiso ambulasse, respondet id dici de Verbo divino, a quo et persona Patris assumpta est, et omnia creata sunt. At Θεὸς, inquit, καὶ πατὴρ τῶν ὅλων ἀχώρητός ἐστι, καὶ ἐν τόπῳ οὐχ εὑρίσκεται, οὐ γάρ ἐστι τόπος τῆς καταπαύσεως αὐτοῦ. Deus universorum pater loco nec includitur, neque in loco invenitur, non enim est locus, in quo ipse quiescat.

Quid clarius et aptius desiderari potest ad stabiliendam veram atque orthodoxam Arnobii nostri doctrinam, qui alibi adhuc constanter asseverat, veri Dei proprium esse; ut omnia vi sua compleat, non partiliter uspiam, inquit, id est, nunquam divisus, vel ut alibi dixit (Arnob., lib. VI, pag. 192 et pag. 204) , 0455D partiliter, atque in membra divisus, sed ubique totus, ita ut nec adsit, nec absit: verum ubicumque praesens, omnes ex quacumque mundi parte loquentes audiat, atque eorum tacitas mentis cogitationes anticipata cognitione prospiciat.

Praeterea docet rectam, dignam Deo, et quae religionem constituit hanc esse sententiam, qua credimus illum nihil habere homini simile, nihil exspectare extrinsecus adveniens, nullo irae, voluptatis, honoris, ambitionis, mercedis affectu, vel animi perturbatione moveri: et quod illi proprium est, sua se vi nosse, hoc est, seipsum quantus qualisque est, perfecte, suaque vi cognoscere (lib. VII, pag. 222 et 242) . Et recte quidem; nam Deus, qui omnium causa 0456A est, se cognoscendo omnia ac singula, praeterita, praesentia ac futura cognoscit. At infinitam esse hanc cognitionem, nullique alii competere, quis negaverit? Quin immo ei sic propria est, ut doctissimi quidam Ecclesiae patres divinum illius Verbum ex hac ipsa, procedere existiment. Qua quidem de opinione alius opportunior disserendi locus dabitur.