Articulus II. Quam commentitii sint dii, quos ethnici variis artibus imbutos aut praefectos praedicabant, ubi de Appolline vate, futura praenuntiante, Aesculapio medico, Vulcano fabro, Tritonia seu Tritogenia et Arachne textrina, et Atalantea progenie, sive Calypso caeteris eloquentiore, de aliis, qui artibus aut scientiis praeesse fingebantur, uti Portunus navigationi, armentis et gregibus Pales, unde Palilia, Innuus sive Pan animalibus, Pythius ariolantibus, regum gazis locupletatus, et Tutelares tutelae hominum praefecti.

Aliud contra falsam illorum, quos gentiles colebant, 0529B divinitatem argumentum inde petit Arnobius, quod ethnici eos artifices, atque artium et scientiarum praesides proclamarent: «Deos» enim «nobis inducitis,» verba illius sunt ethnicos compellantis, «alios fabros, alios medicos, alios lanarios, nautas, citharistas, aulaedos, venatores, pastores, et quod supererat, rusticos.» (Arnob., lib. III, pag. 111.) Neque haec ethnici, a scriptoribus suis saepe saepius decantata, negare poterant. Nam ut missos quam plures faciamus, haec Hesiodus in Theogonia cecinit. Deos vero rusticos ac pastores agnoscit ipse qui eos invocat Virgilius (Virgil., init. lib. I Georgic.) .

Quid autem his absurdis opinionum commentis divinae naturae magis oppositum? Numquid enim, ait Auctor noster, in coelis sunt rura, quae a diis colantur; 0529C montes et sylvae, ubi illi venentur; infirmi, qui ab eis curentur; aliave loca, ubi caeterae artes ab ipsis exerceantur? Quae major insulsitas, et insolentia, quam serio dicere hunc deum aliqua imbui arte, quam alius ignorare debeat? Quid putidius, quum asserere uni deae laboranti, vel aegrotanti opem, quam illa sibi ferre non poterat, ab alia posse ferri?

Frustra ergo, uti prosequitur Arnobius (Arnob., lib. III, pag. 112) , ethnici opinabantur Latonium vatem, nimirum Apollinem Jove, ut diximus, et Latona natum, alio deo, id est, Jove ipso impletum ea caeteris diis, quae nesciebant, praenuntiare. Vetus enim poeta olim canebat:

Στέλλειν ὅπως τάχιστα· ταῦτα γὰρ πατὴρ
Ζεὺς ἐγκαθεῖ λοξία.

0529D
Citissime huc venire; namque talia
Apollini pater loquenti suggerit.
Videsis ea de re Natalem Comitem (Nat. Com., lib. IV Mythol., cap. 10, pag. 359) .

Perperam quoque venditabant Epidaurium, id est, Aesculapium, de quo nos jam haud semel disseruimus, aliorum morbis et vulneribus mederi (Tom. I Apparat., pag. 754 et 1193, et sup, cap. 9, art. 2) . Quod vero subjicit Arnobius (Arnob., lib. III, pag. 113, et lib. IV, pag. 143) , Vulcanum arma fabricasse, vel ut alibi, apud insulam Lemnum fabrilia opera exercuisse, hoc sumptum procul dubio fuit ex hisce Tullii verbis: Vulcanus tertius ex tertio Jove et Junone, qui Lemnae fabricae dicitur praefuisse. Ab illo autem fabricata 0530A Aeneae arma jam supra Virgilii citatis carminibus ostendimus. Ille vero ipse Vulcanus est, cujus in tutela ignem fuisse alibi Auctor noster asseverat. At de eo nos in superiori Apparatus nostri tomo (Cicer., lib. III de Natur. deor., pag. 248, lin. 2; Virgil., lib. VIII Aeneid., vers. 370 et seqq.; Arnob., lib. III, pag. 114; tom. I Appar., pag. 776 et infra.) .

Quae autem diis nebat, ac vestes trilices, id est, tribus liciis versicoloribus confectas iis, sine onere imponebat, haec ab Arnobio nostro Tritonia vocatur (Arnob., lib. II, pag. 112, et lib. VII, pag. 228; infr., cap. 14, art. 3) . Pallas autem haec est, seu Minerva, quae ideo Tritonia, sive Tritonis, vel Tritogenia nuncupata fuit, aut quia ex Jovis cerebro orta, aut, ut ait Lucanus, et post eum Servius, a Tritone Africae palude, 0530B juxta quam nata dicitur (Lucan., lib. IX, vers. 341 et seq.; Serv., in lib. II Aeneid., pag. 232) . Ovidio autem si fidem habeas, telam illa texebat, puellasque eam texendi artem docuit. Audi, quaeso, illius carmina:

Pallade placata, lanam mollite, puellae:
Discite jam plenas exonerare colos.
Illa etiam stantes radio percurrere telas
Erudit, et rarum pectine densat opus.
Hanc cole, qui maculas laesis de vestibus aufers.
Hanc cole velleribus quisquis ahena paras. (Ovid., lib. III Fastor., sub fin.)
Praeterea ille cecinit ejusdem Palladis cum Arachne de lanificio telaque texenda certamen, et quid ab utraque factum fuerit (Idem, lib. VI Metam., init., pag. 187 et seq.) . Denique Julius Firmicus, ubi de variis 0530C Minervis: «Fuit alia,» inquit, «in Aegypto, Nili regis filia, textrinae artis magistra.» (Firmic., de error. proph. relig., pag. 20) . Sed id gentiles probare numquam potuerunt.

Denique Atlantea (ms. codex reg. Alantea) progenies, quae, sicuti ait Arnobius (Arnob., lib. II, pag. 112) , eloquii primas tulisse perhibetur, nonne ipsa est Calypso Atlantis, uti Homero Tibulloque observatum (Homer., Odys. V; Tibull., lib. IV, eleg. 1, vers. 77) , filia, apud quam naufragus Ulysses sex aut septem annis diversatus, postea Jovis imperio, quemadmodum canit idem Homerus, ab ea discessit. De illa haud semel Ovidius, et alii (Ovid., lib. II Amor., eleg. 17, pag. 336, lib. II de Art. aman., pag. 442, et epist. 10, pag. 353) . Numquid ergo Calypso caeteris 0530D diis aut deabus eloquentior erat?

Quid ad haec ethnici? Deos, inquiebant, non opifices, aut artifices, sed artium scientiarumque magistros dicimus. Sed quam vana futilisque sit haec responsio ex jam dictis patet, quibus ostendimus quam asseveranter ethnici tractatas ab eis artes praedicarent. Fac tamen deos ac deas praefuisse tantum artibus. Dic ergo quonam modo illas docere potuerint, nisi iis prius imbuti, ac primi fuerint artifices? Praeterea cum nullus sit artibus apud superos locus, cur ethnici frustra deos quosdam hac vel illa tantum arte et scientia excellere garriebant? Verus enim Deus omnia sciat, nihilque penitus ignoret, omnino necesse est.

0531A Nec hilum vero hi promovebant, qui opinabantur artibus revera praeesse deos; ut eorum cura et administratione omnia nobis feliciter cedant. Arnobius siquidem id falsissimum esse convincit (Arnob., lib. III, pag. 113) . Quot etenim quantaque, inquit, homines naufragia faciunt, tametsi Portunus navigationibus praefectus, teste Virgilio, dicatur? De illo siquidem haec ille canebat:

Et pater ipse manu magna Portunus euntem
Impulit. (Virgil., lib. V Aeneid., vers. 240.)
Ovidius vero:

Quem nos Portunum sua lingua Palaemona dicet,
Esto, precor, nostris aequus uterque locis. (Ovid., lib. VI Fastor., vers. 490.)
Portunus quippe graece Palaemon, atque etiam Melicerta 0531B vocabatur, ac quemadmodum Servius in citatum Virgilii carmen, et alibi animadvertit, Deus marinus, qui portubus praeest. De illo autem, ejus aede, et feriis, in ipsius honorem institutis, mentionem fecit Varro (Serv., in lib. I Georg., pag. 91; Varro, lib. I de Ling. latin., pag. 50) . Sed de his nos in sequenti de Lactantii libris dissertatione.

Neque etiam pestes et contagiones a pecoribus, ait Arnobius (Arnob., lib. III, pag. 113) , avertebant Pales, Inuusque, quos Ethnici armentis et gregibus praesidere arbitrabantur. Pales autem fingebatur pastorum, sive, ut ait Solinus, Pastoralis dea (Solin., Polyhist., cap. 1, pag. 2) . Unde Ovidius, ubi de palilibus, seu festo in laetam hujusce deae memoriam XI kalendas maias, ut notat Servius, fieri solito haec decantavit:

0531C Et nos faciamus ad annum
Pastorum dominae grandia liba Pali. (Ovid., lib. IV Fastor., pag. 602.)
Virgilius etiam de illa quoque canit:

Ipsa Pales agros, atque ipse reliquit Apollo. (Serv. in Virgil., lib. III Georg., vers. 1, pag. 120.)
Rursus autem de animalibus dicturus, sic ab illa orditur:

Te quoque Magna Pales . . . . . . . canemus. (Virgil., eclog. V, vers. 4.)
Quos in versus, ac praecipue in posteriorem Servius observat illam quoque pabulorum esse deam, quam alii Vestam, alii Matrem deûm vocabant. Varro autem suum utrique Ovidio et Virgilio suffragium his verbis alicubi tulisse legitur: «Palilia a Pale, quod 0531D et feriae ei deae fiunt.» Festus vero illis hunc subscripsit in modum: «Pales dicebatur dea pastorum, cujus festa Palilia dicebantur, vel ut alii volunt, dicta parilia, quoniam pro partu pecoris eidem sacra fiebant» ( Festus, ad verbum Pales).

Jam vero laudatus a nobis Servius monitum quemlibet esse voluit deam feminino genere Palem a Varrone, et ab aliis masculino appellari, ut hic Pales, inquit (Serv. in lib. III. Georg., vers. 1) . Ab hac nihilominus dea Caesius, ab auctore nostro postea citatus, discernit: «Palem, sed non illam,» inquit (Arnob., lib. III, pag. 123) , «feminam, quam vulgaritas accipit, sed masculini nescio quem generis ministrum Jovis ac villicum.» Videsis Aulum Gellium, 0532A Lilium Giraldum, Turnebum, et alios (Gell., lib. XIII, Noct. Attic., cap. 22; Girald. syntagm. 1, pag. 42, et syntag. 17, pag. 525; Turneb., lib. XIX Adv. cap. 11, pag. 140) .

Inuus vero, cujus adhuc auctor noster meminit, idem erat, teste Macrobio, atque Pan, sive, ut Servius observat: «Inuus latine appellatur, graece Πὰν: idem ἑφιάλτης graece, latine Incubo. Idem Faunus, idem Fatuus, Fatuellus. Dicitur autem Inuus ab ineundo passim cum omnibus animalibus.» Arnob., lib. III, pag. 113; Macrob., lib. I Saturnal., cap. 22, pag. 278; Serv., in lib. VI Aeneid., pag. 441) . Audisne quam bellus ille sit deus, et quam dignum deo ejus officium?

Quid plura? Divinitatis, inquit Arnobius, «scientiam 0532B largitur ariolantibus Pythius,» nimirum Apollo, «et cur obliqua ac dubia, cur obscuritatis submersa caligine, dat saepius subministratque responsa.» (Arnob., lib. III, pag. 114) . Et recte quidem, Chrysippus quippe totum, sicuti narrat Cicero (Cicer., lib. II de Div., pag. 296) , volumen impleverat Apollinis oraculis, partim falsis, partim casu veris, partim flexiloquis et obscuris, interprete indigentibus; partim ambiguis, et quae ad dialecticam erant referenda. Ipsa vero latinus Orator hoc quibusdam Croesi et Pyrrhi exemplis manifestissime demonstrat. At hi procul dubio sunt duo reges, de quibus, tacito nomine, haec Auctor noster postea scriptis tradidit: «Apollinem ditem factum, eos ipsos reges, quorum gazis fuerat locupletatus et donis, ambiguitate fefellisse 0532C responsi.» (Arnob., lib. IV, pag. 133.) Similia plane Lucianus his verbis dixerat (Lucian., Dialog.: Juno et Laton., pag. 81) : Ὁ δ᾽ Ἀπόλλων προσποιεῖται μὲν πάντα εἰδέναι, καὶ τοξεύειν, καὶ κιθαρίζειν, καὶ ἰατρὸς εἶναι, καὶ μαντεύεσθαι· καὶ καταστησάμενος ἐργαστήρια τῆς μαντικῆς, τὸ μὲν ἐν Δελφοῖς, τὸ μὲν ἐν Κλάρῳ, καὶ ἐν Διδυμοῖς, ἐξαπατᾷ τοὺς χρωμένους αὐτῷ, λοξὰ καὶ ἐταμφοτερίζοντα, πρὸς ἑκάτερον τῆς ἑρωτήσεως ἀποκρινόμενος, ὡς ἀκίνδυνον εἶναι τὸ σφάλμα· καὶ πλουτεῖ μὲν ἀπὸ τοῦ τοιούτου. πολλοὶ γὰρ οἱ ἀνόητοι, καὶ παρέχοντες αὐτοὺς καταγοητεύεσθαι. Apollo autem simulat quidem omnia scire sese, et jaculari, et cithara canere, et medicum esse, et vaticinari, et erectis vaticinandi tabernis, hic in Delphis, illic in Claro, et Didymis, decipit consulentes se, obliqua et in utramque partem quaestionis 0532D propositae inclinantia respondendo, ne videlicet erroris posset damnari: atque ita ex hoc quaestum facit et ditescit. Multi enim amentes sunt, seque ipsos exhibent praestigiis deludendos. Quae quidem ille alibi, aliique confirmant (Idem, in Jove Tragoedo, pag. 682 et 693) .

Verum hic insurgentes ethnici respondebant. Si dii illi, aliique Tutelares officio munerique suo desint, id non in ipsos, sed in homines, qui illis non supplicabant, refundendum. Tutelarium autem, ut id dicamus, deorum nomine, illos Arnobius designat (Arnob., lib. V, pag. 114) , quos Varro, teste Augustino (August., lib. VI de Civit., cap. 9, p. 156) , iis omnibus praefectos esse dixit, quae ad tuendam vitam hominis ab ejus conceptione ad ultimam usque senectutem 0533A ac mortem pertinent. Sed de his paulo post plura (Infr., art. 5) . Arnobius vero breviter ac perspicue ostendit, nihil hoc responso levius et imbecillius. Quis enim nesciat gratuitam omnino, nec umquam mercenariam esse debere deorum in homines benignitatem ac magnificentiam. Et certe Deus verus omnibus hominibus tam bonis quam malis tempora, ventos, pluvias, ac fruges aequaliter subministrat. Deinde vero ethnici quodlibet sordidum ac vile ministerium, ingenuo homine indignum, ut jam ex dictis patet, atque adhuc fiet ex dicendis liquidius, hisce fictitiis Tutelaribus diis, aliisque singulis privatim tribuebant. At paulo quidem aequius existimare potuerunt Consum deum nostris praeesse cogitationibus fidisque consiliis. Sec fictitius ille deus, quem huic 0533B tantum operi intentum somniaverunt; non impedit, uti ait Arnobius, contrarios humanis consiliis exitus, ac repentinam illorum inopinatamque mutationem. De hoc porro deo quandoquidem in superiori egimus dissertatione (Dissert. in Minuc., cap. 16, art. 2) , ad alios, si lubet, veniamus.