Articulus IV. De commentitiis aliis diis, qui non minus absurde aliis rebus praeficiebantur, uti Bellona bellis, Discordia et Furiae dissidiis, Mars praeliis, Mercurius ceromis, pugillatibus, et luctationibus; hostibus pellendis Pellonia, quam Romanis non favisse probant praelia ad Furculas Caudinas, et ad Lacum Trasymenum, ac Cannenses clades; nec dici posse deos sinistris partibus praeesse, et dextris adversari: item de Pauso bellis opposito, de Praestana et Panda, seu Pantica, et Tito Tatio, in Capitolium introducto.

Gradum ad alia si faciamus, quo certe ulterius progrediemur, eo sane pejora ac longe deteriora deprehendemus. 0535C Gentiles enim non puduit in deorum suorum numerum illos referre, quos, sicuti Arnobius noster perhibet (Arnob., lib. III, pag. 115) , truci ac crudeli natura malis hominum et gaudere et praeponi finxerant. Quae quidem tam absurda esse existimavit, ut Bellona, Discordia, Furiis, ac laevis numinibus praetermissis, statim venerit ad Martem, bellis praeliisque praefectum, et in iis, uti stulte arbitrabantur, dominantem. Bellonam autem omittit, quia si Mars bellorum deus esse non possit, ut mox videbimus, multo minus femina tantae crudelitati, tantisque sceleribus, quae praelia secum vehunt, praeesse poterat (Ibid., lib. I, pag. 15, et lib. III, pag. 115) . Romae tamen versus portam Carmentalem templum huic bellicae deae, sicuti Augustinus aliique annotarunt, ab Appio 0535D aedificatum fuerat, ac pridie nonas Julii consecratum (Augustin., lib. III de Civit., cap. 25, pag. 82, et lib. IV, cap. 11, pag. 96) . Ovidius autem haec stricta oratione ita decantavit:

Hac sacrata die Tusco Bellona duello
Dicitur, et Latio prospera semper adest.
Appius est auctor, Pyrrho qui pace negata,
Multum animo vidit; lumine captus erat.
Prospicit a templo summum brevis area Circum
Est ibi non parvae parva columna notae.
Hinc solet hasta manu, belli praenuncia mitti,
In regem et gentes cum placet arma capi. (Ovid., lib. VI Fastor., § 4.)
Hujus autem templi, et senatus in eo habiti frequens apud Livium aliosque, ac praesertim poetas Lucanum, Horatium, Tibullumque mentio. Plura vero Giraldus, 0536A quem si vacat, consule (lib. X, cap., 19; lib. XXVI, cap. 21; lib. XXVIII, cap. 9; Lucan., lib. VII, p. 847; Horat., serm. 2, satir. 3; Tibull., lib. I, eleg. VI; Girald., Syntagm. 10, p. 309 et seqq.) .

At Virgilius ejusdem Bellonae, Discordiae, Furiarum et Martis, de quibus auctor noster loquitur, uno eodemque in loco sic meminit:

Saevit medio in certamine Mavors,
Caelatus ferro, tristesque ex aethere Dirae,
Et scissa gaudeus vadit Discordia palla:
Quam cum sanguineo sequitur Bellona flagello. (Virgil., lib. VIII Aeneid., vers. 700 et seqq.)
De Discordia rursus idem Virgilius, Lucanus, Augustinus, et alii (Idem., lib. VI Aeneid., vers. 280, et seq.; Lucan., lib. VII, pag. 287; August., lib. III de Civit., cap. 25, pag. 82) .

0536B Cicero autem docet ex dearum albo delendas esse Furias, quas Graeci Eumenides seu Erynnes vocabant: «Sin Hecate,» inquit, «dea est, cur non Eumenides? Quae si deae sunt, quarum et Athenis fanum est, et apud nos, ut ego interpretor, cujus Furinae, Furiae deae sunt, speculatrices, credo, et vindices facinorum et scelerum.» (Cicer., lib. III de Natur. deor, pag. 246, lin. 33.) Quem in locum Legesis Lescalopierii observationes. Vide etiam, si velis, Lilium Giraldum, Natalem Comitem, a quibus plures scriptores citatos videbis (Girald., Syntagm. 6, pag. 215 et seqq.; N. Com. lib. III Mythol., cap. 10, pag. 215 et seqq.) .

Praeliis porro Martem ab ethnicis praepositum fuisse, ita notum est, ut probatione non indigeat. 0536C Quapropter hoc tantum ab Ovidio decantatum proferemus:

Mars Latio venerandus erat, quia praesidet armis,
Arma ferae genti remque deusque dabunt.
Recte igitur Augustinus illud iisdem gentilibus sic probro vitioque vertit: «Quia nec Marti aliquod elementum, vel partem mundi invenire potuerunt, ubi ageret opera qualiacumque naturae, deum belli esse dixerunt, quod opus est hominum, et optabile eis non est. Si ergo pacem perpetuam Felicitas daret, Mars quid ageret, non haberet.» (Ovid., lib. III Fastor., vers. 85 et seqq.; August., lib. VII de Civ., cap. 14, pag. 173.) Quis ergo moleste non ferat talem deum tam inhumanum, tam crudelem, ac multo magis Discordiam et Furias ab Ethnicis deas fingi, invocari, 0536D honorari?

Sed agedum, ac si tibi grave adhuc non sit, animum, quaeso, nobiscum adverte, quam dirae adhuc crudelisque naturae ille fuerit gentilium deus, de quo Arnobius: «Curat,» inquit (Arnob., lib. III, pag. 114) , «Mercurius ceromas, pugillatibus et luctationibus preaest,» quibus athletae sese mutuo conficiebant. Ea tamen erat hujus dei imbecillitas; ut impedire nequiverit, quin altera pugnantium luctantiumque pars vinceretur ab altera, aut aliquid pateretur detrimenti. Siccine ergo hujusmodi deos fingere licuit?

At, inquiet aliquis, quid ea vox, ceromas, significat? Duplex est illius significatio. Ceroma enim est unguentum, oleo, subactaque cera, et luto confectum, 0537A quo athletae et alii ungebantur. Olim autem quam commune vulgatumque fuerit, disces hoc solo Juvenalis carmine, nisi aliud quoddam simile, pretiosum notare voluerit:

Femineum ceroma,
Quis nescit?
Illius adhuc mentionem faciunt Martialis, et saepius Plinius. (Juvenal., satir. 6, ante med.; Martial., lib. XIV, Epigr. 19; Plin. lib. XXVIII Natur. hist., cap. 4, pag. 575, et lib. XXIX, cap. 1, pag. 672; et lib. XXXV, cap. 13, pag. 247.)

Alio quoque sensu ceroma locum significat, ubi iidem athletae ungebantur. Ab eodem etenim Plinio scriptum invenies: «Palaestras athletarum imaginibus, et ceromata sua exornant.» A Seneca vero: 0537B «In ceromate . . . . . spectator puerorum rixantium sedet.» (Idem, lib. XXXV, cap. 2, pag. 171; Senec., lib. de Brevit. vitae, cap. 2, pag. 367.) Ceroma autem hoc secundo sensu ab Arnobio accipi videtur. Scribit enim persuasum, sed frustra, ethnicis fuisse ceromas, seu potius ceromata a Mercurio curari. Quod autem adjecit hunc pugillatibus quoque praeesse, et luctationibus, id probari potest his Prudentii carminibus:

Tum mastigophoris, oleoque et gymnadis arte
Unctis pugilibus, miles pugnabat Etruscus,
Nec petaso insignis poterat, Lacedaemone capta,
Mercurius servare suas de clade palaestras. (Prudent., lib. II, cont. Symmach., § 4.)
Pellendorum porro hostium dea potens, uti postea narrat Arnobius (Arnob., lib. IV, pag. 128) , Pellonia putabatur. Quamobrem Augustinus: Si dea, inquiebat, 0537C revera sit Felicitas: «Cur esset invocanda propter fessos diva Fessonia, propter hostes depellendos diva Pellonia?» (August., lib. IV de Civit., cap. 21, pag. 103.) Verum Arnobius alio argumento falsam illius divinitatem detrudit. Nam utraque, ait ille, hostium inter se pugnantium pars hujus deae suae praesidio sese invicem pellere debuisset.

Nec Romani respondere poterant suam esse, et non aliorum, hanc deam (Arnob., lib. IV, pag. 129) . Etenim dici non potest iis deas fuisse, atque hanc nominatim ita peculiares; ut aliarum quarumdam gentium non fuerint. Deinde vero haec bona dea non modo Romanorum hostes saepe saepius non depulit, sed aequo etiam passa est animo illos maximis cladibus affligi ac profligari. Ubinam enim Pellonia illa 0537D dea erat, ait Arnobius (Ibid.) , «quando ad Furculas Caudinas decus publicum subjugatum est?» Furculae vero seu Furcae, aut Fauces Caudinae a Caudo, vel Caudio, Samnitum in Italia prope Beneventum oppido nuncupatae, insigni Romanorum clade celebrantur. Ibi quippe illorum copiae, T. Veturio Calvino, et Sp. Posthumio consulibus et ducibus, undique ab hostibus obsessae, ad eas angustias redactae sunt, ut positis armis, sub illorum, uti Livius uberius narravit (Liv., lib. IX, init., et lib. XXV, cap. 6) , jugum missae sint. Quapropter Augustinus hoc eodem exemplo et argumento ethnicos, quemadmodum Arnobius, refellit: «Ubi erant dii,» inquit, «quando in Caudinas Furculas a Samnitibus obsessi, ambo cum exercitu 0538A consules foedus cum eis facere coacti sunt; ita ut equitibus Romanis sexcentis obsidibus datis, caeteri amissis armis, aliisque spoliati, privatique tegminibus, sub jugum hostium cum vestimentis singulis mitterentur?» (August., lib. III de Civit., cap. 17, pag. 75.)

Nec ea sola fuit, non impediente Pellonia, Romanorum strages. Verum: Apud Thrasimeni quoque lacum, pergit auctor noster (Arnob., lib. IV, p. 129) , sanguinei cucurrere torrentes. In agro autem Perusino situs est hic lacus, ubi Flaminio consule et duce, Romanus exercitus ab Annibale fusus deletusque fuit. Historiam narrat Livius, ac postea, hunc ille loquitur in modum: «Haec est nobilis ad Thrasymenum pugna, atque inter paucas memorata Romanorum clades. 0538B Quindecim millia Romanorum in acie caesa sunt, decem millia sparsa, fuga per omnem Etruriam, diversis itineribus Romam petiere.» Sed de hac clade legere poteris Polybium, Valerium Maximum, Ovidium, et alios a nobis in dissertatione superiori citatos. (Liv., lib. XXII, § 7; Polyb., lib. III Hist., pag. 233, et seqq.; Val. Max., lib. I, cap. 6, § 6; Ovid., lib. VI Fastor., pag. 685; Dissert. in Minuc., cap. 17, art. 3.)

Addit denique Arnobius Pelloniam non adfuisse: «Cum Diomedis campi romanis cadaveribus aggerati sunt.» (Arnob., lib. IV, pag. 129.) De Cannensi pugna et clade haud dubie loquitur, quam Livius scribit ab Marcio illustri vate his ferme verbis praedictam: «Amnem Trojugenas Cannam, Romane, 0538C fuge; ne te alienigenae cogant in campo Diomedis conserere manus. Sed neque tu credas mihi, donec compleveris sanguine campum, multaque millia occisa tua deferat amnis in Pontum magnum ex terra frugifera, piscibus, atque avibus, ferisque, quae incolunt terras, iis fiat esca caro tua. Nam mihi ita Jupiter fatus est.» (Liv., lib. XXV, § 12.) Quibus ille adjecit: «Et Diomedis Argivi campos, et Cannam flumen, qui militaverant in iis locis, juxta atque ipsam cladem agnoscebant.» (Ibid. c. 6, et prius lib. 22, c. 43, et seqq.) Sed haec ille cum ibi, tum alibi fusius prosequitur, quemadmodum Polybius, Florus, Augustinus, et alii. Diomedis porro campi dicti sunt, quia post vulneratam Venerem ille, patria relicta, Apuliam, Servio aliisque bene multis testibus, incoluisse perhibetur. 0538D (Polyb., lib. III Histor., pag. 256 et seqq.; Flor., lib. II. c. 6; August., lib. III de Civit., c. 19; Serv., in lib. VIII Aeneid., pag. 487.)

Quid ad haec ethnici? Respondebant deos sinistrarum partium esse praesides, et dexterarum inimicos. Neque dixeris hanc ab Auctore nostro, quam facilius refutaret, gratis fictam responsionem. Litteris enim mandatum a Varrone legimus: «Quae sinistra sunt, bona auspicia existimantur. A quo dicuntur comitia, aliudve quid sit, dici ave sinistra; quae nunc est; id a graeco est, quod hi sinistram vocant σκαιάν.» Servius vero: «Sinistrum,» inquit, «prosperum; quia coeleste est. Sinistrum autem a sinendo, quantum ad auguria pertinet; quod nos agere sinat. Unde alibi: 0539A Si quem numina laeva sinant. Sinistras autem septemtrionales esse augurum disciplina consentit; et ideo ex ipsa parte significantiora fulmina, quoniam altiora, et viciniora domicilio Jovis.» (Varro, lib. VI de Ling. latin., pag. 88; Serv., in Lib. II Aeneid., vers. 693.)

At quo certius graviusque gentiles haec asserebant, eo validius ab Arnobio nostro refelluntur. Mundus enimvero totus, uti ille arguit, cum teres rotundusque sit, nullam neque dexteram, neque sinistram partem habet. Nostri autem tantum respectu, et positione, ac dumtaxat dum quiescimus, pars laeva aut dextera dicitur. Nam utraque pars quolibet mutatur corporis nostri motu. Ad haec vero, quid sinistrae et dexterae partes meruerunt; ut hae sine ullis diis praesidibus 0539B essent, qui sinistris fausti ac felices semper adesse ferebantur? Nihil certe absurdius excogitari poterat.

Caeterum memoratis bellorum diis contrarius erat Pausus, quem Arnobius Bellonae imprimis opponere videtur, ubi de ethnicis dixit: «Pausos reverentur atque Bellonas.» (Arnob., lib. I, pag. 15.) Pausum enimvero a pausa sic cognominatum Vossius existimat ( Voss. in Etymolog.), atque adeo pausae, quietis et pacis fuisse deum, atque uti Turnebus animadvertit, bellorum et Bellonae adversarium (Turneb., lib. XV Adv. c. 21) . Utrum autem is fuerit Janus, cujus templum belli tempore claudebatur, aliorum esto judicium. Sed cuinam, obsecro, sanae mentis homini haec sibi invicem opposita numina risum, aut stomachum 0539C non movebunt?

Non magis profecto probari poterat Praestanae Pandaeque divinitas, quas Arnobius suo ad ipsosmet ethnicos converso sermone sic explodit: «Praestana est, ut perhibetis, dicta, quod Quirinus, sive Romulus, in jaculi emissione cunctorum praestiterit viribus: et quod Tito Tatio, Capitolinum ut capiat collem, viam pandere atque aperire permissa est, dea Panda est appellata, vel Pantica.» (Arnob., lib. IV, p. 128.) Opinati sunt quidam Pandae deae mentionem fieri citatis ab A. Gellio duobus Varronis carminibus, quae in ejus editione foede corrupta, varii scriptores pro ingenii acumine emendare conati sunt (Gell., lib. XIII Noct. Attic., c. 22) . Turnebus autem et alii suspicantur hanc esse, quae in vetere lexico εἰρήνης θεὸς, 0539D id est, pacis dea, atque ab urbium portis, pacis tempore pandendis et aperiendis ei nomen Pandae impositum (Turneb., lib. XIX Adv. c. 11) . At certe Arnobius non loquitur de pacis dea, nec de Cerere, in cujus templo iis, qui in illud, ut ex citato Varrone observat Nonius, tamquam azylum confugerant, panis dabatur (Noni., de Propriet. verbor., c. 1, ad verb. Pandere) . De dea siquidem bellica potius disputare videtur, utpote quae quia ad capiendum Capitolinum collem T. Tatio viam pandisse ferebatur, idcirco Pandae nomen sortita est.

At fatetur Vossius suam non rediisse in memoriam unde Arnobius hanc etymologiam acceperit. Verum si hujus etymologiae auctor ei defuit, non 0540A deficit haud plane infirma ratio. Scriptis quippe a Livio, Dionysio Halicarnasseo, Valerio Maximo, Propertio, Ovidio et aliis traditum est quomodo Tatius, cum Sabinis in Capitolinum, ut ait Arnobius, collem a Tarpeii filia virgine introductus fuerit (Liv., lib. I, § 11 et seq.; Dionys., lib. II, pag. 105 et seq.; Valer. Max., lib. IX, cap. 6, § 1; Prop., lib. IV, eleg. 4; Ovid., lib. I Fast., § 3) . Dionysius vero Halicarnasseus his adjecit virginem illam ibi sepulcri honore donatam, ubi ceciderat, redditasque illi quotannis a Romanis inferias. Nonne ergo vero satis simile est eam idcirco Pandae seu Panticae nomine dearum adscriptam fuisse numero? Nonne etiam eadem ratione Praestana in dearum coetum aggregata est, cujus ope Romulum in jaculi emissione caeteris praestitisse 0540B perperam putabant. Ab Augustino enim, postea citando, discimus illum fuisse gentilium morem, ut deos suos illius, quo fungi aut functos esse opinabantur, officii nomine appellarent.

Quidquid porro sit de Pandae vel Panticae et Praestanae etymologia, fictitiam utriusque divinitatem Arnobius inde funditus evertit, quod neutra ante Tarpeium et Romulum dea fuerit. Nam sicuti ille loquitur: «Nisi Romulus tenuisset teli trajectione palatium, nique Tarpeiam rupem rex Sabinus potuisset accipere, nulla esset Pantica, nulla Praestana esset (Arnob., lib. IV, pag. 128) . Quis autem, nisi plane desipiat, veros deos esse dixerit, qui olim non fuerant dii, nec ab aliis quam hominibus casu aliquo facti sunt? Sed ab his, quos dementes ethnici ob armorum bellorumque 0540C terrorem, vel quietis pacisque bonum, ad alios, quos ob vilissima ministeria, deos finxerunt, cum auctore nostro transeamus.