Articulus II. Quam recte Arnobius contra eadem falsorum deorum simulacra argumentetur ex ridiculis deorum imaginibus, Hammonis cum arietinis cornibus, Saturni cum falce adunca, Mercurii pinnati, Argiphontis cum petaso, Liberi cum membris mollibus, Veneris nudae, Vulcani cum pileo et malleo, Delii cum plectro et fidibus, Musarum cum tibiis et psalteriis, Neptuni cum fuscina, Jani cum dentata clave, Jovis riciniati cum fomite, Palladis cum militari galea, Matris deum cum tympano, Jani cum duplici fronte, Jovis cum barba, Cereris cum mammis grandibus, et Dianae cum semitectis femoribus.

0619B

Deplorandam gentilium caecitatem acrius auctor noster insectatur (Arnob., lib. VI, pag. 197 et seqq.) , planeque ostendit ab eis simulacra imaginesque deorum ea forma exhiberi, quae cuilibet cordato homini tanto majorem, quanto tristiorem risum movebant. Nonne enim summa erat illorum dementia, a quibus Ammon, seu Jupiter deorum maximus fingebatur cum arietinis, ut alibi notavimus (Dissert. in Minuc., cap. 15, art. 2) , cornibus? Nec impar sane, aut certe major insania Alexandri Magni, qui quidem quemadmodum Athenaeus, Clemens Alexandrinus (Athen., lib. XII Deipnosoph., pag. 537; Clemens Alexandr., Admonit. ad gent., pag. 36) , et alii testificantur, voluit 0619C tanquam ejusdem Ammonis filius, simili modo repraesentari.

Saturnus vero, «cum obunca,» ait Arnobius, «falce, custos ruris, ut aliquis ramorum luxuriantium tonsor (Arnob., lib. VI, pag. 197) .» Et alibi: «Falcifer et vitisator» (Id., lib. III, pag. 117) ; atque adhuc alibi: «Falx messoria est attributa Saturno» (Id., lib. VI, pag. 209) . Eximia autem illa rusticani, vel rusticorum dei figura cum nemini ignota sit, sufficiet in illius confirmationem haec transcribere Macrobii verba: «Observari eum ( Saturnum), jussit ( Janus), majestate religionis quasi vitae melioris auctorem. Simulacrum ejus indicio est, cui falcem, insigne messis, adjecit. Huic deo insertiones surculorum, pomorumque educationes, et 0619D omnium hujuscemodi fertilium tribuunt disciplinas» (Macrob., lib. I Saturn., pag. 205) . Huc si velis, accedet Ovidius, qui cecinit:

Fama vetus, tum cum Saturnia terra vocata est,
Talia fatidici dicta fuere dei.
Falcifero libate seni, duo corpora gentes
Mittite. (Ovid., lib. V Fastor., § 13.)
Tum deinde Arnobius: Cum petaso gnatus Maiae, id est, Mercurius (Arnob., lib. VI, pag. 197) . At petasus graece πέτασος, galerus erat, seu pileus, sic dictus quod latos haberet margines. Scribit autem Athenaeus (Athen., lib. XII Deipnos., pag. 537) , Alexandrum magnum aliquando in conviviis gestasse indumentum Mercurii, et τὸν πέτασον ἐπὶ κεφαλῇ, καὶ τὸ 0620A κηρύκειον ἐν τῇ χειρί. Petasum in capite, et in manibus caduceum. Plautus vero Mercurium sic loquentem inducit:

Ego has habebo hic usque in petaso pinnulas. (Plaut., Prolog. Amphir.)
Quem in versum, Lambini, si lubet, observationes consule.

Eam sane ob causam postea dixit auctor noster: Mercurius pinnatus Argiphontes (Arnob., lib. VI, pag. 209) , in manuscripto codice regio, Argiforonites, mendose: etenim Argiphontes, graece Αργειφόντης, Mercurii est epithetum, quo quidem praeter alios, haud semel usus est Homerus, atque ab ejus interprete latine redditur, Argicida et internuncius (Homer., Iliad. XVI, pag. 296, et Iliad. XXIV, pag. 418) . 0620B Mercurium autem sic cognominatum quidam volunt, quia Argum interfecit, vel ut aliis placet, a sermonis, cui praeesse ferebatur, pernicitate et velocitate. Qua de re videsis Macrobium et Lilium Giraldum (Macrob., lib. I Saturnal., cap. 9, pag. 268; Girald., Syntagm. deor. 9, pag. 291 et seqq.) .

Prosequitur Arnobius: «Liber membris cum mollibus, et liquoris feminei dissolutissimus laxitate. Venus nuda et aperta, tamquam si illam dicas publicare, divendere meritorii corporis formam.» (Arnob., lib. VI, pag. 197) . De Libero seu Baccho et Dionyso Lucianus: Πάντες οἶμαι, ὁρᾶτε ὡς θῆλυς καὶ γυναικεῖος τὴν φύσιν, ἡμιμανὴς, ἀκράτου ἕωθεν ἀποπνέων. (Lucian., deor. con., pag. 1096.) Omnes, ut opinor, videtis quam mollis sit et effeminatus deliciis dimidio 0620C insaniens, statim a summo mane merum spirans. De Venere vero Clemens Alexandrinus: Κᾂν γυμνὴν ἴδῃ τις ἀνάγραπτον γυναῖκα, τὴν χρυσὴν Ἀφροδίτην νοεῖ . . . . . τὸ ἄγαλμα Ἀφροδίτης ἦν, καὶ γυμνὴ ἦν (Clemens Alexandr., Admonit. ad gent., pag. 38) . Et si quis nudam viderit depictam mulierem, auream Venerem intelligit . . . . . erat ea simulacrum Veneris, et erat nudum. De illa autem et Baccho Theodoretus: Ἀφροδίτην, τὴν τούτων διδάσκαλον, γυμνὴν, καὶ οἱ ἀνδριαντοποοὶ, καὶ οἱ ἀγαλματογλὺφοι κατασκευάζουσι, καὶ οὐδὲ χιτωνίσκῳ καλύπτουσι . . . . . καὶ μέντοι, καὶ ὁ Διόνυσος λυσιμελής τε, καὶ γυμνὸς ὑπὸ τούτων κατασκευάζεται. (Theodor. serm. 3, de Angel. et dem. tom. IV, p. 520.) Venerem harum, meretricum, magistram nudam faciunt statuarii, et sculptores, neque tunica saltem 0620D illam obducunt . . . . . Bacchum quoque iidem artifices mollibus ac solutis membris effeminatoque corpore faciunt. Tertullianus denique vitio ethnicis vertit, quod Bacchum et Venerem tam turpi infamique specie in theatris exhiberent (Tertull., l. de Spectac., cap. 10) .

Quid plura? « Cum pileo,» inquit Arnobius, « Vulcanus, et malleo,» vel, ut postea dixit: « Mulciber fabrili cum habitu» (Arnob., lib. VI, pag. 197 et 209) . Quemadmodum enim a Macrobio annotatum legimus: «Mulciber est Vulcanus, quod ignis sit et omnia mulceat ac domet» (Macrob., lib. VI Saturnat., cap. 7) . Fabrili autem habitu repraesentabatur, quia illum fabrorum operibus, uti alibi diximus ( Dissertat.), praefectum existimabant.

0621A Similem ob praefecturam, «cum plectro et fidibus,» Arnobii adhuc verba sunt, «Delius,» scilicet Apollo, ac cum tibiis et cum psalteriis Musae,» cernebantur (Arnob., lib. VI, pag. 197 et 209) . Quod satis a Pausania aliisque probatum est (Pausan., lib. III, pag. 107 et lib. VIII, pag. 263) . Atque etiam cum fuscina, sicut auctor noster loquitur, id est, tridente, rex maris, nimirum Neptunus (Arnob., lib. VI, pag. 197 et 209) . Fuscina autem, quo etiam verbo Cicero usus est, sive tridens, Neptuni sceptrum dicitur (Cicer., lib. I de Natur. deor., pag. 210, lin. 16) . Quibus enimvero etiam pueris ignoti sunt hi Virgilii de Neptuno Aeolum alloquente versus:

Non illi imperium pelagi, saevumque tridentem,
Sed mihi sorte datum. (Virgil., lib. I Aeneid., vers. 142 et seqq.)
0621B Addidit Arnobius: «Tanquam illi pugna sit gladiatorii obeunda certaminis;» quia nimirum gladiatores, atque in primis retiarii, tridente armati, contra myrmiliones pugnabant, unde Juvenalis,

Vicit et hoc monstrum tunicati fuscina Gracchi,
Lustravitque fuga mediam gladiator arenam, etc. (Juvenal. satir. 2, vers. 143.)
Videsis in hos versus variorum observationes et Lipsium, lib. II. Saturnal. cap. 8, tom. 3, pag. 518, et seqq.

Omnium praeterea ob oculos positus erat (Arnob., lib. VI, pag. 209) : Janus cum dentata clavi, ad fores videlicet aperiendas, quibus praepositus credebatur. Quamobrem cecinit Virgilius:

0621C Nec custos absistit limine Janus. (Virgil., lib. VII Aeneid., vers. 610.)
Et Ovidius:

Ille tenens dextra baculum, clavemque sinistra. (Ovid., lib. I Fastor.)
Jupiter vero, pergit Arnobius, «riciniatus, dextera fomitem sustinens perdolatum in fulminis morem» (Arnob., lib. VI, pag. 209) . Riciniatus vero dicebatur a ricinio, quod Varro sic explicat: «Antiquissimi amictui ricinium id, quod eo utebantur duplici, ab eo quod dimidiam partem retrorsum jaciebant, ab rejiciendo ricinium dictum» (Var., lib. IV de Ling. lat., pag. 32) . Servius vero: «Ricinius dicitur quod post tergum rejicitur; quod vulgo mavorte dicunt» (Serv. in lib. I Aeneid., vers. 286) . Huic subscripsit Isidorus (Isidor., lib. XIX Origin., cap. 25.) A Nonno 0621D autem Marcello idem dicitur ac masurtium et palliolum breve femineum. Sed Festus scribit ricinium esse omne vestimentum quadratum ( Festus, de Verb. sign.). Aliquando tamen a quibusdam, uti Cicerone, pro veste lugubri sumitur (Cic., lib. II de Legib., pag. 341) . Sed Arnobius hoc nomen priori haud dubie significatu adhibuit.

Fomes autem est materia sicca et arida, quae facile ignescit, vel etiam scintillae sunt, quae ex candenti ferro excutiuntur. Unde Virgilius:

Ac primus silicis scintillam excudit Achates,
Suscepitque ignem foliis, atque arida circum
Nutrimenta dedit, rapuitque in fomite flammam. (Virgil., lib. I Aeneid., vers. 178 et seqq.)
0622A Cui autem incognita est, militari sub galea, ut loquitur auctor noster, puellula delitescens (Arnob., lib. VI, pag. 209) . Nemo enim est, qui hanc Palladem esse non fateatur, quam Ovidius sic a semetipsa pictam narrat:

At sibi dat clypeum, dat acutae cuspidis hastam,
Dat galeam capiti, defenditur aegide pectus. (Ovid., lib. VI Metam., pag. 201.)
Mater vero deum cum tympano, addit Arnobius. Expressa siquidem erat illius imago, circa se habens tympana, ad terrae rotunditatem, et duo hemisphaeria significanda. De ea autem et aliis superius memoratis videsis Chartarii de deorum imaginibus librum.

Quae tandem adjecit Arnobius (Ibid.) , de Jano bifronte, 0622B Hammone barbato Jove, grandibus Cereris mammis, femoribus Dianae semitectis, haec a nobis alibi explicata sunt (Dissert. in Minuc., cap. 15, art. 2) .

Qua ergo insulsitate et dementia ethnici credere poterant tales esse deos suos, quales in hujusmodi imaginibus et simulacris fingebantur? Quis enim scire umquam potuit, qualis revera esset cujuslibet dei forma et figura? Deinde vero si unius dei lineamenta, vestis, habitus, ornamenta alteri fraude aliqua et dolo tribuantur, nonne gentiles fraudis nescii unum pro altero deum accipient et adorabunt? Quid ergo his deorum imaginibus et simulacris absurdius et insulsius? At illud certe eo magis damnandum, quod ethnici haec revera ipsosmet deos 0622C suos esse, vel in eis habitare arbitrabantur.